Biuletyn patrystyczny

Wincenty Myszor, Tadeusz

Kołosowski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 63/1, 107-114

B I U L E T Y N Y

I

R E C E N Z J E

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 63 (1993) n r 1

BIULETYN PATRYSTYCZNY

Z a w a r to ś ć : I. P U B L IK A C JE . 1. G n o sty c y z m — p rz e g lą d p u b lik a c ji. — 2. F o n ­ te s C h ris tia n i. II. S P R A W O Z D A N IA . K o śció ł s ta r o ż y tn y w o b ec z a g a d n ie ń g o sp o d a rc z y c h . S y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e , A T K , 27 lu te g o 1992 r. *

I. P U B L IK A C JE

1. G n o sty c y z m — p rz e g lą d p u b lik a c ji

N a g H a m m a d i Sitoiudies

W s e r ii w y d a ń te k s tó w z N ag H a m m a d i p o z o sta ło ju ż ty lk o k ilk a u tw o ­ r ó w d o s tę p n y c h w y łą c z n ie p rz e z F a sc im ile . W n a jb liż s z y m c z a sie w sz y stk ie u tw o r y b ę d ą w y d a n e k r y ty c z n ie w T h e C o p tic G n o stic L ib r a r y w r a m a c h N ag H a m m a d i S tu d ie s . O s ta tn io w y d a n o to m y : 27, 28 i 31. T o m 27 to : N a g H a m m a d i C o d ices II I, 3— 4 a n d V ,l; w ith P a p y r u s 1081, B e r o lin e n s is 8302, 3 a n d O x y r h y n c h u s P a p y r u s 1081, E u g n o sto s a n d th e S o p h ia o f J e s u s C h r is t, ed. b y D. M . P a r r o t , N ag H a m m a d i S tu d ie s X X V I I . L e id e n : E. J . B rill 1991, 216 p p . U tw ó r S o p h ia J e z u s a C h r y s tu s a z o s ta ł ju ż w c z e śn ie j w y d a n y z rę k o p is u b e r liń s k ie g o p rz e z W. T i 11 a i H. M. S с h e- n e k e g o w s e r ii T e x te u n d U n te r s u c h u n g e n , to m 60, B e rlin 1972, s. 194—294. W y d a n ie z a w ie r a te k s t k o p ty js k i i tłu m a c z e n ie n ie m ie c k ie . H . M. S c h e n e k e u w z g lę d n ił w o s ta tn im w y d a n iu w e r s je te k s tu z N ag H a m m a d i. E g n o sto s b y ł d o s tę p n y w tłu m a c z e n ia c h z a c h o d n ic h (n ie m ie c k im , f r a n c u s k im i a n g ie ls k im ). D. M. P a r r o t w z n a k o m ity m w s tę p ie do o b y d w u u tw o ró w z a ją ł się t a k m i z a g a d n ie n ia m i j a k h is to r ią o d k ry c ia te k s tu i je g o p u b lik c ji, k w e ­ s tią ty tu łó w , z w ią z k ó w tre ś c io w y c h z in n y m i u tw o ra m i, d a ta c ją , p r a c ą s k r y ­ b ó w , ź ró d ła m i o b y d w u tr a k ta t ó w , w re s z c ie s tr o n ą fiz y c z n ą r ę k o p is u i ję z y ­ k o w ą. O d n o tu jm y ty lk o n a jc ie k a w s z e s tw ie rd z e n ia w y d a w c y . P a r r o t p r z y j ­ m u je , że E u g n o sto s p o w s tb ł w o r y g in a le g re c k im , i to b a rd z o w c z e śn ie , b o n a p rz e ło m ie I i II w ie k u . I s tn ie j ą d w ie h ip o te z y w y ja ś n ia ją c e je g o p o w s ta ­ n ie. J e d n a id z ie w s w o je j a r g u m e n ta c ji za P a r r o te m , d r u g a d a tu j e p o w s ta ­ n ie te g o u tw o r u n a k o n ie c I I I lu b n a p o c z ą te k IV w ie k u . J e ś li E u g n o sto s p o ­ w s ta ł w ty m czasie, to w e d łu g h ip o te z y P a r r o t a d z ie ło S o p h ia J e z u s a C h r y s tu ­

sa ja k o u tw ó r c h ry s tia n iz o w a n y , p o w s ta ło p ó ź n ie j, to je s t w II w ie k u . S o p h ia J e zu s a C h r y s tu s a je s t z d a n ie m P a r r o ta u tw o re m , k tó r y d o w o d zi r a c j o n a li­

z a c ji i c h r y s tia n iz a c ji gno& tyeyzm u. Q p o w ia d a się ró w n ie ż za e g ip s k im p o ­ c h o d z e n ie m o b y d w u u tw o ró w . L is t E u g n a sto sa , p o d o b n ie ja k S o p h ia J e z u s a

C h r y s tu s a z a w ie r a ją w a r s tw y .starsze i m ło d sze, co s u g e r u je je d n o c z e śn ie ,

że czas k s z ta łto w a n ia się tr e ś c i g n o s ty c k ic h n a le ż y u s y tu o w a ć o d p o w ie d n io w c z e śn ie j. O a u to r a c h o b y d w u u tw o ró w P a r r o t sąd zi, że E u g n o sto sa n a p is a ł n ie w ą tp liw ie g n o s ty k n ie c h r z e ś c ija ń s k i, n a to m ia s t S o p h ia J e z u s a C h r y s tu s a z re d a g o w a ł g n o s ty k , k tó r y u s iło w a ł n a d a ć sy s te m o w i g n o s ty e k ie m u p o sta ć c h rz e ś c ija ń s k ą . P a r r o t d o s trz e g a d w a s y s te m y m y ś lo w e gnostycyizm u, k tó r e w y k o rz y s ta ł a u t o r E u g n o sto sa . N a o d p o w ie d n im w y k a z ie p o k a z a ł w s z y s tk ie za le ż n o śc i m ię d z y te k s ta m i, to je s t m ię d z y E itg n o s to s e m a S o p h ia J e z u s a

