Biuletyn socjologii religii

Władysław Piwowarski, Ryszard

Kamiński

Biuletyn socjologii religii

Collectanea Theologica 54/4, 131-149

1984

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fa se . IV

BIULETYN SOCJOLOGII RELIGII

Z a w a r to ś ć : I. D Z IA Ł O G Ó L N Y . V I P o ls k o - A u s tr ia c k ie S y m p o z ju m S o c jo lo ­ g ic z n e w L u b lin ie . II. B A D A N IA . 1. W ie d z a r e l ig i jn a ja k o w s k a ź n ik p r z y n a ­ le ż n o śc i do p a r a f ii w św ie tle b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h . —■ 2. S ta ły d ia k o n a t w R F N w ś w ie tle b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h . * I. D Z IA Ł O G Ó L N Y V I P o ls k o - A u s tr ia c k ie S y m p o z ju m S o c jo lo g iczn e w L u b lin ie S p o tk a n ia so c jo lo g ó w z P o ls k i i A u s tr ii n a le ż ą ju ż do tr a d y c ji. O d b y w a ją się o n e co d w a la t a b ą d ź w W ie d n iu i L in z u , b ą d ź w L u b lin ie . O s ta tn ie , sz ó s te z k o le i, o d b y ło się w L u b lin ie i w K a to w ic a c h w d n ia c h 23—29 m a ja 1983 r. U c z e s tn ic y ro z w a ż a li t e m a t: P ro c e sy in te g r a c ji w e w s p ó łc z e s n y m

s p o łe c z e ń s tw ie . S p o tk a n ie z g ro m a d z iło o k o ło 30 u c z e s tn ik ó w z k ilk u k r a jó w :

P o ls k i, A u s tr ii, H o la n d ii i R e p u b lik i F e d e r a ln e j N iem iec.

J a k k o lw ie k te m a ty k a s y m p o z jó w m a z w y k le o g ó ln y c h a r a k t e r , to je d n a k n ie b r a k j e s t p ro b le m ó w z d z ie d z in y so c jo lo g ii re lig ii, a k tu a ln y c h d la d w ó c h ty p ó w s p o łe c z e ń s tw : s o c ja listy c z n e g o i k a p ita lis ty c z n e g o . N a o s ta tn im s y m ­ p o z ju m p ro b le m a ty k i s o c jo re lig ijn e j d o ty c z y ły n a s tę p u ją c e r e f e r a ty : p ro f, d r E. Z a h n — K o śc ió ł i in te g r a c ja s p o łe c z e ń s tw a h o le n d e r s k ie g o . C h a r a k te ­

r y s ty c z n e ró ż n ic e m ię d z y H o la n d ią a P o ls k ą ; d r H. R e n ö c k l — O so b o w a id e n ty c z n o ś ć p o p r z e z k u ltu r ę i p r z e c iw k u ltu r z e . R o z w a ż a n ia w c h r z e ś c ija ń - s k o - e ty c z n e j p e r s p e k ty w ie ; p ro f. d r К . Z a p o t o c z k y — R e lig ia ja k o p o d ­ s ta w o w a w a r to ś ć d la p a r a fii i s p o łe c z e ń s tw a ; p ro f. d r R. R a k — Z n a c z e n ie d ie c e z ja ln e g o o śr o d k a p ie lg r z y m k o w e g o d la in te g r a c ji lu d n o ś c i G ó rn e g o Ś lą ­ s k a ; p ro f, d r W. P i w o w a r s k i — K o śc ió ł ja k o c z y n n i k in te g r a c ji sp o łe ­ c z e ń s tw a p o lsk ie g o . W ięk szo ść w y m ie n io n y c h r e f e r a tó w m ia ło b y ć p r z e d s ta ­

w io n y c h n a s e s ji w y ja z d o w e j w K a to w ic a c h — p o d p a tr o n a te m o r d y n a r iu s z a d ie c e z ji, b p a d r. H . B e d n o rz a . P la n u teg o n ie u d a ło się je d n a k z re a liz o w a ć z u w a g i n a w c z e ś n ie js z y w y ja z d n ie k tó ry c h gości z a g ra n ic z n y c h . Z a p r e z e n tu ­ je m y t u t a j tr z y z w y m ie n io n y c h re f e ra tó w .

K s. R. R a k o m ó w ił ro lę P ie k a r Śl. ja k o o ś r o d k a p ie lg rz y m k o w e g o w in ­ te g r a c ji d z ie c e z ji k a to w ic k ie j. P o ło ż o n e są o n e w c e n tr u m d z ie c e z ji i ju ż od p o ło w y X V II w . s ta n o w ią w a ż n y o ś r o d e k ż y c ia re lig ijn e g o n a G ó rn y m Ś lą ­ s k u . S p o śró d w ie lu p ie lg rz y m e k in d y w id u a ln y c h i z b io ro w y c h n a szczeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je p ie s z a p ie lg rz y m k a m ężc zy zn i m ło d z ie ż y m ę s k ie j, o d b y w a n a co r o k u w o s ta tn ią n ie d z ie lę m a ja . L ic z b ę p ą tn ik ó w s z a c u je się p rz e c ię tn ie n a 150 000 osób, w p rz e w a ż a ją c e j m ie rz e ro b o tn ik ó w , choć s p o ty k a się ta k ż e r o ln ik ó w i in te lig e n tó w . P ie lg rz y m k a t a c h a r a k te r y z u je się m a s o w o ś c ią , z a a n

-* B iu le ty n so cjo lo g ii re lig ii p rz y g o to w u je Z a k ła d S o c jo lo g ii R e lig ii K U L p o d k ie r u n k ie m ks. W ła d y s ła w a P i w o w a r s k i e g o . R e d a k to r e m o b ecn eg o n u m e r u je s t ks. R y s z a rd K a m i ń s k i , L u b lin .

g a z o w a n ie m re lig ijn o - p a tr io ty c z n y m i in te n s y w n o ś c ią p r a k ty k r e lig ijn y c h (sp o w ied ź, k o m u n ia , u d z ia ł w e m sz y i k a z a n iu o ra z w tz w . g o d z in a c h s ta n o ­ w y c h ). U c z e stn ic y p ie lg rz y m k i z w r a c a ją u w a g ę w w y p o w ie d z ia c h a n k ie to ­ w y c h n a z b io ro w e p rz e ż y c ia , k tó r e p rz y c z y n ia ją się do p o g łę b ie n ia w s p ó ln o ­ to w e j d y m e n s ji re lig ijn o ś c i. Z p e w n o ś c ią n ie ty lk o p rz e ż y c ia , a le i p r a k ty k i r e lig ijn e s ta n o w ią c z y n n ik in te g r a c ji K o śc io ła lo k a ln e g o ja k o „ K o ścio ła r o ­ b o tn ik ó w ” n a G ó rn y m Ś lą s k u . D uże z n a c z e n ie m a p rz y ty m z a ró w n o s p o n ta ­ n ic z n o ść i m o ty w a c ja u c z e s tn ic tw a w p ie lg rz y m c e , j a k i d o b r a o rg a n iz a c ja d u s z p a s te rs k a , o p a r ta n a d o ś w ia d c z e n ia c h i w y p r ó b o w a n y c h w z o ra c h o d d z ia ­ ły w a n ia sp o łe c z n o -re lig ijn e g o .

Z k o le i K . Z a p o t o c z k y s k o n c e n tro w a ł się n a re lig ii ja k o p o d s ta w o w e j w a r to ś c i sp o łe c z n e j. P rz e z „ w a rto ś ć ” ro z u m ie o n m ia r ę i s to p ie ń o c e n y „ d o ­ b r a ” p rz e z je d n o s tk i, zaś p rz e z „ w a rto ś ć p o d s ta w o w ą ” — te „ d o b ra ” , k tó r e s ą a k c e p to w a n e p rz e z w ięk szo ść s p o łe c z e ń stw a , są w s p ie r a n e p rz e z in s ty tu c ie s p o łe c z n e i k tó r y c h n ie d o c e n ia n ie je s t s a n k c jo n o w a n e p rz e z sp o łe c z e ń stw o . D o d a je p r z y ty m , że te g o ty p u w a rto ś ć p o w in n a by ć a k c e p to w a n a p rz e z d łu ż ­ sz y o k re s c z a su w o k re ś lo n y m sp o łe c z e ń stw ie .

W a rto śc i z tr u d e m p o z w a la ją się z in s ty tu c jo n a liz o w a ć , a co w ię c e j, z c z a se m m o g ą o n e u tr a c ić c h a r a k t e r w a rto ś c i p o d s ta w o w y c h . W o d n ie s ie n iu do re lig ii Z a p o to c z k y w s k a z u je n a p ię ć d y le m a tó w in s ty tu c jo n a liz a c ji, m ia ­ n o w ic ie : m ie s z a n e j m o ty w a c ji, d y s ta n s u m ię d z y sy m b o le m a p rz e ż y c ie m i z a c h o w a n ie m , c h a ry z m y i fo r m a ln e j o rg a n iz a c ji, d y s p r o p o rc ji m ię d z y p o ­ tr z e b a m i a tr e ś c ią re lig ii o ra z ro z d ź w ię k u m ię d z y d o b ro w o ln o ś c ią a p rz y ­ m u s e m p rz y n a le ż n o śc i.

A u to r z a p y tu je , ja k ie n o w e z a d a n ia w sp ó łc z e s n e ro z w in ię te s p o łe c z e ń stw o n a k ła d a n a re lig ię ? R e lig ia n ie je s t m a r g in a ln y m z ja w is k ie m w ty m sp o łe ­ c z e ń s tw ie . U z u p e łn ia o n a b r a k i z ra c jo n a liz o w a n e g o i z b iu r o k ra ty z o w a n e g o s p o łe c z e ń s tw a p rz e z ro z w ó j ż y c ia w s p ó ln o to w e g o (ro d z in a , m a łe g ru p y r e l i­ g ijn e ). N a ty m p o le g a je j z n a c z e n ie i r o la w ż y c iu sp o łe c z n y m . D zięk i re lig ii lu d z ie m o g ą się id e n ty fik o w a ć , tw o rz y ć w ię z i b e z p o ś r e d n ie i o so b iste, o d n a ­ leźć się w a u te n ty c z n e j w sp ó ln o c ie .

