Patrycja W ó jto w icz-P y tel
doktorantka, Krakowska A kadem ia im . Andrzeja Frycza Modrzewskiego
U spraw iedliw iony błąd co d o znam ion czynu
za b ron ion ego - próba o c e n y zasadności nowelizacji
z dnia 20 lutego 2 0 1 5 roku
Jedn ą z instytucji, podlegających istotnym zm ianom w w yniku ustaw y n o welizującej Kodeks karny z dnia 20 lutego 2015 ro k u 1, jest błąd co do o ko liczności stanowiącej znam ię czynu zabronionego, uregulow any w art. 28 § 1 Kodeksu karnego2. Aby właściwie przeprow adzić analizę zm ian, należy przypom nieć inicjatyw ę ustaw odaw cy w zakresie regulacji przedm iotow ej instytucji w Kodeksie karnym z 1997 roku. M ianow icie w U zasadnieniu do K odeksu karnego w następujący sposób sprecyzowano efekt pracy nad regulacją: „O kreślenie błędu co do okoliczności stanow iących znam ię czynu zabronionego nie odbiega m erytorycznie od regulacji z 1969 r. W ydaje się jed n ak sform ułow aniem lepszym. Błąd taki wyłącza popełnienie um yślnego czynu zabronionego, i to jest jego funkcją. Stąd problem odpow iedzialno ści za przestępstw a nieum yślne pozostaw iono wyłącznej regulacji przepisów stanow iących o odpow iedzialności za przestępstw a nieum yślne (art. 8 i 9 § 2). U n ik nięto w ten sposób pow tórzenia, które istnieje w kodeksie z 1969 r.”3 Skoro istotnie, przepis art. 28 § 1 k.k. jest niejako pow tórzeniem art. 24 § 1 k.k. z 1969 roku, przypom nijm y jego zupełne brzm ienie: „Art. 24 § 1. N ie popełnia przestępstw a, kto dopuszcza się czynu p o d w pływ em błę d u co do okoliczności stanowiącej znam ię czynu zabronionego, z wyjątkiem gdy chodzi o w ystępek nieum yślny, a błąd był w ynikiem lekkom yślności lub niedbalstw a.”4 Z arów no w przypadku zastosow ania art. 24 § 1 k.k. z 1969 roku, jak i art. 28 § 1 k.k. z 1997 roku konsekw encje przy przypi 1 Zob. Ustawa z dnia 20 lutego 2015 roku o zm ianie ustaw y — Kodeks karny oraz niektórych
innych ustaw, D z.U . 2015, poz. 396.
2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku, Kodeks karny, D z.U . N r 88, poz. 553 z późń. zm. 3 N ow e kodeksy karne — z 1 9 9 7 r. z uzasadnieniami, wyd. 1, W ydaw nictw o Prawnicze Sp. z o.o.,
Warszawa 1998, s. 133.
saniu odpow iedzialności karnej są takie same. O bydw a stanow ią bowiem o wyłączeniu odpow iedzialności za przestępstw o um yślne. C o do nieum yśl ności natom iast, przepis art. 24 § 1 k.k. z 1969 roku regulow ał w swojej treści kwestię odpow iedzialności za popełnien ie przestępstw a nieum yślne go, a dotychczasowy art. 28 § 1 k.k. z 1997 roku w tej m aterii pozostaje milczący, gdyż ustaw odaw ca przyjął za jego uzasadnienie uporządkow anie w arunków popełnienia nieum yślnego czynu zabronionego, krym inalizacji czynu popełnionego w tych w arunkach i wreszcie przypisania sprawcy w iny za popełn ienie czynu zabronionego5.
Systematyka przepisu art. 28 § 1 k.k. z 1997 roku również nie jest o d m ienna od przyjętej w przypadku art. 24 § 1 k.k. z 1969 roku, bowiem kwe stia błędu co do okoliczności, stanowiącej znam ię czynu zabronionego, ure gulowana została w Rozdziale III, noszącym niezm iennie ty tu ł „Wyłączenie odpowiedzialności karnej”. Umiejscowienie przepisu art. 28 § 1 k.k. z 1997 roku w jego formie sprzed nowelizacji wzbudzało jednak w doktrynie prawa karnego uzasadnione wątpliwości. W niniejszym rozdziale ustawodawca skla syfikował zarówno okoliczności wyłączające bezprawność, jak i okoliczno ści wyłączające winę. W przypadku art. 28 § 1 k.k. m ów im y o okoliczności wyłączającej winę, zgodnie z ugruntow anym i poglądam i. N iem niej jednak taka klasyfikacja instytucji błędu co do znam ion czynu zabronionego była niejednokrotnie kwestionowana. W związku z jego wykładnią, która wyraź nie wskazuje na to, że w przypadku, gdy sprawca nie jest świadom wszystkich znam ion czynu zabronionego określonego w ustawie, jako typ umyślny, to nie wypełnia on swoim zachowaniem określonych znam ion strony p o d m io towej. Kolejno wskazuje to na zdekom pletow anie strony podm iotow ej typu czynu zabronionego w form ie umyślnej, ale nie do uchylenia winy. C o za tym idzie, konkluzja o braku bezprawności w przypadku niew ypełnienia wszyst kich znam ion czynu zabronionego określonego w ustawie prowadziłaby do równoczesnego uznania, że niedopuszczalna byłaby w tych w arunkach o bro na konieczna6. W literaturze wykazuje się jednak podo bn e wnioski za błędne, które niejako wynikają z uznaniem czysto norm atyw nej teorii winy7. Istotnie, pow ołując się na w yrok SN z dnia 20 lutego 1997 roku, który uznał, iż „[...] błąd co do przedm iotow ego znam ienia czynu, o ile jest istotny, wyłącza w inę 5 G. Bogdan, Z . Ćwiąkalski, P. Kardas, J. M ajewski, J. Raglewski, M . Szewczyk, W. W róbel,
A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. K om entarz do art. 1—1 1 6 k.k., p o d red. A. Zolla, T om I, Lex a W olters Kluwer business, Warszawa 2007, s. 4 5 0 —451.
6 M . Błaszczyk, M . Królikowski, J. Lachowski, B. Nam ysłow ska-G abrysiak, A. Sakowicz, A. W alczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zaw łocki, S. Ż ółtek, Kodeks karny. Część ogólna. Ko
m entarz do art. 1—3 1 , Tom I, p o d red. M . Królikowskiego, R. Zaw łockiego, W ydaw nictw o
C .H . Beck, Warszawa 2010, s. 732—733.
um yślną. N atom iast nie wyklucza odpowiedzialności za występek nieumyśl- ny”8, powyższą koncepcję m ożna zdecydowanie uznać za nietrafną.