C h r y s tu s a , o ra z m ię d z y w e r s ja m i te k s tu z I I I i V k o d e k s u a d o m n ie m a ­

n y m o ry g in a łe m z k o ń c a I w ie k u . T e k s t k o p ty js k i i tłu m a c z e n ie a n g ie ls k ie u tw o r ó w w y d a n o sy n o p ty c z n ie , w k o lu m n a c h o d p o w ia d a ją c y c h so b ie tr e ś c ią . D a je to d w ie w e r s je E u g n o sto sa z I I I i V k o d e k s u o ra z d w ie w e r s j e S o p h ia

J e z u s a C h r y s tu s a , k o d e k s u I I I i B ero lin en sd s G nosticuis. B r a k k o m e n ta r z a

rzeczo w eg o . W y d a w c a p o d a ł ty lk o uiw agi filo lo g ic z n e d o te k s tu . W y d a n o t a k ­ że g re c k ie f r a g m e n ty S o p h ia J e z u s a C h r y s tu s a , ja k ie d o s ta rc z y ł P a p ir u s O x y rh y n c h u s 1081, ra z e m z tłu m a c z e n ie m a n g ie ls k im te k s tu . I n d e k s y ję z y ­ k o w e p o d a ją w y k a z słó w k o ip ty jsk ic h i g re c k ic h b ez p o d a n ia z n aczeń . T o m 28 N ag H a m m a d i S tu d ie s z a w ie r a : N a g H a m m a d i C o d ices X I , X I I , X I I I , ed. C h. W . H e n d r i c k , E. J. B r i l l , b e id e n 1990, 566 p p . H e n d r ic k w y d a ł tr z y k o d e k s y p rz y w s p ó łp r a c y w ie lu a u to ró w . I t a k K o d e k s X I o p is a ł J . D. T u r n e r . W s tą p do W y ja ś n ie n ia g n o z y n a p is a ła E. H. P a g e l s , t e k s t zaś w y d a ł i p rz e tłu m a c z y ł T u rn e r. N o ty p rz y g o to w a li T u r n e r i P a g e ls . P o d o b n ie z o s ta ł o p ra c o w a n y d ru g i u tw ó r te g o k o d e k s u E x p o s itio V a le n tin ia ­ n o. N a to m ia s t tr z e c i u tw ó r te g o z b io r u A llo g è n e s w s tę p e m p o p rz e d z iła A . C. W i r e , n a to m ia s t te k s t k o p ty js k i, tłu m a c z e n ie i n o ty p rz y g o to w a li J . D. T u r n e r i O. S. W i n t e r m u t e . O s ta tn i u tw ó r te g o k o d e k s u H y - p s ip h r o n e o r a z n ie z id e n ty f ik o w a n e f r a g m e n ty w y d a ł i p rz e tłu m a c z y ł T u r ­ n e r . C a ły K o d e k s X I I o p ra c o w a ł, to je s t p o p rz e d z ił w s tę p e m , w y d a ł te k s t k o p ty js k i i p rz e tłu m a c z y ł F. W i s s e . K o d e k s t e n z a w ie ra S e n te n c je S e ­ k s tu s a , f r a g m e n ty E w a n g e lii p r a w d y o ra z inine f r a g m e n ty n ie z id e n ty f ik o w a ­ n e . K o d e k s X I I I w cało ści p rz y g o to w a ł J . D. T u r n e r . K o d e k s t e n z a w ie r a P o tr ó jn ą P ro term o ią , f r a g m e n ty t r a k t a t u O p o c z ą tk u ś w ia ta o r a z in n e f r a ­ g m e n ty . I n d e k s y do c a ło śc i to m u o p ra c o w a ł T u r n e r . W t e n sp o só b z a te m o tr z y m a liś m y p ie rw s z e w y d a n ie te k s tó w : W y ja ś n ie n ie g n o zy , A llo g è n e s i H y - p s ip h r o n e . I n n e u tw o r y w y d a n e ju ż w c z e ś n ie j w s e r ii B ib lio te ą u e C o p te id e N a g H a m m a d i t u o trz y m a ły n o w e o p ra c o w a n ie . Z p u n k tu w id z e n ia ■ p a tr o - lo g a n a jw ię k s z e z n a c z e n ie m a ją u tw o r y z X I k o d e k su , to je s t W y ja ś n ie n ie

g n o z y i E x p o s itio v a le n tin ia n a . S ą to u tw o r y ze sz k o ły w a łe n ty n ia n . W y j a ­ ś n ie n ie g n o z y z a w ie ra w ie le m a t e r ia łu d la o b s e r w a c ji o d d z ia ły w a n ia n i e ­

k tó r y c h te k s tó w n o w o te s ta m e n ta ln y c h {W ir k u n g s g e s c h ic h te ), z w ła sz c z a li­ stó w św . P a w ła , n a to m ia s t E x p o s itio v a le n tin ia n a u k a z u je n ie m a l te n sa m s y s te m n a u k i w a le ty n ia n , k tó r y z n a m y z r e la c ji Ire n e u s z a . G łó w n y m t e m a ­ te m W y ja ś n ie n ia g n o z y je s t s o te rió ło g ia o ra z z w ią z a n e z n ią z a g a d n ie n ia , c z ło w ie c z e ń s tw a C h ry s tu s a , K o śc io ła . S ło w n ic tw o te c h n ic z n e te g o u tw o r u u k a z u je s w o je p o k re w ie ń s tw o z N o w y m T e s ta m e n te m , a je d n o c z e ś n ie m a w y r a ź n e z w ią z k i z n a u k ą w a łe n ty n ia n , n a p r z y k ła d p o d a n ą w E x c e r p ta

e x T h e o d o to . W y d a je się, że je s t to h o m ilia d la w ta je m n ic z o n y c h . A u to r

te g o u tw o r u s t a r a ł się d o sto so w a ć m y ś l g n o s ty c k ą do p r o b le m a ty k i te o lo g ii w I I w ie k u . U tw ó r p o w in ie n w z b u d z ić z a in te re s o w a n ie p a tr o lo g ó w i n o w o - te s ta m e n ta lis tó w .