M im o p o s tę p u r a c jo n a liz a c ji i m o d e r n iz a c ji w e w sp ó łc z e s n y m sp o łe c z e ń ­ s tw ie , w ie le p ro b le m ó w tz w . e g z y s te n c ja ln y c h p o z o s ta je n ie ro z w ią z a n y c h . S ą to p ro b le m y , k tó r e z n a jd u j ą c a łk o w ite r o z w ią z a n ie w re lig ii. W iele je d n a k z a le ż y od s a m e j re lig ii, n a ile p rz y s to s o w u je się o n a do e m o c jo n a ln y c h p o ­ tr z e b lu d z i w n o w o c z e sn y c h sp o łe c z e ń s tw a c h . Z a p o to c z k y k ła d z ie d u ż y n a c is k n a r o z w ija n ie m a ły c h g r u p re lig ijn y c h . R e lig ia u k a z u je się w ó w c z a s ja k o p o d s ta w o w a w a rto ś ć d la r o d z in y i d la s p o łe c z e ń s tw a (p o p rz e z te m a łe g ru p y re lig ijn e ). U ja w n ia się o n a b o w ie m ja k o c z y n n ik to ż s a m o śc i i w ię z i w s p ó ln o ­ to w e j .

K s. W. P i w o w a r s k i s k u p ił s w o ją u w a g ę n a r e lig ijn o ś c i in s ty t u c jo n a l­ n e j i je j ro li w sp o łe c z e ń s tw ie p o ls k im . C h o d ziło m u m ia n o w ic ie o K o śció ł k a to lic k i, je g o m ie js c e i fu n k c je w n a ro d z ie p o ls k im . W sp ó łc z e sn a r o la teg o K o śc io ła n ie b y ła b y z ro z u m ia ła b e z o d w o ła n ia się do p rz e sz ło śc i. W z w ią z k u z ty m o m ó w ił o n n a jp i e r w h is to ry c z n y i w sp ó łc z e s n y k o n te k s t d z ia ła ln o ś c i K o śc io ła w P o lsce, a n a s tę p n ie d o p ie ro jeg o m ie js c e i fu n k c je .

A u to r w s k a z a ł, że K o śc ió ł k a to lic k i p o z o s ta w a ł w p rz e s z ło śc i z p o tr z e b a ­ m i i p ro b le m a m i n a ro d u . O b o k m is ji e w a n g e liz a c y jn e j, p e łn ił z a w sz e sz e ro k ie f u n k c je , k tó r e z u w a g i n a s p e c y fik ę d z ie jó w n a ro d u , w c h o d z iły w z a k re s jeg o f u n k c j i d u s z p a s te rs k ic h . In a c z e j m ó w ią c , K o śció ł s p e łn ia ł n ie ty lk o p o s ła n ­ n ic tw o re lig ijn e , a le i p a tr io ty c z n e , łą c z y ł re lig ię z n a ro d e m . Je s z c z e p rz e d r o z b io r a m i P o ls k i K o śció ł s ta ł n a s ta n o w is k u n ie z a le ż n o śc i o d w ła d z y p o li­ ty c z n e j, a co w ię c e j, n ie łą c z y ł się z je d n ą k la s ą czy w a r s t w ą sp o łeczn ą, a le o d d z ia ły w a ł n a c a ły n a ró d . P o z w o liło m u to n a p e łn ie n ie f u n k c ji k ry ty c z n e j "w s z e ro k im z a k re s ie . W o k re s ie ro z b io ró w , o b o k te j fu n k c ji, K o śc ió ł r o z w ija ł f u n k c ję o p ie k u ń c z ą w s to s u n k u do n a ro d u . O g ó ln ie m ó w ią c , K o śció ł n ie ty lk o p r z e c iw s ta w ia ł się w ro g ie j p o lity c e o b c y c h re ż im ó w , z a co z re s z tą p o n o sił

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I _{1 3 3} o f ia r y w r a z z c a ły m n a ro d e m , a le ta k ż e b r o n ił w a rto ś c i r e lig ijn y c h i n a r o d o ­ w y c h w w a r u n k a c h z a g ro ż e n ia . Ś w ia d o m e te j ro li K o śc io ła obce w ła d z e ł ą ­ c z y ły d z ia ła ln o ś ć a n ty p o ls k ą z d z ia ła ln o ś c ią a n ty k o ś c ie ln ą . C h a r a k te r y s ty c z n e je s t, że po I I w o jn ie ś w ia to w e j K o śc ió ł w P o ls c e u tr z y m a ł h is to ry c z n ie u g r u n ­ to w a n ą p o z y c ję i ro lę w n a ro d z ie , a n a w e t je s z c z e j ą w z m o c n ił. W p o r ó w n a ­ n iu z in n y m i k r a ja m i, o b ję ty m i in te n s y w n y m i p ro c e s a m i s e k u la ry z a c ji, K o ś­ c ió ł w P o ls c e je s t e w e n e m e n te m . P e łn i on b o w ie m , p o d o b n ie j a k d a w n ie j, s z e rsz e fu n k c je , n a k tó r e z w ró c im y sz c z e g ó ln ą u w a g ę . N a p ie r w s z y m m ie js c u n a le ż y w y m ie n ić f u n k c ję in te g r a c y jn ą , z a ró w n o w p ła s z c z y ź n ie w a rto ś c i, j a k i w ię z i sp o łe c z n y c h . K o śció ł w p rz e p o w ia d a n iu a k c e n to w a ł p o d s ta w o w e w a rto ś c i je d n o c z ą c e n a r ó d p o ls k i. N a le ż ą do n ic h : r e lig ia , p a tr io ty z m , g o d n o ść i p r a w a c z ło w ie k a , s p r a w ie d liw o ś ć sp ô îe c z n a , m iło ść i so lid a rn o ś ć . Z esp ó ł ty c h w a rto ś c i tw o r z y d o b ro w sp ó ln e , a k c e p to w a ­ n e n ie m a l p rz e z w s z y s tk ic h c z ło n k ó w n a ro d u . Z k o le i p o p rz e z p r a k t y k i r e l i ­ g ijn e K o śció ł p rz y c z y n ia ł się do ro z w o ju w ię z i r e l ig ijn o - n a r o d o w e j o ra z do id e n ty f ik a c ji z K o śc io łe m i n a ro d e m . W te j d ru g e j p ła sz c z y ź n ie , j a k się w y ­ d a je , K o śció ł o d e g ra ł w ię k s z ą ro lę n iż w p ie rw s z e j.

K o śc ió ł r o z w ija ł ta k ż e f u n k c ję o p ie k u ń c z ą w z n a c z e n iu , że n ie tro sz c z y ł się ty lk o o w ła s n e p ro b le m y , lecz o p ro b le m y całe g o n a ro d u . B y ł je g o rz e c z ­ n ik ie m , m e d ia to r e m w s to s u n k u do w ła d z p a ń s tw o w y c h .

W k o ń c u K o śc ió ł p e łn ił f u n k c ję h u m a n iz a c y jn ą , p o le g a ją c ą n a m o ty w o ­ w a n iu i w s p ie r a n iu ta k ic h d z ia ła ń , k tó r e łą c z ą w s z y s tk ic h c z ło n k ó w s p o łe ­ c z e ń s tw a p o lsk ie g o , n ie z a le ż n ie od p rz e k o n a ń św ia to p o g lą d o w y c h i słu ż ą b a rd z ie j o g ó ln y m s p ra w o m . M ia ło to m ie js c e z w ła s z c z a w o k re s ie ro d z ą c e g o się r u c h u o d n o w y ro b o tn ic z e j.

ks. W ła d y s ła w P iw o w a r s k i, L u b lin

II . B A D A N IA

1. W ie d z a r e lig ijn a ja k o w s k a ź n ik p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii w ś w ie tle b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h

P rz y n a le ż n o ś ć r e lig ijn ą do p a r a f ii m o ż n a u jm o w a ć w tr z e c h o d m ie n n y c h p ła s z c z y z n a c h : k u ltu r y , d z ia ła n ia i ś w ia d o m o ś c i1. N in ie jsz e o p ra c o w a n ie p o ­ św ię c o n e z o s ta n ie a n a liz ie p ie rw s z e j z ty c h p ła szczy zn . P a r ty c y p a c ja n a p ła s z c z y ź n ie k u ltu r o w e j o z n a c z a z a ró w n o z n a jo m o ść , j a k te ż a k c e p ta c ję w a r ­ to ś c i i n o rm o ra z w z o rc ó w z a c h o w a ń m o r a ln y c h o b o w ią z u ją c y c h w K o ściele. P o z io m z n a jo m o ś c i i a k c e p ta c ji sy s te m u k u ltu ro w e g o K o śc io ła je s t w ię c p ie r w ­ sz y m w s k a ź n ik ie m in s ty tu c jo n a ln e j p rz y n a le ż n o ś c i do sp o łe c z n o śc i r e lig ijn e j. I s to tn e są tu t a j z n a jo m o ś ć i a k c e p ta c ja p o d s ta w o w y c h p r a w d w ia ry , p r z e ­ s trz e g a n ie p rz e z w ie r n y c h p rz y k a z a ń B o ży ch i k o śc ie ln y c h , zg o d n o ść ic h o p i­ n ii m o r a ln y c h z o p in ia m i o b o w ią z u ją c y m i w sp o łeczn o ści k o ś c ie ln e j o ra z z g o d n o ść ic h p o s tę p o w a n ia z ty m i o p in ia m i. W n in ie js z y m o p ra c o w a n iu z a jm -e m y się ty lk o w ie d z ą r e lig i jn ą ja k o w s k a ź n ik ie m p rz y n a le ż n o ś c i do p a ­ ra f ii. I n n e k w e s tie , w c h o d z ą c e w z a k re s p ła s z c z y z n y k u ltu r o w e j p rz y n a le ż n o ­ ści do p a ra f ii, s ta n o w ić b ę d ą p r z e d m io t d a ls z y c h p o d su m o w a ń .