W konsekwencji nierównoznacznej i niejednolitej wykładni regulacji błę du co do znam ion czynu zabronionego, zawartego w art. 28 § 1 k.k., p o jawiły się głosy podważające utrzym anie go w treści, w jakiej pozostawał. A. Zoll zaproponow ał inne jego brzmienie, tj. „Nie popełnia przestępstwa nieum yślnego, kto działa w usprawiedliw ionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znam ię przedm iotow e czynu zabronionego.”9 Kolejno zarzucano m u w ew nętrzną sprzeczność, polegającą na powiązaniu skutków popełnie nia czynu w w arunkach błędu ze stru k tu rą czynu zabronionego, ale nie ze stru k tu rą przestępstwa. W tym przypadku dalej idące wnioski, wynikające z owej sprzeczności, prowadzą do stwierdzenia, że skoro um yślność należy do znam ion czynu zabronionego, to brak umyślności przesądza o jego bra ku. N astepnie gdy nie m am y do czynienia z nieusprawiedliwionym błędem, popełnionym w w arunkach nieumyślności, to w ogóle nie m ożem y mówić o popełnieniu czynu zabronionego. W obliczu niniejszych wniosków wska zano na zm ianę treści przepisu tak, aby stanowił on, łącznie z pozostałym i uregulow aniam i w Rozdziale III, spójną całość, szczególnie jeśli dotyczyć ma to skutków prawnych błędu. Dlatego też J. Lachowski zaproponow ał zmianę: „nie popełnia um yślnie czynu zabronionego” na „nie popełnia przestępstwa z w iny um yślnej” w treści przepisu art. 28 § 1 k.k. z 1997 ro k u 10.
Poniew aż celem niniejszej pracy nie jest w skazanie drogi legislacyjnej11, w tym kolejno p ro p o n o w an y ch zm ian dotyczących in sty tu cji b łędu co do okoliczności stanow iącej znam ię czynu zab ro nion ego , powyższe uwagi p o w in n y stanow ić w ystarczający asu m p t do dalszych rozw ażań w związku z now elizacją z d n ia 20 lutego 2015 roku. S tanow ić bow iem on e m ają p u n k t o dniesienia do p ró b y analizy i oceny trafn ości takow ej m odyfikacji oraz k ieru n k u , w jakim poszedł ustaw odaw ca zm ieniając treść przepisu, obecnie obow iązującego. Jest to o tyle w ażne, że elem en ty jego s tru k tu ry dotyczą fu n d a m e n taln y ch instytu cji. Przepis art. 28 § 1 k.k. w w yniku now elizacji z d n ia 20 lutego 2015 ro k u o trzym ał ostatecznie n a stę p u jące brzm ienie: „Art. 28 § 1. N ie p o p ełn ia przestępstw a, k to pozostaje 8 W yrok SN z d nia 20 lutego 1997 roku, V K K N 188/96, Orz. Prok. I Pr. 1998, n r 5, poz. 1. 9 A. Zoll, Prace n a d nowelizacją przepisów części ogólnej kodeksu karnego, „Państwo i Prawo”
11/2012, s. 9.
10 J. Lachowski, [w:] M . Błaszczyk, M . Królikowski, J. Lachowski, B. N am ysłowska-Gabrysiak, A. Sakowicz, A. W alczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zaw łocki, S. Ż ółtek, Kodeks karny.
Część ogólna. K om entarz do art. 1—3 1 ..., op. cit.,
11 Zob. M . M ałecki, Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności stanowiącej znam ię czynu zabro
nionego w świetle nowelizacji art. 2 8 $ 1 k.k., e-Czasopism o Prawa Karnego i N a u k Penalnych,
w uspraw iedliw ionym błędzie co do okoliczności stanow iącej zn am ię czy n u z a b ro n io n eg o 12”. W tym m iejscu, w celu u p ełn ien ia rozw ażań co do zm ian, jakie zaistniały w w yniku now elizacji, należy wskazać k o n k re tn e zm iany, jakie zaszły. M ianow icie w znow elizow anym przepisie nie m am y już do czynienia z czynem zabronionym , a z przestępstwem. P rzy po m nijm y w ięc jak in terp re to w an e jest każde z tych pojęć. M ianow icie, w ed ług art. 115 § 1 k.k. czynem zabronionym jest „ [...] zachow anie o zn am ion ach określonych w ustaw ie k a rn e j13”. Z achow anie to , zarów no działanie, jak i zaniechanie oraz każde z nich, będzie rozpatryw ane jako czyn. Z n am ion a czynu n ato m iast to najprościej ujm u jąc jego cechy. Są to pew ne pojęcia, określenia, k tó re łącznie stanow ią i definiują, dookreślają typ czynu za b ronioneg o. C zyn zabroniony jest p o dstaw ą do określenia, czy doszło do p o p ełn ien ia przestępstw a, poniew aż każde przestępstw o m usi być czynem zab ro n io n y m , tj. w ypełniać zn a m io n a określone w ustaw ie karnej. Po niew aż K odeks karn y nie podaje w prost definicji przestępstw a, należy ją sk on struow ać zgodnie z art. 1 § 1 -3 k.k. B iorąc p o d uw agę w szystkie ele m enty, jakie ustaw odaw ca zalicza do stru k tu ry przestępstw a, uznaje się, że jest to „ [...] bezpraw ny czyn człow ieka będący zachow aniem o zn a m io nach określonych w ustaw ie karne, z uw zględnieniem wskazanej w niej form y jego p o p ełn ien ia, p o p ełn io n y um yślnie albo nieum yślnie, zab ro n io n y p o d groźbą kary przez ustaw ę jako w ystępek albo zbro d n ia, którego społeczna szkodliw ość jest wyższa niż znikom a, sprawcy, k tó re m u m ożna przypisać w inę”14. W orzecznictw ie rów nież dookreśla się kw estię o d p o w iedzialności karnej, będącej konsekw encją p o p ełn ien ia przestępstw a konstatując: „Z godnie z art. 1 § 1 K.k. odpow iedzialności karnej podlega ten tylko, kto p o p ełn ia czyn zab ro n io n y p o d groźbą kary przez ustaw ę obow iązującą w czasie jego p o p ełn ien ia, przez co rozum ieć należy p o p ełn ien ie czynu zabronionego opisanego w taki sposób, jak w przepisach ustawy, a nie w sposób opisany dow olnie czy w ręcz dalece odbiegający od b rzm ien ia przepisu ustaw y k arn ej”15. R easum ując powyższe - w p rz y p ad ku przestępstw a, dla jego u zn an ia należy wziąć p o d uw agę jego przesłankę m ateria ln ą w postaci społecznej szkodliw ości oraz m ożliw ość przypisania spraw cy w iny - sto p ień zaw inienia. N ie każdy bow iem czyn za b ro nion y
12 Ustawa z dnia 20 lutego 2015 roku o zmianie ustawy — Kodeks k a r n y . , op. cit. 13 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku, Kodeks karny, D z.U . N r 88, poz. 553 z późń. zm. 14 M . Krolikowski, R. Zaw łocki, Prawo karne, W ydaw nictw o C .H . Beck, Warszawa 2015,
s. 1 4 4 -1 4 5 .