W y ra ź n ie w a le n ty m ia ń s k ie g o p o c h o d z e n ia je s t u tw ó r b e z ty t u łu , k tó r y w sp is ie te k s tó w z N a g H a m m a d i o p a tr z o n o ty t u łe m E x p o s itio V a le n tin ia n a . A u to r te g o u tw o r u n a le ż a ł n ie w ą tp liw ie do szk o ły u c z n ió w W a le n ty n a i s t a ­ r a ł się p r z e d s ta w ić k o n tr o w e r s je te o lo g ic z n e i p o le m ik i w e w n ą tr z te g o k ie ­ r u n k u . B yć m o że je s t k a te c h e z ą , w p ro w a d z e n ie m d o n a u k i W a le n ty n a , n a w z ó r L is tu do F lo r y P to le m e u s z a . W tr e ś c i u tw o r u z n a jd u je m y w ie le zb ież­ n o śc i z r e la c ja m i Ir e n e u s z a i H ip o lita , a ta k ż e z in n y m i u tw o r a m i w a le n - ty n i a n z N a g H a m m a d i, a w ię c z T r a c ta tu s T r ip a r titu s , E w a n g e lią P r a w d y ,

E w a n g e lią F ilip a , W y p o w ie d z ią o z m a r tw y c h w s t a n iu i W y ja ś n ie n ie m g n o zy .

A u to r w s tę p u p r z y p is u je te n u tw ó r szk o le z a c h o d n ie j w a łe n ty n ia n , a w ię c są d z i, że n a le ż y p o ró w n y w a ć go z s y s te m e m P to le m e u s z a czy H e ra k le o n a . J e ś li c h o d z i o czas p o w s ta n ia te g o u tw o r u , s u g e r u je się p o d o b n ie j a k p rz y W y ja ś n ie n iu g n o z y k o n ie c I I w ie k u . U tw ó r k o ń c z y p ię ć m o d litw , n a n a m a ­ szc z e n ie , c h r z e s t i e u c h a ry s tię . I n n ą o r ie n ta c ję g n o s ty c k ą r e p r e z e n tu j e A llo g è n e s . T y tu ł u tw o r u łą c z y się

z o k re ś le n ie m g n o s ty k a w u tw o r a c h s e tia ń s k ic h , to z n a c z y o b c y , n ie t u ­

te js z y . E p ifa n iu s z w s p o m in a o ta k im d z ie le (P anariont 40,2,2) i łą c z y go z s e k tą a r c h o n ty k ó w i s e tia n . A u to r w s tę p u d a tu j e u tw ó r n a czas po 200 r.

i w ś r o d o w is k u e g ip s k im , e w e n tu a ln ie syryijs/kim. Z e w z g lą d u n a n e o p la - to ń s k ą te r m in o lo g ię u tw ó r m ó g ł p o w s ta ć p o m ię d z y ro k ie m 244 a 269, z w ła ­ szcza je ś li d a s ię w y ja ś n ić d o k ła d n ie j jeg o z w ią z e k z P o rfirio s e m . U tw ó r m a f a r m ę lite r a c k ą o b ja w ie n ia . A llo g è n e s o tr z y m u je o b ja w ie n ie d la sw o je g o

s y n a M essosa. B r a k je d n a k ty p o w e g o d ia lo g u o b ja w ia ją c e g o . U tw ó r w y k a ­

z u j e p o k r e w n e w ą tk i z filo z o fią , a le ta k ż e z in n y m i u tw o r a m i g n o s ty k ó w : z barbeologm ositykam i ( r e p r e z e n tu je ich A p o k r y f Ja n a ) o r a z te k s ta m i h e r ­ m e ty c z n y m i i ta k i m i u tw o ra m i, j a k Z o s tr ia n o s (N H C V I I I ,1). T r z y s te le S e ta (N H C V II,5) i M a r sa n e s (N H C X ). W y d a je się, że je s t to b a r d z o w a ż n e źró d ło d la s tu d ió w n a d śro d o w is k ie m m y ś li w y m c h rz e ś c ija ń s tw a I I I w ie k u w E g i­ pcie.

N a s tę p n y t r a k t a t H y p s ip h r o n e je s t b a r d z o zn iszczony. M ożna je d y n ie s tw ie rd z ić , ż e p o s ta ć H y p s ip h r o n e (n a jw y ż s z y u m y s ł, n a jw y ż s z a ro z tro p n o ś ć ) o tr z y m u je o b ja w ie n ie i p rz e d s ta w ia je c z y te ln ik o m . W X I I k o d e k s ie m a m y ta k ż e k o p ty js k ą w e r s ję S e n te n c ji S e k s tu s a , u tw o r u , k tó r y je s t d o b rz e p o ­ św ia d c z o n y w w e r s ji g r e c k ie j i ła c iń s k ie j. F r a g m e n ty E w a n g e lii p r a w d y z a c h o w a n e w ty m koideksie o d p o w ia d a ją N H C I, ,p. 30,27—31,6.

P o tr ó jn a p ro te n n o ia z X I I I k o d e k s u z o s ta ła w y d a n a ju ż po ra z tr z e c i