P rz y n a le ż n o ś ć do p a r a f ii k s z ta łtu je się w z a le ż n o śc i od p rz e o b r a ż e ń s t r u k ­ tu r y sp o łe c z n e j ś ro d o w is k a . P a r a f ia n a le ż y do ty c h g ru p rz e c z y w is to śc i s p o ­ 1 P o r. H. C a r r i e r , P sy c h o -s o c io lo g ie d u lie u d ’a p p a rte n a n c e à l’E glise, w : E ssais de so cio lo g ie r e lig ie u se , P a r is 1967, 347 n n ; W. P i w o w a r s k i ,

R e lig ijn o ś ć m ie js k a w r e jo n ie u p r z e m y s ło w io n y m , W a rs z a w a 1977, 292—■

295; R. K a m i ń s k i , Ś r o d o w is k o sp o łe c z n e a p r z y n a le ż n o ś ć do p a r a fii

w ś w ie tle b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h n a K U L , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982)

łe c z n e j, w k tó r e j z n a jd u ją o d b ic ie w sz e lk ie o d d z ia ły w a n ia i p rz e m ia n y ta k c y w iliz a c y jn e , ja k i d o k o n u ją c e się w g lo b a ln e j sp o łe c z n o śc i re lig ijn e j. S tą d w b a d a n ia c h p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii z w ra c a się u w a g ę n ie ty lk o n a je j e le m e n ty s k ła d o w e , a le ta k ż e n a c h a r a k t e r i ty p g ru p y , w k tó r e j w ię z i sp o ­ łe c z n e w y s tę p u ją , z a p e w n ia ją c w e w n ę tr z n ą z w a rto ś ć g ru p ie . P o n ie w a ż p a r a ­ fie tw o r z ą u g r u p o w a n ia sp o łe c z n e o ró ż n y m s to p n iu in te n s y w n o ś c i i z a k re s ie ż y c ia g ru p o w e g o , p o c z ą w sz y od p a r a f ii w ie js k ie j o c e c h a c h sp o łe c z n o śc i lo ­ k a ln e j p o p rz e z c o n tin u u m ty p ó w p o ś r e d n ic h o ró ż n y m s to p n iu w ię z i sp o łe c z ­ n e j aż do p a r a f ii w ie lk o m ie js k ie j, p rz e to w y d a w a ło się, iż u w z g lę d n ie n ie t u ­ t a j ró ż n y c h ty p ó w ś r o d o w is k a p a r a f ia l n e g o 2, m oże o k a z a ć się p r z y d a tn e do u c h w y c e n ia e le m e n tó w w ię z i sp o łe c z n e j s k u p ia ją c e j p o sz c z e g ó ln e je d n o s tk i w g r u p ę p a r a f ia ln ą . W b a d a n ia c h n a d w ie d z ą r e l ig i jn ą ja k o w s k a ź n ik ie m p rz y n a le ż n o ś c i d o p a r a f ii is to tn e z n a c z e n ie m a p r z y ję ty u k ła d o d n ie s ie n ia . U k ła d e m ty m — j a k p is z e W . P i w o w a r s k i ■— m o g ą by ć p o d s ta w o w e p r a w d y w ia ry , C red o K o śc io ła k a to lic k ie g o a lb o w s z y s tk ie p r a w d y w ia ry , z a s a d y m o r a ln e i w a r ­ to ś c i e w a n g e lic z n e g ło szo n e p rz e z K o ś c ió ł3. W n in ie js z y m o p ra c o w a n iu p r z y j­ m ie m y p ie r w s z y u k ła d o d n ie s ie n ia , a w y b ó r te n p o d y k to w a n y je s t p r a k t y k ą b a d a w c z ą o p ra c o w a ń , z k tó r y c h w y n ik ó w tu t a j sk o rz y s ta m y . W d o ty c h c z a so ­ w y c h b a d a n ia c h p a r a f ii k a to lic k ic h , k tó r y c h w y n ik i z o s ta n ą tu t a j p o d s u m o ­ w a n e , o g ra n ic z o n o się ty lk o do n ie k tó r y c h p r a w d w ia ry . W d o b o rz e w s k a ź n i­ k ó w w ie d z y re lig ijn e j sto s o w a n o m e to d ę e g z e m p lif ik a c ji4.

W a n a liz ie d o ty c h c z a so w y c h b a d a ń n a d w ie d z ą r e l ig i jn ą u w z g lę d n im y ta k ie z m ie n n e , j a k płeć, w ie k (c z te ry k a te g o r ie w ie k o w e 18—24, 25—44, 45__ 59 i 60 i w ię c e j la t), w y k s z ta łc e n ie (p o d s ta w o w e , ś r e d n ie i w yższe), a p rz e d e w s z y s tk im ty p ś ro d o w is k a p a ra f ia ln e g o , w y s z c z e g ó ln ia ją c p a r a f ie w ie lk o ­ m i e j s k i e 5, p a r a f ie ś r e d n i c h 6 i m a ły c h m i a s t 7, p a r a f ie m a ło m ia s te c z k o w o - - w i e j s k i e 8, p o d m i e js k ie 9, w i e j s k i e 10 i P G R 11. W p rz e p r o w a d z o n y c h a n a li-2 O ró ż n y c h ty p a c h p a r a f ii k a to lic k ic h p isz e m . in . W . P i w o w a r s k i , P r ó b y r e k o n s tr u k c j i w s p ó ln o ty p a r a fia ln e j, Z n a k 21(1969) 1305— 1320; H. H e p p , N e u e G e m e in d e m o d e lle , W ie n - F r e ib u r g - B a s e l 19-71 ; R. P a η n e t ’

L a p a ro isse de l’a v e n ir . L ’a v e n ir de la p a ro ise, P a r i s 1970, 24—35; G. B r a g a ’ T ip o lo g ie d e tte p a r r o c c h ie sic ilia n a , S o c io lo g ia re lig io s a 1(1957) 119— 138.

3 W. P i w o w a r s k i , R e lig ijn o ś ć w ie js k a w w a r u n k a c h u r b a n iz a c ji,

W a rs z a w a 1971, 129— 130.

4 W . P i w o w a r s k i , R e lig ijn o ś ć m ie js k a , dz. c y t., 160.

6 U w z g lę d n im y tu w y n ik i b a d a ń n a s tę p u ją c y c h p a r a f ii : św . J a d w ig i w G d a ń s k u , św . P io t r a i P a w ła w K a to w ic a c h , św . M ic h a ła w L u b lin ie , N o w a H u ta —M o g iła, św . J a k u b a w S zczecin ie, M B C z ę s to c h o w s k ie j, św . F ra n c is z k a , O p a trz n o ś c i B ożej, W s z y s tk ic h Ś w ię ty c h , św . A u g u s ty n a , św . S ta n is ła w a K o s tk i i św . J a n a K a n te g o — w s z y s tk ie w W a rs z a w ie . ' C h o d zi tu o n a s tę p u ją c e p a r a f ie : N ie p o k a la n e g o S e rc a N M P w G r u ­ d z ią d z u , p a r a f ie f a r n a w P ło c k u , S e rc a J e z u s o w e g o w J a s tr z ę b iu - Z d r o ju , św . K rz y ż a w O p o lu , św . J ó z e f a w R y b n ik u o ra z C h e łm i P u ła w y . 7 U w z g lę d n io n e tu z o s ta n ą b a d a n ia n a s tę p u ją c y c h p a r a f ii m a ło m ia s te c z ­ k o w y c h : B u s k o -Z d ró j, G ró je c , K a z im ie rz , L u b a rtó w , B o g u szo w ice, P ru s z c z G d a ń s k i. 8 U w z g lę d n im y tu t a j p a r a f ie : C h o jn a S z c z e c iń sk a , J a n ó w L u b e lsk i, K a r ­ tu z y , Ł a p y , O s tr ó w M a z o w ie c k a , Ł ę c z n a , R e jo w ie c i p a r a f ie św . A le k s a n d r a i św . P io t r a i P a w ła w S u w a łk a c h . 9 W e ź m ie m y tu p o d u w a g ę w y n ik i b a d a ń n a s tę p u ją c y c h p a r a f ii: B ia ła S ta r a k. P ło c k a , G a rb ó w , G o łą b , K o ń sk o w o la , M a rk u s z ó w , Iw o n ic z , P r z y - b y sz ó w k a , W o la n ó w , U rzęd ó w .

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I

z a e h ch o d z ić b ę d z ie o o d p o w ie d ź n a p y ta n ie : czy is tn ie je i j a k a je s t z a le ż ­ n o ść m ię d z y ty p e m ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o , s t r u k t u r ą p łc i, w ie k u i w y k s z ta ł­ c e n ia p a r a f ia n a w ię z ią p a r a f ia l n ą n a p ła s z c z y ź n ie k u ltu r o w e j?

M e to d ą e g z e m p lik a c ji u w z g lę d n im y tu t a j n ie k tó r e p r a w d y w ia r y ja k o w s k a ź n ik i w ie d z y r e lig ijn e j. M o żn a p o d z ie lić je n a d w ie g ru p y . J e d n a g r u p a w s k a ź n ik ó w o d n o si się do z a sa d n ic z y c h p r a w d re lig ijn y c h , a d ru g a słu ż y ra c z e j s p r a w d z e n iu p a m ię c io w y c h w ia d o m o ś c i k a te c h iz m o w y c h . Z e w z g lę d u n a o b ję to ść a r t y k u łu p rz y to c z y m y ty lk o z e s ta w ie n ia w s k a ź n ió w o d n o sz ą c y c h się do ś ro d o w is k a p a ra f ia ln e g o . W y n ik i z in n y c h z m ie n n y c h b ę d ą o m ó w io n e o ty le , o ile d a ją p o d s ta w ę do s f o r m u ło w a n ia u o g ó ln ie ń . 1. Z n a j o m o ś ć p o d s t a w o w y c h p r a w d r e l i g i j n y c h P o d s ta w o w y m d o g m a te m w ia r y k a to lic k ie j je s t d o g m a t o T ró jc y Ś w ię te j. Z a d a n ie m re s p o n d e n tó w b y ło w y m ie n ie n ie p o sz c z e g ó ln y c h O sób T ró jc y Ś w ię ­ te j i u s to s u n k o w a n ie się do te j p r a w d y w ia ry . Z n a jo m o ś ć te j p r a w d y je s t w a ż n y m w s k a ź n ik ie m w ie d z y re lig ijn e j. S ta n w ie d z y d la p o szczeg ó ln y ch ty p ó w ś r o d o w is k p a r a f ia ln y c h p r z e d s ta w ia ł się n a s tę p u ją c o 12.

W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o o d n o to w a n o w y so k ie w s k a ź n ik i w ie d z y o T ró jc y Ś w ię te j. N a jw y ż sz e w s k a ź n ik i p o p r a w n e j w ie d z y o s ią g n ę li r e s p o n d e n c i m a ły c h m ia s t. N a jw ię k s z e o d s e tk i n ie z n a jo m o ś c i te j p r a w d y w ia r y o d n o to w a n o d la p a r a f i i w ie js k ic h i m a ło m ia s te c z k o w o -w ie j- ski-ch. W e w s z y s tk ic h ty p a c h p a r a f ii je s t p e w n a g r u p a osób, k tó r a n ie p o tr a ­ f iła w y m ie n ić O sób B o sk ich , w łą c z a ją c d o n ic h n a jb a r d z ie j z n a n y c h ś w ię ty c h (n a jc z ę ś c ie j M a tk ę B o żą i św . Jó z e fa ) a lb o po p r o s tu o d p o w ia d a ją c , że n ie w ie d z ą . T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o a w ie d z a o T ró jc y Ś w ię te j (w % ) T y p ś ro d o w is k a p a r a f ia ln e g o W y m ie n io n o w sz y stk ie o so b y T ró jc y Ś w ię te j W y m ie n io n o n ie k tó re o so b y T ró jc y Ś w ię te j P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 85,1

2,2

P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 71,3 9,9 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 87,5 5,3 P a r a f ie m a ło m ia -s te c z k .-w ie j -sk ie 83,5 5,1 P a r a f ie p o d m ie js k ie 84,3 7,6 P a r a f ie w ie js k ie 82,4 8,3 P G R (o b ie k a te g o r ie łą c z n ie ) 89,1 10 P rz y to c z y m y tu ś r e d n ią z n a s tę p u ją c y c h b a d a ń : B e re st, B lin ó w , D ą ­ b r ó w k a O stro łę c k a , F a r y n y k. S z c z y tn a , G o rz y c e k. G ry fic , H u só w , J e lo n k i, K le sz k o w ic e , K o ła k i k. Z a m b ro w a , K o stk o w o k. W e jh e ro w a , K o b u łty , K u ­ lesze K o śc ie ln e , L ip k i W ielk ie, L u b ie l, Ł o je , A w issa, O rzech o w o , R aczk i, S z c z e p a n k o w o , S trz e ln o .