15 W yrok SA w G dańsku z dnia 9 września 2015 roku, II AK a 250/1 5 , System Inform acji Prawnej Legalis N r 1359231.
zawsze stanow i przestęp stw o 16. C zyn zabroniony, jaki spraw ca p o p ełn ia w w a ru n k ach wyłączających bezpraw ność albo w inę, nie jest p rzestęp stw em . D la istn ie n ia przestępstw a konieczne jest w ypełnienie w szystkich przesłanek, kryjących się p o d pojęciem definicji form alnej przestępstw a, jak i m aterialnej jego d efin ic ji17. D la u zu p ełn ien ia należy pow ołać treść p o stan o w ien ia SN z d n ia 2 czerwca 2015 rok u, k tó re brzm i n astęp u ją co: „Sam o form alne naruszenie przepisów praw a jest niew ystarczające do przypisania odpow iedzialności karnej. Z g o d n ie bow iem z ustaw ow ą d e finicją, przestępstw em jest czyn społecznie szkodliwy, zab ro n io n y przez ustaw ę p o d groźbą kary (art. 1 § 1 KK). D la uzn an ia jakiegoś czynu za przestępstw o k onieczne jest w ykazanie, że narusza on isto tn e w artości społeczne, ale w sto p n iu wyższym niż znikom y (art. 1 § 2 KK). E lem ent karygodności jako niezbęd ny sk ład n ik stru k tu ry przestępstw a w prow adzi! ustaw odaw ca w § 2 art. 1 KK. K arygodność wiąże się z wyższym niż zn ik o m y sto p n iem społecznej szkodliw ości, co z kolei stanow i rację dla sankcji k a rn e j18”. U stalenie czym faktycznie jest czyn zab ro n io n y i przestępstw o niew ątpliw ie będzie przy d atn e w to k u dalszych rozważań. Już teraz, po w skazaniu w ykładni ich definicji, p o d su m o w u jąc powyższe m ożliw e jest określenie b łęd u co do zn am io n czynu zabron io neg o, k tó re po znow elizo w an iu stanow i okoliczność, w jakiej spraw ca realizuje określone zn am io n a p rzed m iotow e czynu zabronionego p o d groźbą k ary 19, ale nie p o p ełn ia przestępstw a na sk u tek tego, że nie realizuje zn am io n po dm ioto w ych .
Warto w tym miejscu określić konsekwencje, jakie ustawodawca wiąże z bra kiem możliwości przypisania sprawcy popełnienia przestępstwa, tj. odpowiedzial ności karnej. Dotychczas w omawianym przepisie regulowano wyłączenie odpo wiedzialności karnej za popełnienie czynu zabronionego w warunkach, rzadko już w doktrynie uznawanej, tzw formy winy umyślnej. Pytanie rodzi regulacja powstała w związku z nowelizacją z 20 lutego 2015 roku. Ponieważ konsekwen cja błędu została wprost sprowadzona do całkowitego braku przestępności czynu, należy uznać, że błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego stanowi okoliczność wyłączającą winę. Zależnie od przyjętej koncepcji winy, róż
16 A. Grześkowiak, K. W iak, F. Ciepły, M . Gałązka, R .G . Hałas, S. H ypś, D . Szeleszczuk, Pra
wo karne, p o d red. A. Grześkowiak, A. W iaka, W ydaw nictw o C .H . Beck, 5. wyd. popraw.
i uzup., Warszawa 2015, s. 7 2 0 —721.
17 A. M arek, Kodeks karny. Komentarz, D o m W ydawniczy A BC, 2004, s. 118.
18 Postanowienie SN Izba K arna z d n ia 2 czerwca 2015 roku, V K.k. 4 1 /1 5 , System Inform acji Prawnej Legalis N r 1303604.
19 A. B arczak-O pustil, M . Bielski, G. Bogdan, W. Górowski, M . Iwański, M . Jakubowski, J. Jodłowski, P. Kardas, M . M ałecki, K. M am ak, K. Pałka, A. Pilch, M . Pyrcak, J. Raglewski, T. Sroka, Sz. Tarapata, W. W róbel, D . Zając, P. Zakrzewski, A. Zoll, W. Z ontek, Nowelizacja
nie będzie wyglądała kwestia jej wyłączenia w przypadku błędu. W literaturze przeważa równocześnie pogląd, iż błąd nie będzie wyłączał winy zawsze20.
Pierwsza część przepisu - nie popełnia przestępstwa - wskazuje na to, że sprawca, który jak wyżej w spom niano, wypełnia znam iona określające typ czynu zabronionego określonego w ustawie karnej, ale w związku z tym , że nie m ożna m u przypisać w iny w czasie czynu - nie popełnia on przestępstwa. Idąc dalej, m ożna by przyjąć, że nie popełnia zarówno zbrodni, jak i występ ku, według art. 7 § 1 k.k. W cześniej natom iast m owa była o niepopełnieniu czynu zabronionego umyślnie, ale możliwe było popełnienie czynu zabro nionego nieumyślnie. Z brodnię, jak w iadom o, zgodnie z art. 8 k.k.21 m ożna popełnić wyłącznie umyślnie. A występek również nieum yślnie, jeśli ustawa tak stanowi, tj. jeśli w katalogu występków znajduje się typ czynu zabronio nego odpowiadający czynowi sprawcy, to m ożna m u przypisać odpowiedzial ność karną za jego popełnienie w w arunkach nieumyślności. N atom iast jeśli takiego typu czynu zabronionego opisanego w ustawie nie ma, to zgodnie z zasadą niew ypełnienia znam ion typu czynu zabronionego - nie m a mowy 0 jego popełnieniu22. Ustalenia te są o tyle istotne, o ile w literaturze i dok trynie podkreśla się podw ójną rolę umyślności i nieum yślności w całościowej strukturze przestępstwa. O dchodząc od określania form w iny jako um yślna 1 nieum yślna, są to elem enty strony podm iotow ej, które wspólnie z inny m i znam ionam i określają typ czynu zabronionego oraz są konieczne, łącznie z innym i czynnikam i o samym istnieniu winy oraz jej stop niu23.
K onkludując ocenę dyspozycji przepisu art. 28 § 1 k.k. po nowelizacji, nasuwa się wniosek, że sprawca działając w w arunkach błędu co do znam ion czynu zabronionego, nie popełnia przestępstwa, poniew aż nie m ożna m u przypisać winy, co wynika właśnie z niew ypełnienia znam ion strony p o d m io towej24. Teza ta niech stanowi p u n k t wyjścia nad dalszą analizą przypisania, bądź nieprzypisania odpowiedzialności karnej sprawcy czynu zabronionego, który popełnia go w okoliczności błędu co do jego znam ion. N iezbędnym 20 F. Ciepły, A. Grześkowiak, M . Gałązka, R. G. Hałas, S. Hypś, D . Szeleszczuk, K. W iak,
Kodeks karny. Komentarz, p o d red. A. Grześkowiak, K. W iaka, wyd. 3., W ydaw nictw o C .H .
Beck, Warszawa 2015, s. 239.
21 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku, Kodeks karny, D z.U . N r 88, poz. 553 z późn. zm. 22 G. Bogdan, Z . Ćwiąkalski, P Kardas, J. M ajewski, J. Raglewski, M . Szewczyk, W. W róbel,
A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. K om entarz do art. 1 - 1 1 6 k.k., Tom I, p o d red. A. Zolla, W ydaw nictw o Lex a W olters Kluwer business, Warszawa 2007, s. 4 5 3 -4 5 4 .