(p o p rz e d n ie d w a p rz y g o to w a ły p a n ie Y. J a n n s s e n s i G. S c h e n k e ) . A u to r w s tę p u o d w o łu je się do p o p rz e d n ic h b a d a ń i p r z e jm u je z a p ro p o n o ­ w a n y p o d z ia ł tr e ś c i. U z n a je ta k ż e , że u tw ó r w y k a z u je szczeg ó ln e z w ią z k i z P ro lo g ie m E w a n g e lii J a n a , a ta k ż e z c a łą E w a n g e lią . W y d a je się, ż e e d y c ja te g o u tw o r u g n o s ty c k ie g o w in n a z a in te re s o w a ć b ib lis tó w i p a tro lo g ó w . D o w y p o w ie d z ia n y c h d o ty c h c z a s k o m e n ta rz y a u to r w s tę p u d o d a je w ła s n e o p i­ n ie . S ą d z i, t e u tw ó r je s t p rz y k ła d e m te n d e n c ji p la to n iz u ją c e j w m y ś li g n o ­ sty k ó w . M o ż n a go p o d ty m w z g lę d e m p o ró w n a ć z A llo g e n e s e m . W y d a je się, że na,leży do te j g r u p y u tw o ró w . W e w s tę p ie d o te g o te k s tu p r z e a n a liz o w a ­ n o ta k ż e je g o z w ią z k i z A p o k r y fe m J a n a o ra z r e l a c ją I r e n e u s z a (A d v e r s u s h a e re s e s 1,29,1— 4). P o o b s z e r n e j a n a liz ie u tw o r u T u r n e r s tw ie rd z ił, żć P o ­ tr ó jn a p ro te n n o ia p o w s ta ła w d ru g ie j p o ło w ie I I w ie k u . In d e k s y k o p ty js k ie i g re c k ie do c a ło ś c i te g o to m u z a w ie r a ją ty m r a z e m ta k ż e a n g ie ls k ie z n a ­ czen ia. W y d a w c ą to m u 31 N a g H a m m a d i S tu d ie s jesrt J o h n H . S i e b e r , k tó ­ r y p rz y w s p ó łp r a c y B . L a y t o n a, M. W. M e y e r a i F. W i s s e g o w y ­ da ł N a g H a m m a d i C o d e x V I I I , E. J. B . r i l : L e id e n 1991, 301 p p . K o d e k s te n z a w ie ra d w a u tw o r y : Z o stria n o s i L is t P io tra do F ilip a . A u to re m w s tę ­ p u do c a ło śc i je s t B. L a y to n . W stę p do t r a k t a t u Z o s tr ia n o s n a p is a ł J. H . S ie ­ b e r , te k s t k o p ty js k i te g o d z ie ła w y d a ł L a y to n , a p rz e tłu m a c z y ł i o p a tr z y ł n o ­ ta m i Sieiber. L is t P io tra do F ilip a p o p rz e d z ił w s tę p e m M . W. M e y e r, te k s t k o p ty js k i w y d a ł i p r z e tłu m a c z y ł F. W isse, a k o m e n ta r z p r z y g o to w a ł M e y e r. T y m ra z e m w y d a w c a u z n a ł za sto so w n e, a b y in d e k s y k o p ty js k i i g r e c k i o p u ­ b lik o w a ć o d d z ie ln ie , do k a ż d e g o u tw o r u o so b n o . Z o s tr ia n o s je s t a p o k ry f ic z n y m u tw o re m , k t ó r y ja k s tw ie rd z a a u t o r w s tę ­ p u p o w s ta ł p o d k o n ie c I I w ie k u lu b n a p o c z ą tk u w ie k u I I I i p ra w d o p o d o b ­ n ie w ś ro d o w isk u , a le k s a n d r y js k im . O d z w ie rc ie d la p o g lą d y n ie c h r z e ś c ija ń ­ s k ic h g n o s ty k ó w , s e tia n . U ja w n ia ta k ż e w p ły w y śre d n ie g o p la to n iz m u . M a fo r m ę li te r a c k ą o b ja w ie n ia . Z o s tria n o s , p r z y jm u ją c y o b ja w ie n ie , p r z e d s ta ­ w ia w p ie r w s z e j o so b ie o b ja w ie n ie , ja k ie s a m o tr z y m a ł n a t e m a t ta je m n ic życia. U tw ó r z a te m m o ż e n a w ią z y w a ć do ap o k aliip ty k i.

D ru g i u tw ó r te g o k o d e k s u to L is t P io tra do F ilip a . A u to r w s tę p u s t w i e r ­ d za, że je s t to u tw ó r g n o zy c h rz e ś c ija ń s k ie j i s ta n o w i św ia d e c tw o tr a d y c ji P io tr o w e j. W y p o w ia d a s ię p rz e c iw o p in ii H . G . B e t h g e g o , k tó r y u w a ­ żał, że j e s t to f r a g m e n t n ie z a c h o w a n y c h a p o k ry f ic z n y c h D z ie jó w F ilip a (por.

s. 154). M e y e r d a tu je p o w s ta n ie u tw o ru , w g re c k im o r y g in a le o czy w iście, n a k o n ie c II w ie k u lu b n a p o c z ą te k w ie k u III. A u to re m L is tu b y ł n ie w ą tp li­

w ie c h rz e ś c ija ń s k i g n o s ty k o b e z n a n y z a ró w n o z m y ś lą g n o sty e k ą (ś la d y w a ­ le ń ty n ia n iz m u ), ja k i c h rz e ś c ija ń s k ą . D o k o n a ł k o m p ila c ji e le m e n tó w n a r r a ­ c y jn y c h o ra z w y p o w ie d z i a p o k a lip ty c z n y c h d ia lo g u o b ja w ia ją c e g o i w y s u n ą ł n a p ie r w s z y p la n p o s ta ć P io tra . W y d a je się, że d o p ie ro w o s ta tn ie j w e r s ji teksit o tr z y m a ł o r y g in a ln y ty t u ł L is t P io tra do F ilip a , n a s tę p n ie z o s ta ł p r z e ­ tłu m a c z o n y n a ję z y k koptyjsiki. T e k s t z o s ta ł o p a tr z o n y n o ta m i filo lo g ic z n y m i o ra z k r ó tk im k o m e n ta rz e m , w k tó r y m z n a jd z ie m y p rz e d e w s z y s tk im r e f e ­ re n c je do in n y c h u tw o ró w g n o sty c k ic h .

T e k s t y z N a g H a m m a d i w w y d a w n i c t w i e A r g o N ie m ie c k ie tłu m a c z e n ie te k s tó w z N a g H a m m a d i p o ja w iło się w w y ­ d a w n ic tw ie , k tó r e sa m o d la sie b ie z a s łu g u je n a z a in te re s o w a n ie . K o n r a d D i e t z f e l l b i n g e r w w y d a w n ic tw ie O. u n d R. D in g fe ld e r V e rta g A n ­ d e c h s, R F N , z e b r a ł w tr z e c h to m a c h n a jw a ż n ie js z e te k s ty z b ib lio te k i z N a g H a m m a d i. S a m o w y d a w n ic tw o n o s i t y t u ł E d itio n A rg o . W e is h e it im A b e n ­

d la n d i staiw ia soibie b a rd z o k o n k r e t n e cele. ,,W s y tu a c ji n ie z lic z o n y c h i n ie ­