11 W e ź m ie m y p o d u w a g ę w y n ik i b a d a ń n a s tę p u ją c y c h P G R - ó w : D z ie rz ­ goń, G o lczew o , L a s k i L u b u sk ie , S ta r y P rz y le p , P G R d a w n e g o p o w ia tu O leck o i d a w n e g o p o w ia tu B a rto s z y c e .

12 W ta b e la c h u w z g lę d n io n o 7 ty p ó w ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o . W p rz y ­ p a d k u b r a k u d a n y c h — o d n o śn y ty p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o w ta b e li p o ­ m ija n o .

W a n a liz o w a n y c h b a d a n ia c h o b s e r w u je m y z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą p o m ię ­ d z y s t r u k t u r ą p łc i a w ie d z ą o T ró jc y Ś w ię te j. W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o ­ w is k a p a r a f ia ln e g o k o b ie ty m a j ą w y ższe w s k a ź n ik i w ie d z y o T ró jc y Ś w ię ­ te j n iż m ężc zy źn i. W p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t w y m ie n iło w s z y s tk ie O so b y T ró jc y Ś w ię te j 80,1,% m ężc zy zn i 84,4% k o b ie t, w p a r a f ia c h m a ły c h m ia s t 88,3% m ężc zy zn i 90% k o b ie t, w p a r a f ia c h m a ło m ia s te c z k o w o -w ie js k ic h 72,5% m ężc zy zn i 84,4% k o b ie t i w p a r a f ia c h w ie js k ic h 74,5% m ężc zy zn i 8'3,4% k o b ie t, a w P G R 82,8% m ę ż c z y z n i 86% k o b ie t. W e w s z y s tk ic h ty p a c h śro d o w isk _ p a r a f ia l n y c h m ę ż c z y ź n i o s ią g n ę li w y ższe w s k a ź n ik i n ie w ie d z y o T ró jc y Ś w ię te j n iż k o b ie ty . W p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h m ężc zy źn i w 8,6%, a k o b ie ty w 4,4% n ie w y m ie n ili w c a le O sób T ró jc y Ś w ię te j, w p a r a f ia c h m a ły c h m ia s t 2,4% m ę ż c z y z n i 1,2% k o b ie t n ie z n a O sób T ró jc y Ś w ię te j. W p a r a f ia c h w ie js k ic h w s k a ź n ik i t e z n a c z n ie s ą w y ższe i w y n o sz ą d la m ęż c z y z n 10,6% i d la k o b ie t 5,5%. S ła b ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą o d n o to w a n o p o m ię d z y s t r u k t u r ą w ie k u a z n a jo m o ś c ią d o g m a tu T ró jc y Ś w ię te j. N ie w ie d z a o d n o śn ie te g o d o g m a tu w z r a s ta z w ie k ie m , o s ią g a ją c n a jw y ż s z ą in te n s y w n o ś ć w g ru p ie la t 45—5,9, a w ię c w k a te g o r ii w ie k u o n a jn iż s z e j in te n s y w n o ś c i re lig ijn e j. W b a d a n ia c h p a r a f ii w ie lk o m ie js k ic h i m a ło m ia s te c z k o w y c h n a jw ię k s z ą z n a jo m o ś ć d o g m a tu o T ró jc y Ś w ię te j w y k a z u ją m ło d z i w w ie k u 18— 24 l a t a (o s ią g n ię to w s k a ź ­ n ik 88% d la p a r a f ii w ie lk ic h m ia s t i 84,8% d la p a r a f ii m a ły c h m ia s t o ra z 76% d la m a ło m ia s te c z k o w o -w ie js k ic h i 78,8% d la w ie js k ic h ). W p a r a f ia c h m a ło m ia s te c z k o w o -w ie js k ic h i w ie js k ic h b a d a n ia u k a z u ją te n d e n c ję o d w ro tn ą . N a jw ię k s z e w s k a ź n ik i w ie d z y o T ró jc y Ś w ię te j o s ią g n ę li w ty c h ty p a c h p a r a f ii r e s p o n d e n c i w w ie k u 60 i w ię c e j la t (95,5% d la p a r a f ii m a ło m ia s te c z k o w o - - w ie js k ic h i 84,3% d la p a r a f ii w ie js k ic h ).

P o d o b n a z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n a w y s tę p u je p o m ię d z y s t r u k t u r ą w y k s z ta łc e ­ n ia a z n a jo m o ś c ią T ró jc y Ś w ię te j. W p a r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h i m a ły c h m ia s t n iż s z a je s t z n a jo m o ś ć T r ó jc y Ś w ię te j u p a r a f ia n z p o d s ta w o w y m w y ­ k s z ta łc e n ie m n iż u d w u p o z o s ta ły c h k a te g o r ii w y k s z ta łc e n ia . W p a r a f ia c h w ie js k ic h n a to m ia s t w e w s z y s tk ic h k a te g o r ia c h w y k s z ta łc e n ia n iższe są w s k a ź n ik i osób, k tó r e w y m ie n iły w s z y s tk ie O so b y T ró jc y Ś w ię te j, n iż w p a ­ r a f ia c h w ie lk o m ie js k ic h i m a ło m ia s te c z k o w y c h , a w y ższe w s k a ź n ik i osób, k tó r e m a j ą c z ę śc io w ą w ie d z ę o T ró jc y Ś w ię te j. W p a r a f ia c h w ie js k ic h o soby z w y ż sz y m w y k s z ta łc e n ie m m a ją n a jn iż s z e w s k a ź n ik i p r z y w y m ie n ia n iu w s z y s tk ic h O sób T ró jc y Ś w ię te j, a n a jw y ż s z e co do w ie d z y n ie c a łk o w ite j (18,4% ). N a s tę p n ą p r a w d ą r e lig ijn ą , k tó r e j z n a jo m o ść b a d a n o w ró ż n y c h ś r o d o ­ w is k a c h p a r a f ia ln y c h , je s t b ó stw o i c z ło w ie c z e ń stw o C h ry s tu s a . W s k a ź n ik te n — j a k się w y d a je — w w ię k s z y m s to p n iu je s t s p r a w d z ia n e m w ie d z y r e ­ lig ijn e j n iż p o p rz e d n ia te z a d o g m a ty c z n a .

W y so k ie s ą w s k a ź n ik i r e s p o n d e n tó w p rz y z n a ją c y c h J e z u s o w i C h r y s tu ­ so w i b ó stw o i to w e w s z y s tk ic h ty p a c h ś ro d o w is k p a r a f ia ln y c h . N a jw ię k s z y w s k a ź n ik m a ją p a r a f ie m a ły c h m ia s t (94,4%) i p a r a f ie w ie js k ie (95,4%). N ie m n ie j d u ż y je s t o d s e te k osób, k tó r e u d z ie liły o d p o w ie d z i n ie w y s ta r c z a ­ ją c e j tw ie r d z ą c , że C h ry s tu s je s t ty lk o B o g ie m lu b C h ry s tu s je s t ty lk o czło ­ w ie k ie m . N ie w ie lk i o d s e te k b a d a n y c h p a r a f ia n u d z ie lił o d p o w ie d z i b łę d n e j tw ie r d z ą c , że C h ry s tu s je s t p o s ta c ią w y m y ś lo n ą lu b z w y c z a jn y m m ite m . B a d a n i p ra c o w n ic y P G R z n a c z n ie c z ę śc ie j u d z ie la li o d p o w ie d z i b łę d n e j niż r e s p o n d e n c i z in n y c h ś ro d o w is k p a ra f ia ln y c h . S ą d y u z n a ją c e w Je z u s ie C h ry s tu s ie je d y n ie „ sz la c h e tn e g o c z ło w ie k a ” lu b p o s ta ć w y m y ś lo n ą p rz e z lu d z i są w y n ik ie m sz e rz ą c e j się la ic y z a c ji. O d s e te k ty c h re s p o n d e n tó w p o za ś r o d o w is k ie m P G R n ie je s t w y so k i. Z w ró ć m y je s z c z e u w a g ę n a p o w ią z a n ia , ja k i e w y s tę p u ją m ię d z y z n a jo ­ m o ś c ią te z y c h ry s to lo g ic z n e j a c e c h a m i d e m o g ra fic z n o -s p o łe c z n y m i. M ięd zy s t r u k t u r ą p łc i a p o z io m e m w ie d z y o C h ry s tu s ie o d n o to w a n o n ie z n a c z n ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą , u w a r u n k o w a n ą p o n a d to ty p e m ś ro d o w is k a p a r a f ia

l-B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I ^ 3 7 T y p ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o a w ie d z a o J e z u s ie C h ry s tu s ie (w°/o) T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o C h ry s tu s B o g ie m C z ło w ie -k ie m C h ry s tu s B o g iem C h ry s tu s c z ło w ie ­ k ie m C h ry s tu s m ite m P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t P a r a f ie ś r e d n ic h 49,1 40,9 5,9 2,7 m ia s t 48,4 44,1 4,0 2,4 P a r a f ie m a ły c h m ia s t _62,2 28,7 4,2