23 M . Berent, J. Bojarski, M . Bojarski, M . Filar, W. Filipkowski, O . G órniok, E. Guzik-M a- karuk, S. H oc, P H ofm ański, M . Kalitowski, M . Kulik, L.K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, A.A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. W ilk,
Kodeks karny. Komentarz, p o d red. M . Filara, wyd. 4., W ydaw nictw o W olters Kluwer, W ar
szawa 2014, s. 2 2 -2 3 .
w tym miejscu jest wysunięcie podstawowych definicji dotyczących strony podm iotow ej oraz winy, co również stanowić będzie asum pt dla kontynuacji analizy instytucji błędu co do znam ion czynu zabronionego, a przede wszyst kim ocenie jego miejsca i funkcji w całości systemu prawa karnego.
N a określenie elem entu strony podm iotow ej w postaci umyślności, naj bardziej trafnym będzie pow ołanie się na bardzo rzetelny jego opis, tj. posta nowienie SN z dnia 13 m aja 2015 roku: „Przepis art. 9 § 1 K.k. przewiduje, że czyn popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca m a zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przew idując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Pierwsza postać zamiaru, wynikająca z przywołanego przepisu, tj. zamiar bezpośredni, wiąże się nierozerwalnie z chęcią popełnienia czynu zabronionego. C hęć ta, wyrażająca aspekt w oluntatywny, łączy się z aspektem intelektualnym , tj. świadomością realizacji znam ion typu czynu zabronio nego - nie m ożna przecież czegoś chcieć bez wcześniejszego uświadom ienia sobie przedm iotu chęci. W w ypadku drugiej postaci zam iaru, tj. zam iaru wy nikowego, sprawca może przewidywać, że zamiast albo obok objętego chęcią stanu rzeczy zrealizuje inny, który nie jest już objęty chęcią. C zynnikiem róż niącym zamiar wynikowy od zam iaru bezpośredniego jest elem ent w olun- tatywny, który ustawa określa m ianem godzenia się na popełnienie czynu zabronionego. Niezależnie od różnych teoretycznych koncepcji zam iaru wy nikowego (zgody, obojętności woli, nietolerowanego ryzyka, praw dopodo bieństwa, czy obiektywnej manifestacji) zamiar wynikowy różni od zam iaru bezpośredniego brak chęci popełnienia czynu zabronionego”25. Biorąc po d uwagę poprzednio obowiązującą wersję przepisu stanowiącego o instytucji błędu co do znam ion czynu zabronionego, według którego wyłączona była umyślność, pow ołane postanow ienie na pew no pom ocne będzie przy dookre- śleniu rzeczywistych okoliczności, jakie dotąd - na podstawie przedm iotowej regulacji - podlegały wyłączeniu, a jakie podlegały przypisaniu odpowiedzial ności karnej. Z godnie bowiem z interpretacją art. 28 § 1 k.k. sprzed n o welizacji, możliwe było przypisanie odpowiedzialności karnej za popełnienie czynu zabronionego w w arunkach nieumyślności. Szerzej o tym poniżej.
Z godnie z art. 9 § 2 k.k. czyn popełniony jest nieum yślnie, jeśli sprawca nie m ając zam iaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezacho wania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, m im o że popeł nienie tego czynu przewidywał albo m ógł przewidzieć26. Regulacja pozwala na wysunięcie tezy o podstawowych cechach nieum yślności w postaci braku
25 Postanowienie SN Izba K arna z dnia 13 m aja 2015, II K.k. 6 0 /1 5 , System Inform acji Praw nej Legalis N r 1285380.
zam iaru popełnienia czynu zabronionego, niezachowanie ostrożności, jaka obiektywnie w podobnych okolicznościach pow inna być zachowana, zaist nienie związku pom iędzy rzeczonym niezachowaniem ostrożności a realizacją znam ion typu czynu zabronionego, potencjalna albo rzeczywista możliwość przewidzenia skutku czynu zabronionego oraz wypełnienie elem entu m oty wacyjnego, jakim jest wskazanie możliwości w postaci przewidywalności. W y raża się ona w sform ułow aniu mim o że27. Przy umyślności wyróżniam y dwie postaci zam iaru, m ianowicie dolus directus, czyli zamiar bezpośredni oraz do lus eventualis, określany zamiarem ew entualnym ; z kolei przy nieumyślności m ożna w yodrębnić dwie jej formy, tj. lekkom yślność i niedbalstwo. Inaczej mówiąc, jak to określa się w literaturze, jest to świadom a nieum yślność i nie świadom a nieumyślność. W obu przypadkach m am y do czynienia z różny m i typam i braku elem entu w oluntatyw nego, oczywiście nienakierowanego na wypełnienie znam ion czynu zabronionego, jak to w przypadku zam iaru przy umyślności. Świadoma nieumyślność, czyli lekkom yślność to sytuacja, w której sprawca świadom jest możliwości naruszenia wym aganych reguł, jest ostrożny i równocześnie jest świadom y możliwości w ypełnienia znam ion czy n u zabronionego. N ieśw iadom a nieum yślność natom iast, czyli niedbalstwo to sytuacja, w której sprawca nie spełnia stawianych przed nim wymagań norm atyw nych, które wyrażają się w obiektyw nym wzorcu należnego w tej sytuacji zachowania28. Kolejno „podstawową przesłanką odpowiedzialności za przestępstwo nieum yślne jest naruszenie zasady ostrożności. N ie m ożna bowiem przypisać nikom u popełnienia przestępstwa nieum yślnego, jeżeli działa on zgodnie z zasadami ostrożności wymaganej w danej sytuacji. Do ustalenia, że czyn zabroniony został popełniony nieum yślnie, ustawa (art. 9 § 2 KK) wymaga, aby jego popełnienie m iało miejsce na skutek niezacho w ania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, w jakich po dm iot podejm uje zachowanie ryzykując naruszenia dobra prawnego. O znacza to, że reguły ostrożności nie są ustalane w oderw aniu od określonej sytuacji faktycz nej, lecz m uszą być dostosowane do aktualnie występujących w arunków ”29.
W uznaniu wielu teoretyków, gruntow ne zrozumienie form strony p od miotowej jest punktem wyjścia dla całościowej oceny instytucji błędu co do znam ion czynu zabronionego30, a tym bardziej przy stosowaniu przepisu art. 28 27 M . Królikowski, R. Zaw łocki, Prawo karne, W ydaw nictw o C .H . Beck, Warszawa 2015,
s. 196.
28 M . Błaszczyk, M . Królikowski, J. Lachowski, B. Nam ysłow ska-G abrysiak, A. Sakowicz, A. W alczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zaw łocki, S. Ż ółtek, Kodeks karny. Część ogólna.
K om entarz do art. 1—3 1 ..., op. cit.., s. 374.