b e z p ie c z n y c h o f e r t, fa n ta s ty c z n y c h , u ro jo n y c h i m a g ic z n y c h m e to d , k tó r e n is z c z ą o d p o w ie d z ia ln o ść i zd o ln o ść do w ła s n e g o d o św ia d c z e n ia , w y d a w n ic ­ tw o A rgo- p r a g n ie p rz e d s ta w ić a u to r ó w , k tó r z y p r z e p r o w a d z ili sa m o d z ie ln e , o tw a r t e m y ś le n ie se rc , m y ś le n ie in tu ic y jn e , j a k to n a z w a ł G o e th e , to je s t, w o ln e z a ró w n o o d s p e k u la c ji i s u b te ln o ś c i m a te ria lis y c z n y c h , j a k i s p ir y ­ tu a lis ty c z n y c h , w o ln e od w y z n a n io w y c h , j a k i o k u lty s ty c z n y c h p rz e s ą d ó w , a w ięc ja k o c z y ste n a rz ę d z ie p ra w d z iw e g o u ję c ia rzeczy w isto ści. C i a u to r z y sta n o w ią p rz y k ła d w ę d ro w c ó w p o z ło te r u n o , a rg o n a u tó w i w in n i c z y te ln i­ k ó w z a c h ę c ić , a b y sa m i s ta li s ię a r g o n a u ta m i (...). N ie je s t rz e c z ą w a ż n ą w ja k im o b sz a rz e c zło w ie k s z u k a p r a w d y . O d p o w ie d n io do u w a r u n k o w a ­ n ia c zasu A rg o k o n c e n tr u je się n a c z te re c h g łó w n y c h d z ie d z in a c h : 1. n a t u r a ja k o całość, ja k o w y ra z i o b s z a r d z ia ła n ia d u c h a , 2. czło w ie k ja k o b y t p o ­ d w ó jn y , z w ią z a n y z n a t u r ą i d u c h e m , a le z p rz e z n a c z e n ie m , a b y żyć z d u ­ ch a, 3. d ro g a p o z n a n ia d u c h o w e g o , c h rz e ś c ija ń s tw o ja k o d o s tę p n a d la z a ­ ch o d n ie g o c z ło w ie k a fo rm a n a w ią z a n ia k o n ta k tu z d u c h e m , 4. d z ie ła , k tó r e p r z e d s ta w ia ją d ro g i ro z w o ju p o z n a n ia w sp o só b n a r r a c y jn y ” . Z p rz y to c z o ­ n y c h słó w w y n ik a , że w y d a w n ic tw o p r a g n i e p ro p a g o w a ć coś w ro d z a ju te o - zofii. J e ś li n ie w y n ik a to ta k ja s n o ze w s tę p u , to n a p e w n o w d u c h u teo zo - fic z n y m p r z y g o to w a n e zo sta ły w s tę p y do p o szczeg ó ln y ch u tw o r ó w z N ag H a m m a d i p rz e z K . D ie tz fe lb in g e ra . P rz e d e w s z y s tk im z re z y g n o w a ł z a n a l i­ z y h is to ry c z n e j i lite r a c k ie j te k s tó w , k tó r e p u b lik u je . N ie in t e r e s u j ą go r ó w ­ n ie ż o r ie n ta c je r e lig ijn e i te o lo g ic z n e g n o s ty c k ic h a u to ró w , z w ią z k i z te o lo ­ g ią k o ś c ie ln ą . N a to m ia s t p r a g n i e u k a z a ć e g z y s te n c ja ln y w y m ia r te k s tó w , a w ię c to, co d z is ia j m oże m ie ć z n a c z e n ie d la p o s z u k u ją c e g o c z ło w ie k a . S ą to r e f le k s je in te r e s u ją c e , choć sw o b o d n e i b ez z n a c z e n ia ty a k r y ty k i g n o - sty ck d ej li te r a tu r y . Z e s tw ie rd z e ń te k s tu m o ż n a p rz e k o n a ć się, że c h o d z i o teo zo fię: c zło w ie k w in ie n się z b a w ić sam . D la b a d a c z a g n o sty c y z m u z p u n ­ k t u w id z e n ia n a u k o w e g o tr z y to m y te k s tó w z N ag H a m m a d i s ta n o w ią t y l ­ k o z b ió r źró d eł. N a to m ia s t w s tę p y i k o m e n ta rz e D ie tz fe lb in g e ra m o g ą s t a ­ n o w ić p rz e d m io t b a d a ń w sp ó łc z e sn e g o b a d a c z a re lig ijn o śc i.

P ie r w s z y to m te k s tó w to : A p o k r y p h e E v a n g e lie n a u s N a g H a m m a d i:

E v a n g e liu m d e r W a h r h e it, E v a n g e liu m -nach P h ilip p u s , B r ie f a n R e g in u s ü b e r d ie A u fe r s te h u n g , Ü b er d ie S e e le , E v a n g e liu m n a c h T h o m a s, D as B u c h T h o m a s d e s W e ttk ä m p fe r s , E v a n g e liu m mach M aria, V o lls tä n d ig e T e x t e ,

N e u f o r m u lie r t u n d k o m m e n tie r t v o n K o n r a d D ie tz fe lb in g e r, E d itio n A rg o , W e is h e it im A b e n d la n d , D in g fe ld e r V e rla g , 1988, 262 p p .

D ru g i z b ió r: S c h ö p fu n g s b e r ic h te a u s N a g H a m m a d i: D as A p o k r y p h o n . d e s J o h a n n e s, D ie S o p h ia J e s u C h ris ti, V o m U rsp ru n g d e r W e lt, D as W e s e n

d e r A r c h o n te n , D e r T r a k t a t in d re i T e ile n , D ie A p o k a ly p s e d e s A d a m (...) 1989, 360 p p. T rz e c i z b ió r o b e jm u je : E rlö ser u n d E rlö su n g . T e x t e a u s N ag H a m m a d i: D ie L e h r e n d e s S ü v a n u s , D ie a u th e n tis c h e L e h re , D ie A p o k a ly p s e d e s P e ­ tr u s, D ie e r s te u n d z w e ite A p o k a ly p s e d e s J a k o b u s , D ie A u s le g u n g d e s S h e m , D ie d re i S te le n d e s S e th , D er d r e ig e s ta ltig e U r g e d a n k e (...) 1990, 410 pp.