2,6

P a r a f ie m a ło m ia s t,-- w ie j sk ie 52.7 40,1 4,1

1,6

P a r a f ie p o d m ie js k ie 55.0 34.9 5,4

1,1

P a r a f ie w ie js k ie 62,7 32.7 3,6

0,8

P G R 64,6

12,6

0,7 14,3 nego. W ś ro d o w is k u w ie lk o m ie js k im , ś r e d n ic h i m a ły c h m ia s t o ra z P G R w y ższe w s k a ź n ik i w ie d z y o C h ry s tu s ie o sią g n ę li m ężczy źn i, n a to m ia s t w ś r o ­ d o w is k u w ie js k im , p o d m ie js k im i m a ło m ia s te c z k o w o -w ie js k im le p s z ą w ie ­ d z ę o C h ry s tu s ie m a j ą k o b ie ty . P o m ię d z y s t r u k t u r ą w ie k u a p o z io m e m w ie d z y o C h ry s tu s ie o d n o to w u ­ je m y s ła b ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą . W p a r a f ia c h w ie lk ic h i ś r e d n ic h m ia s t o d n o to w a n o , że k a te g o r ia w ie k u 60 i w ię c e j la t o ra z 45—59 l a t p o s ia d a o d ­ s e tk i w ie d z y n a jw y ż s z e . W p a r a f ia c h w ie js k ic h n a to m ia s t n a jw y ż s z y w s k a ź ­ n ik w ie d z y p o p r a w n e j o C h r y s tu s ie p o s ia d a m ło d z ie ż w w ie k u 18— 24 la ta , n a jp e ł n ie j o b ję ta k a te c h iz a c ją . W e w s z y s tk ic h in n y c h ty p a c h ś ro d o w is k a p a r a ­ fia ln e g o r e s p o n d e n c i te j k a te g o r ii w ie k o w e j m a ją n a jw y ż s z e w s k a ź n ik i n ie ­ w ie d z y o C h r y s tu s ie . W y n ik a z te g o , że m ło d z ie ż je s t sz c z e g ó ln ie p o d a tn a n a w p ły w y ró ż n y c h p o g lą d ó w , k tó r e n e g u ją b ó stw o C h r y s tu s a a lb o g ło szą, że je s t O n p o s ta c ią w y m y ś lo n ą p rz e z lu d zi.

P o d o b n ie s ła b a z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n a w y s tę p u je p o m ię d z y s t r u k t u r ą w y k s z ta łc e n ia a w ie d z ą o C h ry s tu s ie . P o s ia d a m y tu ty lk o d a n e d la p a r a f ii w ie lk o m ie js k ic h , ś r e d n ic h m ia s t i p a r a f ii w ie js k ic h . W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś ro d o w is k p a r a f ia ln y c h n a jw y ż s z e w s k a ź n ik i w ie d z y c a łk o w ic ie p o p ra w n e j i n a jn iż s z e w ie d z y 'częściow o p o p r a w n e j o s ią g n ę li p a r a f ia n i e z w y ż sz y m w y ­ k s z ta łc e n ie m . R e s p o n d e n c i z ta k i m w y k s z ta łc e n ie m o sią g n ę li ta k ż e n a jw y ż s z e w s k a ź n ik i n ie w ie d z y (3,4% w p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t i 6,1% w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m ia s t u w a ż a , że C h ry s tu s je s t m ite m ).

D o b ry m s p r a w d z ia n e m z n a jo m o śc i n o rm r e lig ijn y c h p a r a f ia n b y ła z n a ­ jo m o ść lo su d u s z y lu d z k ie j po śm ie rc i. Z a k re s z n a jo m o śc i te j p r a w d y u w a ­ r u n k o w a n y je s t ś r o d o w is k ie m sp o łe c z n y m re s p o n d e n tó w .

W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o p o n a d p o ło w a osób w y k a z a ła się p o p r a w n ą w ie d z ą o lo s a c h d u sz y po ś m ie rc i c z ło w ie k a . N a j­ w y ż sz y w s k a ź n ik o s ią g n ę ły p a r a f ie m ie js k o -w ie js k ie (76,6%), a n a jn iż s z y — p a r a f ie w ie lk o m ie js k ie (55,7%). D ość d u ż y o d s e te k re s p o n d e n tó w u d z ie lił o d p o w ie d z i ty lk o częścio w o p o p ra w n e j (np. p a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 24,1%).. P o z s u m o w a n iu o d p o w ie d z i w ła ś c iw y c h i częścio w o p o p r a w n y c h m o ż e m y stw ie rd z ić , że re s p o n d e n c i p a r a f ii w ie js k ic h (91,7%) i p a r a f ii m ie js k o - w ie j­ sk ic h (90,6%) o s ią g n ę li n a jw y ż s z e w s k a ź n ik i w z g lę d n ie p o p ra w n e j w ie d z y o d n o śn ie te j p ra w d y . D u ż a ro z p ię to ść w s k a ź n ik o w a d la p o sz c z e g ó ln y c h t y

-T y p ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o a w ie d z a o lo s a c h d u sz y po ś m ie rc i c z ło w ie k a (w % ) T y p ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o W ie d z a p o p ra w n a W ie d z a częścio w o p o p r a w n a O d p o w ie d z i b łę d n e P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 55,7 23,8 16,2 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 54,3 24,1 5,8 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 76,0 5,5 7,9 P a r a f ie m a ło m ia s te c z -k o w o -w ie j s-k ie 76,6 14,0 2,4 P a r a f ie p o d m ie js k ie 76,4 1,8 5.0 P a r a f ie w ie js k ie 68,1 23,6 6,4 p ó w ś ro d o w is k a p a r a f ia ln e g o w y s tę p u je w u d z ie le n iu w ie d z y b łę d n e j o d p o ­ w ie d z i. N a jw ię c e j r e s p o n d e n tó w z n ie ja s n y m z ro z u m ie n ie m te j p r a w d y z n a jd u je się w b a d a n y c h p a r a f ia c h w ie lk ic h m ia s t (16,2%), n a jm n ie j w p a ­ ra f ia c h m ie js k o -w ie js k ic h (2,4%) i p a r a f ia c h p o d m ie js k ic h (5% ). N ie p o tr a ­ fiło w ogóle d a ć o d p o w ie d z i n a p y ta n ie o rz e c z y o s ta te c z n e o d 1,9% w p a ­ r a f ia c h w ie js k ic h do 10,3% w p a r a f ia c h p o d m ie js k ic h i 8,2% w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m ia st. P o m ię d z y s t r u k t u r ą p łc i a w ie d z ą o lo s a c h d u sz y p o ś m ie rc i c z ło w ie k a is tn ie je n ie w ie lk a z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n a . W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś ro d o w is k p a r a f ia ln y c h w y ższe w s k a ź n ik i p o p r a w n e j w ie d z y o lo s a c h d u sz y c z ło w ie k a p o ś m ie rc i p o s ia d a ją k o b ie ty n iż m ę ż c z y ź n i (np. w p a r a f ia c h w ie js k ic h : m ęż c z y ź n i 60,2%, k o b ie ty 69,8% ; w p a r a f ia c h m ie js k o - w ie js k ic h m ężczy źn i 67,7%, k o b ie ty 76,9% ; w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m ia s t m ężc zy źn i 59,4%, i k o b ie ty 60,4%). O d w ro tn a s y tu a c ja z a c h o d z i n a to m ia s t p rz y w ie d z y częścio w o p o ­ p r a w n e j i b łę d n e j, g d zie w y ż sz e w s k a ź n ik i o s ią g n ę li m ężczy źn i.

P o m ię d z y s t r u k t u r ą w ie k u a w ie d z ą o lo s a c h d u sz y po ś m ie rc i c z ło w ie k a n ie o d n o to w a n o z n a c z ą c y c h z a le ż n o śc i s ta ty s ty c z n y c h . R ó ż n ic a m ię d z y p ie r ­ w s z ą i o s ta tn ią k a te g o r ią w ie k u b a d a n y c h w z a k re s ie w s k a ź n ik a c a łk o w ite j z n a jo m o śc i lo só w d u sz y po śm ie rc i z a c h o d z i w e w s z y s tk ic h ty p a c h p a ra f ii, p o z a p a r a f ia m i ś r e d n ic h m ia st, n a k o rz y ś ć k a te g o r ii w ie k u 60 i w ię c e j la t. S ą to w p r z y p a d k u p a r a f ii m ie js k o - w ie js k ic h i w ie js k ic h ró ż n ic e z n a c z n e ( p a r a fie m ie js k o -w ie js k ie 57,9% i 77,3% i p a r a f ie w ie js k ie 53,8% i 78,8%). P o d o b n ie s p o r ą ro z p ię to ść , z w ła sz c z a w s y tu a c ji p a r a f ii w ie lk o m ie js k ic h i w ie js k ic h , z a u w a ż a się w ś ró d w y m ie n io n y c h w y ż e j k a te g o r ii w ie k u w o d ­ n ie s ie n iu do w ie d z y częścio w o p o p r a w n e j. Z ach o d zi tu je d n a k s y tu a c ja o d ­ w r o tn a . W yższe w s k a ź n ik i o s ią g n ę ła k a te g o r ia . w ie k u 18—24 la ta (p a r a fie w ie lk o m ie js k ie 25,8% i 9,2% o ra z p a r a f ie w ie js k ie 29% i 12,1%).

P o m ię d z y s t r u k tu r ą w y k s z ta łc e n ia a w ie d z ą с lo s a c h d u sz y po śm ie rc i c z ło w ie k a w y s tę p u je s ła b a z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n a u w a r u n k o w a n a p o n a d to s t r u k t u r ą ś ro d o w isk a . N ie m n ie j w p r z y p a d k u p a r a f ii w ie lk o m ie js k ic h , p o d ­ m ie js k ic h i n a jw ię c e j w p a r a f ia c h w ie js k ic h — w y s tę p u je z n a n a p r a w id ło ­ w o ść , że im w y ższe w y k s z ta łc e n ie , ty m n iższy w s k a ź n ik p o s ia d a n e j w ie d z y re lig ijn e j, S z c z e g ó ln ie je s t to w id o c z n e w k a te g o r ii „ w ie d z y c a łk o w ic ie p o ­ p r a w n e j ” i „ w ie d z y częścio w o p o p r a w n e j” .

B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I _{1 3 9} Z n a c z n ie m n ie js z y od p o p rz e d n ic h je s t z a k re s w ie d z y o z m a r tw y c h w s ta ­ n iu ciał. W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k p a r a f ia ln y c h tę p r a w d ę z n a około 20 % m n ie j re s p o n d e n tó w n iż tr z y p o p rz e d n ie p r a w d y re lig ijn e .