29 Postanowienie SN z dnia 5 listopada 2014 roku, V K.k. 162/14, System Inform acji Prawnej Legalis N r 1180517.
§ 1 k.k. w jego formie po nowelizacji31. Ze stwierdzenia wynika, że sam błąd jest zaprzeczeniem umyślności w związku z rozbieżnością między stanem faktycz nym, rzeczywistym a jego odbiciem, odzwierciedleniem w świadomości spraw cy. Istotnie, nie m ożna przypisać sprawcy zamiaru, tj. umyślności przy tym kiedy popełnia on czyn zabroniony, których to znam ion nie był świadom. Nie m a więc tutaj woli wypełnienia znamion typu czynu zabronionego, ponieważ sprawca o nich nie wie, nie może bowiem chcieć czegoś, czego nie obejmuje w danej okoliczności swoją świadomością32. Stronę podm iotow ą określają wy łącznie znamiona, które ściśle związane są z wewnętrznymi przeżyciami spraw cy, czyli tym wszystkim, co znajduje odbicie w jego świadomości, umyśle33.
Nieum yślność, jako form ę strony podm iotow ej przy przypisywaniu o d powiedzialności karnej za popełnienie czynu zabronionego, wyłączał wprost art. 28 § 1 k.k. przed jego reform ą 20 lutego 2015 roku w okoliczności, gdy sprawca pozostawał w błędzie co do jakiegokolwiek znam ienia opisującego typ czynu zabronionego. W tym miejscu należy wyjaśnić, czym w istocie jest błąd. Polega on m ianowicie na m ylnym odbiciu obiektywnej rzeczywistości, stanu faktycznego w umyśle sprawcy34. Innym i słowy, błąd to sytuacja, w k tó rej w umyśle sprawcy, podczas pewnego procesu poznawczego35, dochodzi do niezgodności pom iędzy tym , co istnieje w rzeczywistości, a tym , co istnieje w tym samym m om encie w świadomości sprawcy. Ta niezgodność może być rezultatem istnienia pew nych elem entów w rzeczywistości, natom iast nie- uśw iadam iania sobie ich przez samego sprawcę, albo mylnego wyobrażenia sprawcy o istnieniu pewnych elem entów w rzeczywistości. W arunkiem ko niecznym w ystąpienia błędu na gruncie prawa karnego jest nieświadomość. Nieśw iadom ość znam ienia pozytywnego, istotnie będącego częścią opisu typu czynu zabronionego, jak i nieświadom ość nieistnienia znam ienia nega tywnego, którego w tym opisie typu czynu zabronionego nie ma, natom iast sprawca w swojej świadomości utrzym uje, że ono w nim w ystępuje36. Dlatego 31 P Kozłowska-Kalisz, [w:] M . Budyn-K ulik, P Kozłowska-Kalisz, M . Kulik, M . Mozgawa,
Kodeks karny. Komentarz, p o d red. M . Mozgawy, wyd. 6. zaktual. i uzup., , W ydawnictw o
Lex a W olters Kluwer business, Warszawa 2014, s. 96—97.
32 Zob. T. Bojarski, A. M ichalska-W arias, J. Piórkowska-Flieger, M . Szewczyk, Kodeks karny.
Komentarz, p o d red. T. Bojarskiego, wyd. 2, W ydaw nictw o Prawnicze LexisNexis, Warszawa
2008, s. 82.
33 D . Tokarczuk, Nieumyślność w świetle propozycji nowelizacji kodeksu karnego — w odpowiedzi
D oktor Katarzynie Banasik, „Palestra”, n r 1—2/2 0 1 4 , s. 142.
34 G. Rejm an, Zasady odpowiedzialności karnej. Art. 8—3 1 KK. Komentarz, W ydaw nictw o C .H . Beck, Warszawa 2009, s. 643.
35 Zob. też J. Giezek, Świadomość sprawcy czynu zabronionego, W ydaw nictw o Lex a W olters Kluwer business, Warszawa 2013.
36 G. Bogdan, T. Bojarski, Z. Ćwiąkalski, P Gensikowski, J.K . Gierowski, Z. Jędrzejewski, P. Kardas, M . Królikowski, R. Kubiak, J. Kulesza, J. Lachowski, J. M ajewski, L.K. Paprzycki,
też przy nieświadomości, będącej podstaw ą wym aganą dla uznania pozosta w ania w błędzie, nie m ożna sprawcy przypisać odpowiedzialności za um yśl ne popełnienie czynu zabronionego, gdy ten pozostawał w błędnym prze konaniu, że znam ię pozytywne nie istnieje, bądź znam ię negatywne istnieje w rzeczywistości, to znaczy jest elem entem opisu typu czynu zabronionego. Inaczej m iałaby się natom iast sytuacja z przypisaniem odpowiedzialności kar nej przy urojeniu znam ienia pozytywnego albo nieświadomości znam ienia negatywnego, które zgodnie z założeniami doktryny pow inny doprowadzić do przypisania sprawcy odpowiedzialności za czyn zabroniony, ale w w arun kach usiłowania nieudolnego37.
B łąd co do znam ienia czynu zabronionego, zgodnie z interpretacją art. 28 § 1 k.k., razem z jego treścią sprzed nowelizacji, może dotyczyć każde go relewantnego - na gruncie prawa karnego - znam ienia, ale leżącego po stronie przedm iotow ej czynu zabronionego. Niem ożliwe byłoby przypisanie sprawcy odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego popełnione go umyślnie, jeśli zgodnie z art. 9 § 1 k.k. sprawca m usi dla przyjęcia zam iaru jego popełnienia wypełnić wszystkie znam iona określonego typu czynu za bronionego. C o ważne, błąd - jaki został unorm ow any w tym przepisie - nie m usiał być usprawiedliwiony. N ie miało żadnego znaczenia, czy doszło do naruszenia reguł ostrożności podczas procesu poznawczego oraz czy postępo w anie według tych reguł pozwoliłoby na to, że sprawca nie uległby błędowi. Tak samo nieistotne było to, jakie konkretnie okoliczności doprowadziły do takiego stanu, że sprawca w rezultacie znalazł się w błędzie38. „O bojętne jest, czy błąd sprawcy dotyczy jednego znam ienia czy też wszystkich znam ion, którym i ustawa określa czyn zabroniony; w konsekwencji oznacza to, że praw ne skutki wywołuje już błąd co do jednego znam ienia”39.
Ł. Pohl, J. Raglewski, N auka o przestępstwie. Wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności kar
nej, T om 4, p o d red. L.K. Paprzyckiego, W ydaw nictw o C .H . Beck, Insty tu t N a u k Prawnych
PAN, Warszawa 2013, s. 574—575.
37 M . Berent, J. Bojarski, M . Bojarski, M . Filar, W. Filipkowski, O . G órniok, E. G uzik-M a- karuk, S. H oc, P. H ofm ański, M . Kalitowski, M . Kulik, L.K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, A.A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. W ilk,
Kodeks karny. Komentarz..., op. cit., s. 133.