T a k w ięc z o sta ły z e b ra n e n a jw a ż n ie js z e u tw o r y z N ag H a m m a d i: N H C 1,3—5; 11,2—'7; V,3— 5; V I,3; V II,1—5; X I I I ,1; В О Д — 3. P o ls k ie tyituly g n o - sty c k ic h u tw o ró w z n a jd z ie c z y te ln ik w B ib lio g ra f ii d o : G. Q u i s p e l G noza, W a rs z a w a 1988, 245— 250. O p ra c o w a n ia te k s tó w z N ag H a m m a d i o ra z in n y c h p r a c n a d g n o s ty c y z m a m p o d a m w n a s tę p n y m B iu le ty n ie p a tr y s ty c z ­ n y m . ks. W in c e n ty M y szo r, W a r s z a w a 2. F o n tes C hristiani

W y d a w n ic tw o H e r d e r rozp o częło w ro k u 1990 se rię d w u ję z y c z n ą F o n te s

C h r is tia n i z a p la n o w a n ą n a 35 to m ó w p is m k la s y k ó w te o lo g ii p a tr y s ty c z n e j

i śre d n io w ie c z n e j. W y d a w c y n ie m ie c c y p o sz li za p rz y k ła d e m fr a n c u s k ie j se rii S o u r c e s C h r é tie n n e s , k tó r a d z is ia j sięg a ju ż p o n a d trzysita to m ó w . T w ó r ­ cy s e r ii H e r d e r a n ie w y k lu c z a ją k o n ty n u a c ji. N a u k o w ą s tr o n ą p rz e d s ię w z ię ­ c ia z a ję li się w y b itn i paitro lo g o w ie n ie m ie c c y i b a d a c z e li t e r a t u r y śT ednio- w ie c z ń e j, d u c h o w n i, j a k i św ieccy . N o r b e r t B r o x je s t p ro f e s o re m p a tr o ­ logii i h is to r ii K o śc io ła w s ta ro ż y tn o ś c i w R e g e n s b u rg u i z a jm u je się p r z e ­ d e w s z y s tk im g re c k ą te o lo g ią od II do IV w ie k u . W ilh e lm G e e r 1 i n g s je s t o d 1980 r o k u p ro f e s o re m s ta r o ż y tn e j h is to r ii K o śc io ła , p a tr o lo g ii i a r c h e ­ o lo g ii w B o c h u m o ra z w s p ó łp r a c o w n ik ie m A u g u s tin u s L e x ik o n . Z a jm u je się g łó w n ie św . A u g u s ty n e m . G is b e r t G r e s h a k e je s t p ro f e s o re m d o g m a ty k i i te o lo g ii e k u m e n ic z n e j w e F r e ib u r g u i z a jm u je się p r z e d e w s z y s tk im n a ­ u k ą o ła s c e i e sc h a to lo g ią w u ję c iu h is to rii d o g m a tó w . R a in e r l i g n e r

je s t p e d a g o g ie m , a le s tu d io w a ł ta k ż e filo lo g ię k la s y c z n ą i,g e r m a n is ty k ę . R u ­ d o lf S c h i e f f e r z a jm u je się h is to rią ś re d n io w ie c z n ą i od 1980 r o k u je s t p ro f e s o re m h is to r ii ś r e d n io w ie c z n e j i n o w o ż y tn e j w B onn.

P o sz c z e g ó ln e to m y o p r a c o w u ją o c z y w iśc ie sp e c ja liś c i od d a n y c h te k s tó w i z a g a d n ie ń . P o o p u b lik o w a n iu p ie rw s z y c h sześciu to m ó w F o n te s C h r is tia n i m o ż n a ju ż o p is a ć s t a n d a r t t e j s e r ii o ra z cele , ja k ie p o s ta w ili sobie w y d a w ­ cy. a w ię c c h o d z i im o sz y b k ą e d y c ję ź ró d e ł w ję z y k u o ry g in a ln y m z n i e ­ m ie c k im tłu m a c z e n ie m . O rie n ta ln e te k s ty b ę d ą się u k a z y w a ć ty lk o w ję z y ­ k u n ie m ie c k im . (U k a z a ły się ju ż p is m a A f ra h a ta ). O p ra c o w a n ie - o b e jm u je w m ia r ę o b s z e r n y w s tę p do cało śo i d zieła, n a w e t g dy je s t w ie lo to m o w e , i n ­ d e k sy , to je s t b ib lijn y , im io n i n a z w , te r m in ó w te c h n ic z n y c h ła c iń s k ic h lu b g re c k ic h , b ib lio g r a fię . U k ła d p o szczeg ó ln y ch części, g łęb o k o ść in d e k s ó w ró ż ­ n ią się w p o szcz e g ó ln y c h to m a c h . W y d a w c y z a k ła d a ją , że ta k ie o p r a c o w a ­ n ie po zw o li k o rz y s ta ć z dzieł k la s y k ó w te o lo g ii lu d z io m , k tó r z y n ie m a ją d o s tę p u do te k s tó w o r y g in a ln y c h b e z p o śre d n io . N ie ste ty , je ś li t a k i cel p r z y ­ św ie c a a u to r o m se rii, to w y d a je się, że p o w a ż n y m b r a k ie m je s t sła b y k o ­ m e n ta r z rz e c z o w y do d a n e g o te k s tu . W y d a w c y z a d o w a la ją się u w a g a m i c z y ­ sto filo lo g ic z n y m i, w s k a z u ją n a ró ż n e o d m ia n y te k s tu (d la filo lo g a i p a tr o - loga rzecz w a ż n a !), a le p o m ija ją n ie m a l z u p e łn ie k o m e n ta r z te o lo g ic z n y i h is to ry c z n y . Z p ra c y w r e d a k c ji P is m S ta r o c h r z e ś c ija ń s k ic h P is a r z y A T K w ie m , że t a k i k o m e n ta r z w y m a g a w ie le stu d ió w . A b y p r z y g o to w a ć m a łą , a ś c isłą n o ta t k ę tr z e b a c zęsto sz u k a ć w ie lu w y ja ś n ie ń , a le je s t to rz e c z b a rd z o p o ż y te c z n a d la c z y te ln ik a , z w ła sz c z a je ż e li m a n im b y ć n ie - p a - tro lo g . A d n o ta c je b ib lijn e z n a jd u je m y w F o n te s C h r is tia n i w sa m y m te k ś c ie tłu m a c z e n ia . N ie k tó r e u w a g i w sz c z ą tk o w y m k o m e n ta rz u (na p r z y k ła d do