T y p ś ro d o w is k a p a ra f ia ln e g o a w ie d z a o z m a r tw y c h w s ta n iu c ia ł (w % ) T y p ś r o d o w is k a W ie d z a _{częścio w o}W ie d z a p o p ra w n a W ie d z a p a ra f ia ln e g o p o p r a w n a b łę d n a P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 37,7 20,9 28,6 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 43,4 26,8 19,3 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 41,5 33,8 24,1 P a r a f ie m ie js k o - w ie j­ sk ie 51,4 20,6 26.6 P a r a f ie p o d m ie js k ie 54,1 6,3 33,6 P a r a f ie w ie js k ie 53,6 13,9 26,4 P G R (p ie rw s z a i d r u ­ g a k a te g o r ia łą c z n ie ) 50,9 38,2 N a jle p ie j z n a ją p r a w d ę o z m a r tw y c h w s ta n iu c ia ł r e s p o n d e n c i z p a r a f ii w ie js k ic h , p o d m ie js k ic h i m ie js k o -w ie js k ic h . N a jn iż s z y w s k a ź n ik w ie d z y p o p r a w n e j o sią g n ę li p a r a f ia n ie w ie lk o m ie jsc y , a po p o łą c z e n iu o d p o w ied zi p o p r a w n y c h z częścio w o p o p ra w n y m i — n a jn iż s z y o d s e te k ś w ia d o m o ś c i te j p r a w d y m a ją r e s p o n d e n c i z P G R (50,9%), a n a jw y ż s z y b a d a n i z p a r a f ii ś r e d n ic h m ia s t (70,2%).

N isk i s t a n w ie d z y d o ty c z ą c e j z m a r tw y c h w s ta n ia c ia ł m oże p o śre d n io w y n ik a ć z f r a g m e n ta ry c z n o ś c i i p rz y p a d k o w o ś c i p o d e jm o w a n ia teg o te m a tu w n a u c z a n iu k o śc ie ln y m . Z d ru g ie j s tr o n y je s t to p r a w d a t r u d n a do z ro ­ z u m ie n ia , n a w e t d la ty ch , k tó r z y u d z ie lili o d p o w ie d z i p o p r a w n e j. W ty m k o n te k ś c ie z ro z u m ia ły s ta je się f a k t, iż dość w y so k i o d s e te k r e s p o n d e n ­ tó w p o s ia d a b łę d n ą w ie d z ę o z m a r tw y c h w s ta n iu c ia ł (n a jw y ż s z y o d s e te k m a ją r e s p o n d e n c i z P G R — 38,3%).

P o m ię d z y s t r u k tu r ą p łc i a w ie d z ą o z m a r tw y c h w s ta n iu c ia ł z a c h o d z i p e w n a z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n a . W e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k a p a r a f ia l­ n e g o w y ższe w s k a ź n ik i w ie d z y p o p ra w n e j o s ią g n ę ły k o b ie ty . S ą to je d n a k w e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k p a r a f ia ln y c h ró ż n ic e n ie w ie lk ie . P o m ię ­ dzy s t r u k t u r ą w ie k u i w y k s z ta łc e n ia a w ie d z ą o z m a r tw y c h w s ta n i u c ia ł o d ­ n o to w a n o n ie z n a c z n ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą . W śró d g łó w n y c h p r a w d w ia r y u m ie sz c z o n o ta k ż e w ie d z ę o s a k r a m e n ­ ta c h . W b a d a n ia c h c h o d ziło o z n a jo m o ść lic z b y s a k r a m e n tó w i u m ie ję tn o ś ć ic h w y m ie n ie n ia . W sk a ź n ik i z n a jo m o ś c i lic z b y s a k r a m e n tó w są w e w s z y s tk ic h ty p a c h ś r o d o w is k p a r a f ia ln y c h w y ższe n iż u m ie ję tn o ś c i ic h w y m ie n ia n ia . N a jn iż s z y p o z io m w ie d z y o d n o śn ie te j p r a w d y w y k a z a li p a r a f ia n ie ś r e d n ic h m ia s t, n a jw y ż s z y p a r a f ia n i e w ie js c y . W śró d b a d a n y c h s p o r a część n ie p o tr a f i w y ­ m ie n ić w s z y s tk ic h s a k r a m e n tó w , n ie k tó r z y n ie p o tr a f ią w y m ie n ić s a k r a ­ m e n tó w w k o le jn o śc i, in n i m ie s z a ją s a k r a m e n t y z p o sz c z e g ó ln y m i p ra w d a m i w ia r y .

T y p ś r o d o w is k a p a r a f ia ln e g o a z n a jo m o ść lic z b y s a k r a m e n tó w u m ie ję tn o ś ć ic h w y m ie n ie n ia (w °/o) T y p ś ro d o w is k a p a ra f ia ln e g o Z n a jo m o ść lic z b y s a k r a m e n ­ tó w W y m ie n io ­ no w s z y s t­ k ie s a k r a ­ m e n ty W y m ie n io ­ n o część s a ­ k r a m e n tó w P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 83,0 65,3 24,3 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 73,9 33,6 34,8 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 82,4 43,6 38,2 P a r a f ie m ie js k o - w ie j­ sk ie 84,1 55,7 27,0 P a r a f ie p o d m ie js k ie 83,8 57,3 23,7 P a r a f ie w ie js k ie 86,2 75,2 12,2 P G R — 64,1 22,3

P rz e c h o d z ą c do a n a liz y cech d e m o g ra fic z n y c h i sp o łe c z n y c h n a le ż y o d ­ n o to w a ć , że k o b ie ty o d z n a c z a ją się w y ż sz ą z n a jo m o ś c ią ta k lic z b y s a k r a ­ m e n tó w , ja k i u m ie ję tn o ś c ią ic h w y m ie n ie n ia n iż m ę ż c z y ź n i w e w s z y s tk ic h ty p a c h ś ro d o w is k a . W n ie k tó r y c h ty p a c h ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o s ą to ró ż n ic e z n a c z n e . W s tr u k tu r z e w ie k u o d n o to w a n o p r a w ie w e w s z y s tk ic h ty p a c h ś ro d o w is k a p a r a f ia ln e g o z w ię k s z a n ie się w ie d z y o s a k r a m e n ta c h w ra z ze w z ro s te m l a t ( w y ją te k s ta n o w ią tu p a r a f ie w ie js k ie , g d z ie r e s p o n ­ d e n c i w w ie k u 18— 24 l a t a p o s ia d a ją w y ż sz ą w ie d z ę o s a k r a m e n ta c h n iż p o z o s ta łe k a te g o r ie w ie k o w e ). D a n e o d n o ś n ie w y k s z ta łc e n ia s ą f r a g m e n t a ­ ry c z n e i n ie u p o w a ż n ia ją do w y c ią g a n ia w n io sk ó w . 2. Z n a j o m o ś ć p r a w d k a t e c h i z m o w y c h G r u p a w s k a ź n ik ó w , o k tó r y c h b ę d z ie t u m o w a , słu ż y do s p r a w d z e n ia p a m ię c io w y c h w ia d o m o ś c i k a te c h iz m o w y c h . Z a lic z o n o do n ic h : n a jw ię k s z e ś w ię ta k o śc ie ln e , r o z u m ie n ie te r m in u „ N ie p o k a la n e P o c z ę c ie ” o ra z z n a jo ­ m ość o so b y św . P a w ła i e w a n g e lis tó w .

W c e lu z b a d a n ia z n a jo m o ś c i n a jw ię k s z y c h ta je m n ic z ż y c ia C h ry s tu s a p o s ta w io n o re s p o n d e n to m p y ta n i a o d n o śn ie o k re ś le n ia n a jw a ż n ie js z e g o ś w ię ta k o śc ie ln e g o . O d p o w ie d z i n a to p y ta n ie r z u c a ją ś w ia tło ' n a z n a jo m o ś ć r o k u litu rg ic z n e g o , w k tó r y m C h ry s tu s u o b e c n ia d zieło z b a w ie n ia .

N a jw ię c e j re s p o n d e n tó w , p o z a p a r a f ia m i w ie js k im i, u z n a ło B oże N a ro ­ d z e n ie za n a jw ię k s z e ś w ię to , co m oże w y n ik a ć z b o g a te j tr a d y c ji z w ią z a n e j z ty m św ię te m . T y lk o w p a r a f ia c h w ie js k ic h n a jw y ż s z y w s k a ź n ik o tr z y m a ­ ła W ie lk a n o c (48,5°/o). N ie w ie lk ie z ró ż n ic o w a n ie w ie d z y o n a jw a ż n ie js z y m ś w ię c ie k o ś c ie in y m w y s tę p u je ze w z g lę d u n a płeć. A n a liz o w a n e tu b a d a n ia w z d e c y d o w a n e j w ię k sz o ś c i n ie u w z g lę d n ia ją s t r u k t u r y w ie k u i w y k s z ta łc e n ia i d la te g o n ie s ta n o w ią p o d s ta w y do f o r m u ło w a n ia u o g ó ln ie ń . N a s tę p n y m p y ta n ie m , s p r a w d z a ją c y m w ia d o m o ś c i k a te c h iz m o w e , by ło p y ta n ie o z n a c z e n ie ś w ię ta N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia N M

P-B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I 1 4 1 T y p ś ro d o w is k a p a ra f ia ln e g o a z n a jo m o ś ć n a jw a ż n ie js z e g o ś w ię ta k o śc ie ln e g o ( w % ) T y p śro d o w is k a p a ra f ia ln e g o W ie lk a n o c Z ie lo n e Ś w ią tk i B oże N a ­ ro d z e n ie W ielk i P ią te k P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 30,0 6,0 48,6 12,1 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 27,4 0,8 43,9 8,6 P a r a f ie m ie js k o - w ie j­ sk ie 25,2 10,6 52,5 10,9 P a r a f ie w ie js k ie 48,5 6,7 26,5 10,8

O k a z u je się, że w p o ls k ie j r e lig ijn o ś c i o t a k w ie lu c e c h a c h m a r y jn y c h k a ­ to lic y n ie z n a ją p o d s ta w o w y c h p r a w d z ż y c ia M a ry i, a z w ła sz c z a n ie z n a ją i n t e r p r e ta c ji w y r a ż e ń u ż y w a n y c h w litu r g ii, a z w ią z a n y c h z J e j o so b ą. T y lk o w p a r a f ia c h w ie js k ic h p o ło w a re s p o n d e n tó w w ła ś c iw ie ro z u m ie z n a -T y p ś ro d o w is k a p a ra f ia ln e g o a z n a jo m o ś ć z n a c z e n ia ś w ię ta N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia N M P (w % ). T y p śro d o w is k a p a ra f ia ln e g o Z n a jo m o ść d o g m a tu P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 38,3 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 33,0 P a r a f ie m ie js k o - w ie j­ sk ie 36,9 P a r a f ie w ie js k ie 50,1 c z e n ie te r m i n u „ N ie p o k a la n e P o c z ę c ie ” (50,1% ). W p o z o sta ły c h ś ro d o w is k a c h ty lk o o k o ło 1/3 b a d a n y c h u d z ie liła w ła ś c iw e j o d p o w ie d z i s tw ie r d z a ją c e j, że M a r y ja u ro d z iła się b e z g rz e c h u p ie rw o ro d n e g o . P o z o s ta li r e s p o n d e n c i u d z ie ­ lili o d p o w ie d z i częścio w o p o p ra w n e j a lb o m im o p rz e d s ta w io n y c h tr z e c h m o ż liw o śc i n ie p o tr a f ili z d e c y d o w a ć się n a je d n ą z n ich .