38 P. D aniluk, T. Gardocka, R. Giętkow ski, A. H erzog, S. H oc, R. Janiszewski-Downarowicz, R. Kokot, W. Konarska-W rzosek, J. Kosonoga, W. Kozielewicz, B. Kunicka-M ichalska, W. K utzm ann, M . Leciak, T. Oczkowski, Ł. Pohl, J. Potulski, T. Przesławski, J. Skorupka, J. Skupiński, J. Sobczak, B.J. Stefańska, R.A. Stefański, Z. Świda, A. W alczak-Żochowska, J. W arylewski, A. W ilkow ska-Płóciennik, W. Zalewski, Kodeks karny. Komentarz, Komen
tarze kodeksowe, p o d red. R.A. Stefańskiego, W ydaw nictw o C .H . Beck, Warszawa 2015,
s. 2 6 5 -2 6 6 .
Najważniejsze było jednak to, że błąd był istotny. Kwestia istotności błędu była kluczowa dla oceny, czy dany czyn popełniony przez sprawcę m ożna rozpatrywać w kontekście tego błędu. N ieistotnym i z p u n k tu w idzenia prawa karnego błędam i będą bowiem te, które nie dotyczą strony przedm iotow ej przestępstwa, w tym takie osoby (error in personam), związki przyczynowe (error in faciendo) oraz tzw. zboczenie działania (aberratio ictus vel iactus). N ie m ogą być one przedm iotem błędu znam iona strony podm iotow ej, na co w prost kieruje uwagę SN w wyroku z 2 0 lutego 1997 roku, form ułując n a stępującą wypowiedź: „Błąd [...] nie może dotyczyć wszakże takich elem en tów lub znam ion czynu, które same są aktam i świadomości bądź procesami psychicznym i sprawcy. Inaczej mówiąc, błąd co do okoliczności stanowiącej znam ię czynu zabronionego może dotyczyć tylko znam ion przedm iotowych, a nie znam ion podm iotow ych. Przedm iotem błędu m ogą być wszelkie zna m iona charakteryzujące przedm iotow ą stronę czynu, niezależnie od tego, czy m ają charakter opisowy czy oceny, czy dotyczą faktów, czy też pojęć praw nych. Nieśw iadom ość jednej choćby tylko okoliczności, należącej do zespo łu przedm iotow ych znam ion stypizowanego czynu zabronionego, wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo um yślne”40. W tym miejscu zauważmy, że w trakcie oceny całokształtu powyższych okoliczności, w przypadku gdy sprawca pozostaje w błędzie co do znam ion czynu zabronionego, bowiem jak już wyżej w spom niano - nie obejm uje pewnego znam ienia swoją świa dom ością, nie m ożna m u przypisać odpowiedzialności karnej. Jeśli okolicz ność błędu była jednak wynikiem naruszenia reguł ostrożności wym aganych w danych okolicznościach, czyli przyczyna jest efektem lekkomyślności lub niedbalstwa, m ożna było przypisać sprawcy nieum yślne popełnienie czynu zabronionego. Z tego też względu m ów iono o błędzie zawinionym i niezawi nionym . Błąd zawiniony to taki, który popełniony jest w w arunkach lekko myślności bądź niedbalstwa, natom iast niezawiniony to taki, w okoliczności którego sprawca odw rotnie - zachowuje wym agane w danej sytuacji reguły ostrożności, a sprawca skutku czynu zabronionego nie m ógł ich przewidzieć, a nawet nie pow inien41. Jeśli więc m ożna sprawcy przypisać odpowiedzialność karną za popełnienie czynu zabronionego w w arunkach niezachowania reguł ostrożności i niezachowanie tych reguł będzie zarzucalne - sprawca popełnia wówczas czyn zabroniony w w arunkach nieum yślności42.
40 W yrok SN z dnia 20 lutego 1997 roku, V K K N 188/96, Prok. I Pr. 1998, z. 5, poz. 1. 41 R.A. Stefański, Prawo karne materialne. Część ogólna, W ydaw nictw o Difin, 2012, s. 172. 42 M . Berent, J. Bojarski, M . Bojarski, M . Filar, W. Filipkowski, O . G órniok, E. Guzik-M a-
karuk, S. H oc, P. H ofm ański, M . Kalitowski, M . Kulik, L.K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, A.A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. W ilk,
Już w poprzednio obowiązującym brzmieniu przepisu art. 28 k.k., w § 2 dotyczącym konwersji znamienia z typu podstawowego w typ uprzywilejowa ny, spotykam y się z nowym znamieniem, jaki poprzez nowelizację z 20 lutego 2015 r. wchodził również w opis instytucji błędu co do znam ienia typu czynu zabronionego. To znaczy mowa tu o usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność, która przemawia za łagodniejszą odpowiedzialnością karną. Znam ieniem tym było usprawiedliwienie, innym i słowy usprawiedli wiony błąd. O cena czy błąd co do okoliczności przewidującej łagodniejszą od powiedzialność jest usprawiedliwiony, albo też nieusprawiedliwiony, zależy od ewentualnej możliwości obiektywnego przypisania skutku, możliwości doko nania prawidłowej oceny prawdopodobieństwa nastąpienia skutków, możliwo ści zachowania reguł ostrożności w danych okolicznościach wymaganych oraz dostępności informacji co do charakteru popełnianego czynu, czyli obiektyw nej możliwości świadomości zakazu43. Ustawodawca m a na myśli ocenę, czy rzeczywiście w obiektywnie przyjętych identycznych okolicznościach, biorąc pod uwagę pewien wzorzec postępowania, następuje jakakolwiek okoliczność, która sprawia, że błędu nie dało się uniknąć.
W znowelizowanym przepisie § 1 k.k. art. 28 jako nowość wprowadza właśnie znam ię usprawiedliwionego błędu. Idąc za innym i regulacjami, w tym powyższą z art. 28 § 2 k.k. oraz art. 29 k.k. i art. 30 k.k., ustaw o dawca zdecydował się na wprow adzenie do tekstu ustawy kryterium uspra wiedliwionego i nieusprawiedliwionego błędu co do znam ienia czynu zabro nionego. K ryterium to jest podo bne do tego, jakiego należy dokonać przy usprawiedliw ionym błędzie co do okoliczności łagodzącej odpowiedzialność. Błąd usprawiedliw iony to taki, którego naw et przy odpow iednio podjętych czynnościach oraz posiadanej wiedzy, jaka pozwalałaby na praw idłow ą ocenę stanu faktycznego - nie dałoby się uniknąć. Słusznie zaznacza się w literaturze jego ocenny charakter, co w istocie może znacznie osłabić funkcję gwarancyj n ą prawa karnego44. O cena czy istnieje przypuszczenie, że inny człowiek na miejscu sprawcy, przyjm ując ten stan faktyczny, w jakim sprawca się znalazł, zachowałby się w identyczny sposób, jest oceną subiektywną. Istnieje również ryzyko potrzeby oceny sytuacji precedensowej, takiej która dotychczas była niespotykana albo też, która zaszła w sytuacji niepowtarzalnej45. W ydawałoby 43 M . Błaszczyk, M . Królikowski, J. Lachowski, B. Nam ysłow ska-G abrysiak, A. Sakowicz,
A. W alczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zaw łocki, S. Ż ółtek, Kodeks karny. Część ogólna.
K om entarz do art. 1—3 1 ..., op. cit., s. 5 3 4 -5 3 5 .