p is m A f r a h a ta ) s ą in te re s u ją c e . P o ż y te c z n y d la c z y te ln ik a b ę d z ie ta k ż e in d e k s rz e c z o w y . S e ria F o n te s C h r is tia n i u k a z u je się w d w u o p ra w a c h , w tw a r d e j , p łó c ie n n e j i te k tu r o w e j. W p r e n u m e r a c i e w y d a n ie ta ń s z e n ie p rz e k r a c z a 1000 D M . Z w a ż y w sz y że b ę d z ie te g o 35 to m ó w , n a le ż y u z n a ć , że j e s t to w y d a n ie d o s tę p n e d la k a ż d e g o te o lo g a . M y ślę, ż e b ilio te k i s e m in a r y jn e , k tó r e n ie g ro m a d z ą ju ż ż a d n y c h in n y c h k la s y k ó w te o lo g ii z e w z g lę d u n a c o ra z w y ż sz e c e n y , t a j s e rii n ie m o g ą p o m in ą ć . A o to ja k ie to m y ju ż s ię u k a z a ły : J. S c h m i t z , A m b r o s iu s M e d io la ­

n e n s is , D e sa c r a m e n tis. D e m y s te r iis , 1990, 279 pp., F o n te s C h r is tia n i

( = F C h ) to m 3; T. H e i t h e r , O rig en es, C o m m e n ta r ii in e p is tu la m a d R o ­

m a n o s, L ib e r I, II , 1990, 358 p p ., F C h 2/1; G . S c h ö l l g e n , D id a c h e ,

W. G e e r l i n g s , T r a d itio a p o sto lica , 1991, 358 p p ., F c h 1; H . J . S i e b e n ,

O rig en es, I n L u c a m h o m ilia e , 1991, 275 p p ., F c h 4/1; R . B r u n s , A fr a h a t, U n te r w ie s u n g e n , 1991, 629 p p., F c h 5/1 i 2.

W y d a w c y p la n u j ą p u b lik a c ję o d c z te re c h d o sześciu to m ó w ro c z n ie i p ie r w s z ą s e r ię 35 to m ó w z a m ie r z a ją u k o ń c z y ć w 1997 ro k u . Z a p la n o w a n e z o s ta ły t a k i e d z ie ła : A c ta m a r ty r u m ·. A g n e llu s v o n R a v e n n a , L ib e r p o n ti­

fic a lis ; A n s e lm z C a n te r b u r y , D e v e r ita te e t a lii tr a c ta tu s ; A th a n a s iu s , D e in c a r n a tio n e v e r b i; A u g u s tin u s — H ie r o n im u s , E p istu la e ; A u g u s tin u s , D e u t i ­ lita te c r e d e n d i; B o n av en itu ra, D e tr ip lic i v ia ; C y ry l J e r ., M y s ta g o g ia e c a te ­ c h e se s; E p is tu la e c a rtu sia n a e ; E u se b iu s , H is to r ia e c c le sia stic a ; G re g o riu s N yss., I n c a n tic u m c a n tic o r u m ; I r e n a e u s , A d v e r s u s h a e re se s; J o a n n e s C h ry s., C a ­ te c h e s e s a d Illu m in a n d o s ; J o a n n e s S cot, H o m ilia in p r o lo g u m S a n c ti Ε ν. se ­ c u n d u m J o a n n e m , H o m ilia e ; R ic h a rd d e S. V ic to r, D e tr in ita te , D e p r a e p a ­ ra tio n e a n im i; T e r tu lia n u s , A d v e r s u s P r a x e a n . N ie k tó r e to m y z o s ta n ą z re c e n z o w a n e w d z ia le R e c e n z ji w C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a . ks. W in c e n ty M y s zo r, W a rs z a w a II. S P R A W O Z D A N IA

K o śció ł starożytn y w o b ec z a g a d n ie ń gosp od arczych

S y m p o z ju m p a t r y s t y c z n e , A T K , 27 lu te g o 1992 r. 27 lu te g o 1992 r. w g m a c h u A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie o d b y ło się s y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e z o rg a n iz o w a n e p rz e z s e k c ję p a tr o lo g ii p rz y W y d z ia le K o ś c ie ln y c h N a u k H is to ry c z n y c h i S p o łe c z n y c h A k a d e m ii T e o ­ lo g ii K a to lic k ie j. W s y m p o z ju m w z ię li u d z ia ł p a tr o lo d z y z ró ż n y c h o ś r o d ­ k ó w n a u k o w y c h P o ls k i, s tu d e n c i p a tr o lo g ii, a ta k ż e s tu d e n c i z s e m in a riu m R e d e m p to r is M a te r z W łoch, H is z p a n ii i C h o rw a c ji. O tw a rc ia s y m p o z ju m d o k o n a ł R e k to r A T K k s. p ro f, d r h a b . J a n Ł a c h . Z w r ó c ił się m ię d z y in n y m i d o z e b r a n y c h z p o s tu la te m w s p ó łp r a c y m ię d z y p a tiro lo g a m i a b io lis ta m i. W k o n te k ś c ie a k tu a ln y c h w y d a rz e ń , z k tó r y c h w y n ik a ta k ż e o tw a rc ie n a W sch ó d , w s k a z a ł n a k o n ie c z n o ść szczeg ó ln eg o s tu d io w a n ia d z ie d z ic tw a te o lo g ii w s c h o d n ie j. S y m p o z ju m p rz e w o d n ic z y ł ks. p ro f, d r h a b . М а т е к S t a r o w i e y s k i (P A T W a rsz a w a ). W y g ło szo n o c z te ­ r y r e f e r a ty . K s. d r J . P a ł u c k i (K U L ): C h r z e ś c ija n in w o b e c d ó b r m a te r ia ln y c h . S t a ­ n o w is k o K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o . P r e le g e n t u k a z a ł K le m e n s a A le k s a n ­ d r y js k ie g o ja k o m is jo n a rz a b o g aczy . S a m p o c h o d z ą c p ra w d o p o d o b n ie z r o ­ d z in y z a m o ż n e j K le m e n s p r e z e n t u je s to s u n e k d o d ó b r m a te r ia ln y c h . N ie n a w o łu je do w y rz e c z e n ia się d ó b r i u c ie c z k i n a p u s ty n ię . C h rz e ś c ija n in ż y ­