P o m ię d z y s t r u k t u r ą p łc i a z n a jo m o ś c ią z n a c z e n ia N ie p o k a la n e g o P o c z ę ­ c ia N M P o d n o to w a n o n ie z n a c z n ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą . W e w s z y s tk ic h b a d a n ia c h m ę ż c z y ź n i o s ią g n ę li w y ż sz e w s k a ź n ik i z ro z u m ie n ia te j p r a w d y n iż k o b ie ty . S t r u k t u r ę w ie k u i w y k s z ta łc e n ia u w z g lę d n ia ją b a d a n ia ty lk o 4 p a r a f ii (G ru d z ią d z , L u b a rtó w , S trz e ln o , K leszk o w ice), co n ie d a je p o d s ta ­ w y do w y c ią g a n ia u o g ó ln ia ją c y c h w n io sk ó w .

J e d n ą z n a jw ię k s z y c h p o s ta c i K o śc io ła p ie r w o tn e g o je s t św . P a w e ł. J e g o im ię je s t w y m ie n ia n e n ie m a l w k a ż d ą n ie d z ie lę w L itu r g ii S ło w a . D la te g o z a p y ta n o re s p o n d e n tó w , czy z n a ją św . P a w ła .

Z p o w y ż sz e g o z e s ta w ie n ia w y n ik a , że p o z a p a r a f ia m i w ie js k im i (46,7%) p o n a d 60% r e s p o n d e n tó w w s z y s tk ic h ty p ó w p a r a f ii z a d e k la ro w a ło , że z n a o so b ę św . P a w ła . Z n a c z n ie n iż sz e w s k a ź n ik i o sią g n ię to w ty c h b a d a n ia c h , g d zie p o s ta w io n o d o d a tk o w e p y ta n ie o b liż sz e o k re ś le n ie , k im b y ł św . P a w e ł. P o p r a w n e o d p o w ie d z i k s z ta łto w a ły się n a z n a c z n ie n iż s z y m p o z io m ie n iż p r z y d e k la r a c ji o z n a jo m o ś c i o so b y św . P a w ła . W ó w czas d u ż y o d s e te k r e s ­ p o n d e n tó w n ie u d z ie lił ż a d n e j o d p o w ie d z i lu b o k re ś lił go b łę d n ie .

T y p ś ro d o w is k a p a r a f ia ln e g o a z n a jo m o ś ć o so b y św . P a w ła (w % ) T y p ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o Z n a N ie z n a P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 77,5 12,8 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 65,6 22,2 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 68,2 29,7 P a r a f ie m ie js k o - w ie j­ sk ie 60,2 21,7 P a r a f ie w ie js k ie 46,7 53,2 P o d s ta w ą n a u k i K o śc io ła je s t O b ja w ie n ie B oże, a sz c z e g ó ln ie n a u k a C h r y s tu s a u tr w a l o n a n a p iś m ie p rz e z e w a n g e lis tó w . A b y z o rie n to w a ć się, czy b a d a n i z n a ją D o b rą N o w in ę , p y ta n o ic h o a u to r ó w c z te re c h e w a n g e lii. T y p ś ro d o w is k a p a r a f ia ln e g o a z n a jo m o ś ć e w a n g e lis tó w (w °/o) T y p ś r o d o w is k a p a ra f ia ln e g o W y m ie ­ niono. w sz y s tk ic h W y m ie ­ niono. część P a r a f ie w ie lk ic h m ia s t 34,5 22,9 P a r a f ie ś r e d n ic h m ia s t 22,3 21,7 P a r a f ie m a ły c h m ia s t 24,2 39,3 P a r a f ie m ie js k o - w ie j­ sk ie 27,8 32,2 P a r a f ie w ie js k ie 25,3 31,8 N a jn iż s z y s to p ie ń w ie d z y k a te c h iz m o w a n e j s tw ie rd z o n o w z w ią z k u z p y ta n ie m o im io n a e w a n g e lis tó w . P o z a r e s p o n d e n ta m i z p a r a f ii w ie lk ic h m ia s t (34,5%) w y m ie n iło im io n a w s z y s tk ic h e w a n g e lis tó w około 1/4 r e s p o n ­ d e n tó w . Ł ą c z ą c o d p o w ie d z i p o p r a w n e z częścio w o p ra w id ło w y m i ( tr a k to w a ­ n y m i ja k o p o z y ty w n e ) o tr z y m u je m y , w z a le ż n o śc i od ś ro d o w is k a p a r a f ia l­ nego, z n a jo m o ś ć im io n e w a n g e lis tó w u 44,0% (p a r a fie ś r e d n ic h m ia s t) do 60,0% (p a r a fie m ie js k o -w ie js k ie ) re s p o n d e n tó w . W y so k ie są te ż w s k a ź n ik i ty c h , k tó r z y n ie w y m ie n ili p o p r a w n ie ż a d n e g o e w a n g e lis ty . Ci, k tó r z y w y ­ m ie n ili część e w a n g e lis tó w , n a jc z ę ś c ie j m ie s z a li ic h z p o s ta c ia m i S ta re g o lu b N o w eg o T e s ta m e n tu .

P o m ię d z y s tr u k t u r ą p łc i a z n a jo m o ś c ią irrtion e w a n g e lis tó w o b s e r w u je ­ m y p e w n ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą . K o b ie ty le p ie j z n a ją im io n a e w a n g e lis tó w n iż m ężc zy źn i. N ie s ą to je d n a k ró ż n ic e z n a c z n e . S tr u k tu r ę w ie k u i w y ­ k s z ta łc e n ia u w z g lę d n ia ją b a d a n ia ty lk o tr z e c h p a r a f ii ( p a r a f ia św . F r a n c is z k a w W a rs z a w ie , p a r a f ia S e rc a Je z u s o w e g o w G ru d z ią d z u i L u b a rtó w ). Z z e s ta ­ w ie n ia w y n ik ó w b a d a ń p rz e p r o w a d z o n y c h w ty c h tr z e c h p a r a f ia c h w y n ik a , że g r u p ą n a jb a r d z ie j n ie ś w ia d o m ą p o d ty m w z g lę d e m są re s p o n d e n c i o w y k s z ta łc e n iu p o d s ta w o w y m , a w z m ie n n e j w ie k u o d n o to w a n o , że z n a jo ­ m ość im io n e w a n g e lis tó w s p a d a z w ie k ie m .

3. W n i o s k i

a) S ta n w ie d z y r e lig i jn e j je s t s y m p to m e m z a a n g a ż o w a n ia r e lig ijn e g o i d la te g o je s t w a ż n y ta k ż e z p u n k tu w id z e n ia p rz y n a le ż n o ś c i do p a r a f ii.

b) W ie d z a r e lig i jn a k s z t a łt u je się n a d ość n is k im p o zio m ie, co je s t ce­ c h ą re lig ijn o ś c i tr a d y c y jn e j. W s k a ź n ik i z n a jo m o śc i p o d s ta w o w y c h p r a w d w ia r y s ą w y ż sz e n iż p a m ię c io w y c h w ia d o m o ś c i k a te c h iz m o w y c h . c) P o z io m w ie d z y r e l ig i jn e j u w a r u n k o w a n y je s t, choć n ie w ta k i m sa-, m y m s to p n iu , p rz e z ta k ie z m ie n n e , j a k ś r o d o w is k o sp o łe c z n e , p łeć, w ie k i w y k s z ta łc e n ie . d) B io rą c p o d u w a g ę łą c z n ie w ie d z ę c a łk o w ic ie p o p r a w n ą i częścio w o p o p r a w n ą p a r a f ia n i e w ie js c y -osiągnęli w w ię k s z o ś c i p o d s ta w o w y c h p r a w d r e lig ijn y c h w s k a ź n ik i n a jw y ż s z e . D o ty c z y to ty lk o teg o , co p o w sz e c h n e i o g ó ln e w w ie d z y r e l ig i jn e j . W in n y c h w ia d o m o ś c ia c h k a te c h iz m o w y c h , ja k w ie d z a o św . P a w le czy z n a jo m o ś ć im io n e w a n g e lis tó w , w s k a ź n ik i w ie d z y r e s p o n d e n tó w w ie js k ic h są n iż s z e n iż p a r a f i a n z in n y c h ś r o d o w is k p a r a f i a l ­ n y c h . S y tu a c ja ta m o że b y ć u w a r u n k o w a n a w ie js k ą tr a d y c ją ro d z in n ą , do k tó r e j w c h o d z i ta k ż e n a u c z a n ie p o d s ta w o w y c h p r a w d w ia r y w d o m u , pod-, c zas g d y w d u ż y m m ie śc ie w ię k sz o ś ć ro d z in k s z ta łc e n ie r e l ig i jn e o g r a n i­ c za d o k a te c h e z y p a r a f ia l n e j. N a jn iż s z e w s k a ź n ik i z n a jo m o ś c i p r z e d e w s z y s tk im p o d s ta w o w y c h p r a w d w ia r y o d n o to w a n o w p a r a f ia c h ś r e d n ic h m ia s t. R e s p o n d e n c i te g o ty p u ś r o d o w is k a w y k a z a li się g o rs z ą z n a jo m o ś c ią n ie k tó r y c h p r a w d (o T ró jc y Ś w ię te j, o J e z u s ie C h ry s tu s ie , lo sy d u s z y lu d z ­ k ie j po ś m ie rc i, s a k r a m e n t y itp .) n iż p a r a f ia n i e w ie lk ic h m ia s t. F a k t te n p o tw ie r d z a h ip o te z ę , że r e lig ijn o ś ć p o ls k a u k s z ta łto w a n a je s t tr a d y c y jn ie . W k a te g o r ii ś r e d n ic h m ia s t je s t k il k a m ia s t, k tó r e ro z w in ę ły się po II w o j­ n ie ś w ia to w e j (P u ła w y , J a s tr z ę b i e Z d ró j, R y b n ik , L u b in , G ru d z ią d z , C hełm ). W ty c h m ia s ta c h tr a d y c ja n ie s p e łn ia ta k ie j ro li, j a k w p o z o s ta ły c h ś r o ­ d o w is k a c h .