44 F. Ciepły, A. Grześkowiak, M . Gałązka, R .G . Hałas, S. H ypś, D . Szeleszczuk, K. W iak, Ko
deks k a r n y . , op. cit., s. 240.
45 A. B arczak-O pustil, M . Bielski, G. Bogdan, W. Górowski, M . Iwański, M . Jakubowski, J. Jodłow ski, P. Kardas, M . M ałecki, K. M am ak, K. Pałka, A. Pilch, M . Pyrcak, J. Raglewski, T. Sroka, Sz. Tarapata, W. W róbel, D . Zając, P. Zakrzewski, A. Zoll, W. Z ontek, Now eliza
się, najpraw dopodobniej słusznie, że faktycznym kryterium , podejm ow anym w celu uznania błędu za usprawiedliw iony jest możliwość postawienia spraw cy zarzutu popełnienia czynu zabronionego, to znaczy przypisania sprawcy winy46. Rzeczywiście, zagadnienie m ożna uznać za skom plikow ane w związ ku z zupełnie różnymi miejscami, na jakich etapie oceniane są okoliczności związane z usprawiedliw ionym błędem co do znam ion czynu zabronionego. Ponieważ zagadnienie związane z usprawiedliwieniem rozpatrujem y rów no cześnie z badaniem wypełnienia znam ion strony podm iotow ej oraz kwestii zawinienia, to w istocie konieczne jest rozpatrzenie innych okoliczności, jakie sam odzielnie sprawiają, że sprawcy nie m ożna postawić zarzutu. N a leży wziąć p o d uwagę m otywy oraz wielopłaszczyznową interpretację prze pisu art. 28 § 1 k.k. zgodnie z jego treścią, jaką uzyskał nowelizacją. M ia nowicie trafną jest interpretacja a contrario, w edług której sprawca, będąc w sytuacji usprawiedliwionego błędu co do znam ion czynu zabronionego, przestępstwa nie popełnia. Popełnia jednak przestępstwo ten, kto wypełnia znam iona czynu zabronionego p o d wpływem nieusprawiedliwionego błę du. Popełnia wówczas czyn zabroniony. Ponieważ błąd to nieświadomość, wyłączająca um yślność - sprawca ponosi odpowiedzialność za przestępstwo popełnione w w arunkach nieumyślności. Oczywiście, gdy jest ona zarzucal- na oraz gdy ustawa przewiduje typ czynu zabronionego w tej postaci, który m oże być popełniony nieum yślnie47. Ustawodawca przesuwa m o m en t oce ny możliwości zarzucenia sprawcy popełnienia czynu zabronionego na etap, po którym stwierdzono już, że w ypełnione zostały znam iona zarówno strony podm iotow ej, jak i przedm iotow ej. Kolejność oceny pow inna być więc nastę pująca: najpierw należy ocenić i stwierdzić, czy znam iona strony przedm ioto wej zostały wypełnione. Kolejno m usi zostać określona strona podm iotow a, m ianowicie czy sprawca działa w w arunkach um yślności czy nieumyślności. D opiero stwierdzenie, że sprawca nie działał w okoliczności niemożliwości przewidzenia popełnienia czynu zabronionego, nakazuje odszukać w ustawie występek, bowiem może on zostać popełniony również nieum yślnie, a także dokonać subsum pcji. Jeśli jednak typu czynu zabronionego nie m a opisanego w ustawie, sprawcy nie m ożna przypisać popełnienia żadnego czynu zabro nionego. I właśnie w tym m om encie aktywizuje się problem usprawiedliwio nego i nieusprawiedliwionego błędu. Ponieważ sprawca działa nieumyślnie, a odpowiedniego typu czynu zabronionego ustawa nie przewiduje, dalsze roz patryw anie kwestii usprawiedliwienia i nieusprawiedliwienia staje się w isto
46 M . M ałecki, Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności..., op. cit., s. 6 -7 .
47 F. Ciepły, A. Grześkowiak, M . Gałązka, R .G . Hałas, S. H ypś, D . Szeleszczuk, K. W iak, Ko
cie bezzasadne i bezprzedmiotowe. Z drugiej strony, gdy m am y do czynienia z typem czynu zabronionego, którego odpow iednik popełniony w formie nieum yślnej w ustawie się znajduje, oceniam y czy sprawca - naruszając za sady reguł ostrożności - m ógł przewidzieć przestępność zachowania, czy też w obiektywnej sytuacji wzorowy obywatel zachowałby się w pod ob ny sposób; przypisujemy sprawcy popełnienie czynu zabronionego w w arunkach zarzu canej nieumyślności. D opiero potem zachodzi potrzeba oceny, czy sprawcy przypisać m ożna w inę popełnienia przestępstwa48.
W literaturze pojawiają się głosy wykazujące wątpliwość, czy om awiany przepis m a dotyczyć wyłącznie przestępstw um yślnych, czy także przestępstw nieum yślnych. F orm uła postaw iona na początku przepisu w dość jed no znaczny sposób wskazuje na odniesienie do sytuacji popełnienia czynu za bronionego przy pozostaw aniu w usprawiedliw ionym błędzie co do jednego z jego znam ion. W efekcie takich rozważań wnioski z nich płynące wskazują, że znowelizowany przepis dotyczy wyłącznie przestępstw nieum yślnych. N ie ułatwia to jego interpretacji. Prawidłowym jest uzasadnienie tej trudności w możliwości wykorzystania przepisu w sytuacji, gdy sprawca w ypełnia zna m iona typu czynu zabronionego, ale powołuje się na błąd co do jednego z nich. W yklucza to oczywiście działanie w świadomości. Przy dodatkowym uznaniu, że sprawca działa w usprawiedliw ionym błędzie, prowadzi do wy kluczenia możliwości przypisania m u popełnienia tego typu czynu zabronio- nego49. Pytanie jednak, czy w edług d otąd obowiązującego brzm ienia przepisu art. 28 § 1 k.k., zgodnie z brzm ieniem art. 9 § 2 k.k., nie mielibyśm y do czy nienia z identyczną sytuacją i kwalifikacją. To znów prowadzi do pytania, czy zm iana brzm ienia om awianego przepisu była konieczna i czy jego redakcja istotnie prowadzi do ujednolicenia system u prawa karnego.
Powyższe rozważania prow adzą do konkluzji, że zm iana norm atyw na w zakresie znam ion strony podm iotow ej, jak i w zakresie okoliczności wy łączających winę, nie zaszła. Intencję zm iany możem y jedynie zaobserwować i jednocześnie stwierdzić, jeśli ustawodawcy chodzi o funkcję instytucji błę du. Dotychczasowa redakcja przepisu nie przewidywała konieczności uspra wiedliwienia błędu do co znam ienia, po zm ianie jaką wprow adziła ustawa nowelizacyjna organy postępow ania karnego m uszą rozpatrywać kwestię usprawiedliwienia błędu. M a to istotne znaczenie, bowiem poprzez ustalenie,
48 Zob. A. Barczak-O pustil, M . Bielski, G. Bogdan, W. Górow ski, M . Iwański, M . Jakubow ski, J. Jodłow ski, P. Kardas, M . M ałecki, K. M am ak, K. Pałka, A. Pilch, M . Pyrcak, J. Raglewski, T. Sroka, Sz. Tarapata, W. W róbel, D . Zając, P. Zakrzewski, A. Zoll, W. Z ontek, Now eliza
c j a . , op. cit., s. 50.
49 L. G ardocki, Prawo karne, 19 w ydanie zm ienione, W ydaw nictw o C .H . Beck, Warszawa 2015, s. 145.
że zachodzi błąd sprawcy co do znam ienia typu czynu zabronionego, nastąpi aktywizacja postanow ień przepisu art. 17 § 1 pk t 2 k.p.k., a więc zostaną spełnione przesłanki wyłączające wszczęcie postępow ania oraz co do zasady - jego um orzenie50. Z m iana „nie popełnia um yślnie czynu zabronionego” w „nie popełnia przestępstwa” również zdaje się być trafną w związku z sys tem atyką instytucji błędu co do znam ion czynu zabronionego51. N ie oznacza to jednak, że w literaturze nie pojawiają się głosy o trudnościach w kwe stii określenia funkcji błędu. Należy założyć jego funkcję podw ójną; z jednej strony wyłączenie strony podm iotow ej czynu nieum yślnego, z drugiej strony zniesienie możliwości postaw ienia sprawcy zarzutu popełnienia przestępstwa. Inni natom iast przypisują dwie funkcje instytucji w iny „ [...] tj. dopuszczeniu możliwości uwzględnienia tych samych m om en tó w przedm iotow ych w oce nie strony podm iotow ej i winy, ale przy zachowaniu wym uszonych regulacją kodeksową dwóch poziom ów argum entacji polegających na zbadaniu reali zacji znam ion typu i możliwości postaw ienia sprawcy zarzutu - stwierdzenie braku w ypełnienia znam ion znosi obowiązek przeprowadzenia rozum ow ania dotyczącego zarzucalności i uchyla odpowiedzialność karną za przestępstwo um yślne”52.
Zabieg zm iany redakcji przepisu z reguły oceniany jest dobrze53. W ciąż otw artą kwestią pozostaje wym óg cechy spójności, jaka pow inna charaktery zować wszystkie instytucje prawa karnego. Strona podm iotow a i wina, jako podstawowe instytucje prawa karnego, muszą zarówno w teorii i praktyce pozostawać w prawidłowej korelacji z błędem co do znam ion czynu zabro-nionego54.
Reasumując, należy uznać prawidłow ość intencji ustawodawcy przy w pro w adzeniu zm ian do ocenianej regulacji art. 28 § 1 k.k. N a pew no niesie ona za sobą potrzebę radykalnego odróżnienia oceny spełnienia znam ion czynu zabronionego strony przedm iotow ej i podm iotow ej od możliwości zarzucal- ności i stopniow ania winy. N a pew no też przewidywalność popełnienia czy
50 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks postępow ania karnego, D z.U . N r 89, poz. 555 z późń. zm.
51 Zob. A. B arczak-O pustil, M . Bielski, G. Bogdan, W Górow ski, M . Iwański, M . Jaku bowski, J. Jodłowski, P. Kardas, M . M ałecki, K. M am ak, K. Pałka, A. Pilch, M . Pyrcak, J. Raglewski, T. Sroka, Sz. Tarapata, W W róbel, D . Zając, P Zakrzewski, A. Zoll, W. Z ontek,
Nowelizacja... , op. cit.
52 M . Królikowski, [w:] M . Błaszczyk, M . Królikowski, J. Lachowski, B. N am ysłow ska-G a- brysiak, A. Sakowicz, A. W alczak-Żochowska, W. Zalewski, R. Zaw łocki, S. Ż ółtek, Kodeks
karny. Część ogólna. K om entarz do art. 1 — 3 1 ..., op. cit., s. 534.
53 Zob. M . M ałecki, Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności..., op. cit.
54 F. Ciepły, A. Grześkowiak, M . Gałązka, R .G . Hałas, S. H ypś, D . Szeleszczuk, K. W iak, Ko
n u zabronionego, rozpatryw ana dotychczas jako przesłanka nieumyślności, w inna przestać być odnoszona do strony subiektywnej, a pow inna, od dnia wejścia zmian, być rozpatrywana jako elem ent strony przedm iotowej.
Abstract
A justified mistake of fact - an attem pt to assess th e purposefulness of am endm ents of 20th February 2015
O n e o f the institutions, w hich underw ent some significant changes as a result o f the act am ending The C rim inal C ode o f 20 th February 2015, is a mistake o f fact u nder the Ar ticle 28 (1) o f the C rim inal Code. This institution is related to such basic issues o f The C rim inal C ode as fault and a subject party. O n the one hand, it standardises exclusion from crim inal liability b u t on the other h and it entails certain doubts w ith regards to the am ended law. It is questioned w hether the am endm ent was actually necessary. As m any theoreticians indicate, the consequences o f the im plem entation o f this regulation basically rem ain the same as in the case o f the previous one. This am endm ent is per ceived as a meaningless change only connected to its form . W h a t is more, there is a new elem ent added to the institution o f a mistake o f fact, nam ely justification. However, this elem ent is n o t a novelty in the C rim inal Code. The aim o f this w ork is to assess the am endm ent and its purposefulness.
Key words: mistake, subject party, am endm ent, inadvertence, elements o f a crime
Streszczenie
Usprawiedliwiony błąd co do znamion czynu zabronionego - próba oceny zasadności nowelizacji z dnia 20 lutego 2015 roku Jedną z instytucji, podlegających istotnym zm ianom w w yniku ustawy nowelizującej Kodeks karny z dnia 20 lutego 2015 roku jest błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, uregulowany w art. 28 § 1 Kodeksu karnego. Instytucja ta jest powiązana z podstawowym i kwestiami nauki prawa karnego, jak w ina i stro n a podm iotowa. Z jednej strony w w yniku nowelizacji przepisu m am y do czynienia z ujednoliceniem w kwestii wyłączenia odpowiedzialności karnej, z drugiej jednak st rony pojawiły się co do znowelizowanego przepisu w nauce prawa karnego wątpliwości. Przede wszystkim czy istotnie nowelizacja w tym zakresie była niezbędna, jako że wielu teoretyków wskazuje n a konsekwencje zastosowania regulacji, które nie są inne niż przy zastosowaniu poprzedniej regulacji. W związku z tym zm iana traktow ana jest jako kosmetyczna dotycząca jedynie konstrukcji samego przepisu. C o więcej pojawiło się nowe znamię dodane do opisu instytucji błędu co do znam ion czynu zabronionego, to znaczy usprawiedliwienia. N ie jest to jednak znamię nieznane nauce praw a karnego. Celem niniejszej pracy jest próba oceny nowelizacji i analizy jej celowości.
Słowa kluczowe: błąd, strona podm iotow a, nowelizacja, nieumyślność, znam iona przestępstwa