e) P o m ię d z y s t r u k t u r ą p łc i a n a s ile n ie m w s k a ź n ik a w ie d z y o b a d a n y c h p r a w d a c h w ia r y o b s e r w u je m y d u ż ą z a le ż n o ść s ta ty s ty c z n ą . W s z y s tk ie n ie ­ m a l w s k a ź n ik i k s z t a ł t u j ą się n a k o rz y ś ć k o b ie t. K o b ie ty są b a r d z ie j z a a n ­ g a ż o w a n e w p ro c e s re lig ijn e j so c ja liz a c ji ro d z in y i to z m u s z a je do p o ­ g łę b ia n ia w ie d z y p r z y n a j m n ie j k a te c h iz m o w e j, w c e lu p r z y g o to w a n ia dziec i do I K o m u n ii św .

f) O d n o to w a n o ta k ż e p e w n ą z a le ż n o ść p o z io m u w ie d z y r e lig ijn e j od w ie k u i w y k s z ta łc e n ia re s p o n d e n tó w . N ie m o ż n a je d n a k te j p ra w id ło w o ś c i in t e r p r e to w a ć je d n o z n a c z n ie .

g) P r z e p r o w a d z o n a a n a liz a w s k a ź n ik ó w w ie d z y r e lig ijn e j, o b e jm u ją c e j n ie k t ó r e p o d s ta w o w e p r a w d y w ia r y o ra z k il k a w ia d o m o ś c i k a te c h iz m o ­ w y c h , w s k a z u je n a dość d u ż e z ró ż n ic o w a n ie n a s k a li w ie d z y re lig ijn e j. P a ­ r a f ia n ty c h m o ż n a p o d z ie lić — j a k się w y d a je — n a c z te ry g ru p y . P i e r ­ w s z ą z n ic h s ta n o w ią k a to lic y , k tó r z y p o s ia d a ją w y s ta r c z a ją c ą w ie d z ę r e l i ­ g ijn ą w z a k r e s ie p r a w d w ia ry . W ie d z ę tę m o ż n a n a z w a ć k a te c h iz m o w ą . P o le g a o n a n a z n a jo m o ś c i fo r m u ł, w y n ie s io n y c h ze ś r o d o w is k a ro d z in n e g o i p a r a f ia ln e g o , b ez d o s ta te c z n e g o ic h p o g łę b ie n ia . D ru g ą g r u p ę tw o r z ą r e ­ s p o n d e n c i, k tó r z y p o s ia d a ją w ie d z ę r e l ig i jn ą „ c z ę śc io w ą ” . Z n a ją o n i je d n e p r a w d y w ia ry , a le n ie z n a ją in n y c h lu b p o d a ją n ie p e łn e f o r m u ły ty c h p r a w d , tłu m a c z ą c się n a jc z ę ś c ie j z a p o m n ie n ie m . T rz e c ią g r u p ę s ta n o w ią b a d a n i, k tó r z y w y k a z a li się w ie d z ą s z c z ą tk o w ą lu b w p r o s t b łę d n ą . Do c z w a r te j g r u p y n a le ż ą re s p o n d e n c i, k tó r z y n ie m a ją p r a w ie ż a d n e j w ie d z y re lig ijn e j. h) C z y n n ik ie m w ią ż ą c y m s p o łe c z n ie p a r a f i a n je s t n ie ty lk o z n a jo m o ść d o g m a tó w k a to lic k ic h czy w ia d o m o ś c i k a te c h iz m o w y c h , a le ta k ż e z a i n t e ­ re s o w a n ie w s p ó łc z e s n ą p ro b le m a ty k ą K o śc io ła p o w sz e c h n e g o i ż y c ia p a ­ ra f ia ln e g o . Z n a jo m o ś ć w y d a r z e ń i z ja w is k z a c h o d z ą c y c h w K o ś c ie le w a ­ r u n k u je k s z ta łto w a n ie się ś w ia d o m o śc i p a r a f ia n i je s t w a ż n y m c z y n n ik ie m B I U L E T Y N S O C J O L O G I I R E L I G I I ^ 4 3

in t e g r u j ą c y m ze w s p ó ln o tą . B ę d z ie to s ta n o w ić p r z e d m io t d a ls z y c h o p r a ­ c o w a ń . i) P r z e p r o w a d z o n e a n a liz y n a s u w a j ą k ilk a p y ta ń , z a a d re s o w a n y c h do d u s z p a s te rz y . P r o b le m e m w c ią ż o tw a r ty m p o z o s ta je k w e s ti a n a u c z a n ia . D u s z p a s te r s tw o m u s i b y ć u w r a ż liw io n e n a k o m u n ik a ty w n o ś ć i d o s to s o w a ­ n ie n a u c z a n ia do p o tr z e b w s p ó łc z e s n y c h lu d zi. W n a u c z a n iu n ie m o ż n a p r z e m ilc z a ć p r a w d , k tó r e są ta j e m n i c a m i w ia r y sz c z e g ó ln ie tr u d n y m i do z ro z u m ie n ia . D u s z p a s te rs tw o w ie lk ic h i ś r e d n ic h m ia s t i P G R - ó w p o w in n o w sp o só b sz c z e g ó ln y lic z y ć się ze s p e c y f ik ą i u w a r u n k o w a n ia m i ty c h ś r o ­ d o w isk . T rz e b a k ła ś ć n a c is k n ie ty lk o n a in te n s y w n o ś ć n a u c z a n ia , a le ta k ż e n a sk u te c z n o ś ć je g o o d d z ia ły w a n ia . ks. R y s z a r d K a m iń s k i, L u b lin 2. S ta ły d ia k o n a t w R F N w ś w ie tle b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h R e a k ty w o w a n ie s ta łe g o d ia k o n a tu w K o śc ie le rz y m s k o k a to lic k im (K K 29) łą c z y się ze ś w ia d o m o ś c ią K o ścio ła, że m oże i p o w in ie n on u o b e c n ia ć się w św ie c ie w s p ó łc z e s n y m ja k o w s p ó ln o ta d ia k o n a ln a (p o r. K D K 3; 40—4 5 ).13 Z a g a d n ie n ie s ta łe g o d i a k o n a tu je s t w ię c k w e s tią o d n o w y K o śc io ła , jeg o ż y c ia i a u to r e a liz a c ji. D ia k o n w K o śc ie le — w m y ś l m o tu p r o p r io A d p a s ­

c e n d u m — je s t „ w y k ła d n ik ie m p o tr z e b i ż y c z e ń c h r z e ś c ija ń s k ic h w sp ó ln o t,

p r z y p o m n ie n ie m s łu ż b y , d ia k o n ii K o śc io ła w c h r z e ś c ija ń s k ic h w s p ó ln o ta c h lo k a ln y c h , z n a k ie m lu b s a k r a m e n t e m sam e g o C h ry s tu s a , k tó r y n ie p rz y ­ sz e d ł, a b y m u słu ż o n o , le c z a b y s łu ż y ć ” 14 (cyt. z a P P K V /2 s. 25n).

P r o b le m s ta łe g o d ia k o n a tu s ta ł się b a rd z o a k tu a l n y w o k re s ie p o s o b o ­ ro w y m . D z ie je się to n ie ty lk o ze w z g lę d u n a f a k t r e a k t y w o w a n ia te j in s ty t u c ji p rz e z S o b ó r W a ty k a ń s k i II, a le ta k ż e ze w z g lę d u n a n is k ie w s k a ź ­ n ik i p o w o ła ń k a p ła ń s k ic h i a n g a ż o w a n ie w w ie lu k r a j a c h do d u s z p a s te r ­ stw a , z w ła sz c z a p a ra f ia ln e g o , la ik a tu . W r o k u 1978 b y ło w K o śc ie le k a to ­ lic k im 4149 s ta ły c h d ia k o n ó w , z czego 55 p rz y p a d a ło n a A fry k ę , 2620 n a A m e r y k ę P ó łn o c n ą , 504 n a A m e r y k ę Ł a c iń s k ą , 67 n a A z ję , 38 n a A u s tr a lię i O c e a n ię i 865 n a E u ro p ę (w ty m 467 w R F N , 130 w B elg ii, 80 w A u s tr ii, 76 w e W ło sz e c h , 50 w e F r a n c j i, 28 w A n g lii, 19 w N R D , 5 w S z w a jc a rii,

4 w J u g o s ła w ii, 3 w P o r tu g a lii, 2 w H o la n d ii i 1 w H i s z p a n i i 15). 1. C h a r a k t e r y s t y k a b a d a n y c h d i a k o n ó w

B a d a n ia m i o b ję to 341 s ta ły c h d ia k o n ó w z a a n g a ż o w a n y c h w K o śc ie le z a - c h o d n io n ie m ie c k im . W t e j lic z b ie b y ło 142 s ta ły c h d ia k o n ó w z a a n g a ż o w a n y c h ty lk o w K o ś c ie le i 199 s ta ły c h d ia k o n ó w , w y k o n u ją c y c h sw ó j z a w ó d , a ty lk o u b o c z n ie z a tr u d n io n y c h w K o śc ie le . N a ro z e s ła n y c h 341 k w e s tio n a r iu s z y z w ró c o n o 253 n a d a ją c e się d o d a ls z y c h a n a liz , co s ta n o w iło 74,4% o b ję te j b a d a n ia m i p o p u la c ji; 83,3% d ia k o n ó w , z a tr u d n io n y c h w K o śc ie le n a c a ły m e ta c ie i 67,3% s ta ły c h d ia k o n ó w z a tr u d n io n y c h w K o ś c ie le ty lk o n a części e ta tu . W śró d ty c h , k tó r z y w y p e łn ili k w e s tio n a r iu s z e , 83,4% s t a n o ­ w ili d ia k o n i z a tr u d n ie n i w p a r a f ia c h , 7,8% z a tr u d n ie n i w o ś r o d k a c h f i l i a l ­ n y c h i 9,5% z a a n g a ż o w a n i w p o z a p a r a f ia ln ę j d z ia ła ln o ś c i k o ś c ie ln e j. W g r u p ie p o z o s ta ły c h d ia k o n ó w , z a tr u d n io n y c h n a c a ły m e ta c ie w K o ściele,

13 B a d a n ia so c jo lo g ic z n e d o ty c z ą c e s ta ły c h d ia k o n ó w po r a z p ie rw s z y p rz e p r o w a d z o n e z o s ta ły w R F N w e w rz e ś n iu 1976 r. W y n ik i ty c h b a d a ń z o s ta ły z a m ie sz c z o n e w p r a c y G a b rie lle W o l l m a n n , D ie s tä n d ig e n D ia k o n e , M a in z 1983, s. 236.

14 C y t. z a : P o so b o ro w e p r a w o d a w s tw o k o śc ie ln e , w y d . E. S z t a f- r o w s к i, t. V/2 s. 25nn.