j e w ś w ie c ie , k tó r y j e s t m ie js c e m je g o u ś w ię c e n ia . K le m e n s g ło s i p r a w o w i- to ś ć w ła s n o ś c i p r y w a tn e j. D o b ra m a t e r i a ln e p o w in n y p o z o s ta w a ć w p o s ia ­ d a n iu je d n o s te k . A le k s a n d r y jc z y k m ó w i n a to m ia s t o w s p ó ln o c ie w s e n s ie u ż y tk o w a n ia d ó b r. S w ó j s to s u n e k do p o s ia d a n ia i u ż y tk o w a n ia d ó b r m a t e ­

m e n s d o k o n a ł w n im a le g o ry c z n e j i n t e r p r e ta c ji p rz y p o w ie ś c i o b o g a ty m m ło d z ie ń c u . K le m e n s sło w a C h r y s tu s a : „Id ź, s p r z e d a j w sz y stk o , co m asz...” (M t 19, 21) i n t e r p r e t u j e n ie ty le ja k o w e z w a n ie d o o d rz u c e n ia b o g a c tw a , ile ra c z e j ja k o w e z w a n ie d o w y z w o le n ia się o d n a m ię tn e g o p o ż ą d a n ia ; C h ry s tu s w y m a g a od m ło d z ie ń c a n ie ty le, a b y w y z b y ł się b o g a c tw , ile o czy­ śc ił d u sz ę o d p rz y w ią z a n ia do n ic h . O c e n ia ją c p o s ta w ę m ło d z ie ń c a , K le m e n s u k a z u je go ja k o teg o , k tó r y n ie p o ją ł, j a k m o ż n a b y ć b o g a ty m i u b o g im z a ­ ra z e m . O o c e n ie s to s u n k u c h rz e ś c ija n in a do d ó b r m a te r ia ln y c h d e c y d u je p o ­ s ta w a je g o d u sz y , a n ie f a k t, czy je s t o n \ W sp o só b z e w n ę trz n y b o g a ty czy b ie d n y . O d n o sząc się do słó w C h ry s tu s a : '.Ł a tw ie j je s t w ie lb łą d o w i p rz e jś ć p rz e z u c h o ig ie ln e n iż b o g a te m u w e jś ć do k ró le s tw a n ie b ie s k ie g o ” (M t 19, 24) K le m e n s tw ie r d z i, że C h ry s tu s n ie z a m y k a b o g a ty m d ro g i do z b a w ie n ia p od w a ru n k ie m , że z e c h c ą p o d d a ć się p r z y k a z a n io m B ożym . K to je s t w o ln y w sposób d u c h o w y o d b o g a c tw , te m u n ie m o ż e w y rz ą d z ić szk o d y n a d u sz y f a k t ich p o s ia d a n ia . P o d o k o n a n e j a n a liz ie p o g lą d ó w K le m e n s a p re le g e n t .w fo r m ie w n io sk ó w w sk a z a ł, że w ś w ie tle n a u c z a n ia A le k s a n d r y jc z y k a d o ­

b r a m a te r ia ln e , k tó r e p o s ia d a c z ło w ie k b o g a ty , w in n y słu ży ć w s z y s tk im i b y ć w sposób w ła ś c iw y w y k o rz y s ty w a n e . D o b ra m a t e r i a ln e to n a rz ę d z ie , k tó r y m c z ło w ie k p o w in ie n się w ła ś c iw ie i r o z u m n ie p o słu g iw a ć . K le m e n s p ię tn u je je d y n ie d o b ra , k tó r e są źle w y k o rz y s ty w a n e . U b ó stw o n ie je s t w a r ­ to ś c ią g o d n ą p o ż ą d a n ia , c h y b a że ze w z g lę d u n a K ró le s tw o N ie b ie sk ie . C zło ­ w ie k p o z b a w io n y m in im u m e g z y s te n c ji m o że ła tw o u p a ś ć n a d u c h u . S k r a j ­ n e u b ó s tw o z a g ra ż a w ię c ży c iu d u c h o w e m u .

K s. d r K . G u r d a (K ielce): B ło g o s ła w ie n i u b o d z y w in te r p r e ta c ji św .

A m b r o że g o . P r e le g e n t s ta r a ł się o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , czy w ś w ie tle n a u ­

c z a n ia św . A m b ro ż e g o k ażd e g o u b o g ie g o m o ż n a n a z w a ć b ło g o s ła w io n y m ? U b o g im w ro z u m ie n iu A m b ro ż e g o je s t czło w ie k , k tó r y n ic n ie p o sia d a . Ż y ­ cie b ło g o s ła w io n e w e d łu g B oga z a c z y n a się w ię c ta m , g d zie w e d łu g o cen y lu d z k ie j m a m y do c z y n ie n ia z n ieszczęściem . W e d łu g A m b ro ż e g o o b ło g o ­ s ła w io n y m u b ó s tw ie m o ż n a m ó w ić ty lk o w te d y , je ś li u b ó s tw u to w a rz y s z ą : ra d o ś ć , z a u f a n ie do B oga o ra z ib rak lę k u p rz e d u t r a t ą tego, co się p o sia d a . B ło ­ g o s ła w io n y m ubogim i je s t p o n a d to te n , k to d z ie li się sw y m b o g a c tw e m . S p o ­ sób ży cia c z ło w ie k a n a d a je w ię c u b ó s tw u z n a m ię b ło g o sła w io n o śc i. Ż y cie w b ło g o s ła w io n y m u b ó s tw ie z a p e w n ia p rz e d e w s z y s tk im w ia r a i p o bożność. B ło ­ g o s ła w ie n i u b o d z y ju ż n a z ie m i o tr z y m u ją n a g ro d ę , k tó r ą je s t p o k ó j. J a k w y ra z ił się św . A m b ro ż y : „ u b o g i śp i sn e m z m a r tw y c h w s ta n ia , k tó r y m b o ­ g a ty sp ać n ie m o ż e ”. B isikup M e d io la n u w sw o im n a u c z a n iu w s k a z u je t a k ­ że n a p rz e s z k o d y w r e a liz a c ji b ło g o s ła w io n e g o u b ó s tw a . S ą n im i: s k ą p s tw o , p o ż ą d liw o ść i p o c z u c ie n ie d o s ta tk u .

P ro f. d r h a b . J. W o j t c z a k (U W ): D o b ra m a te r ia ln e w o cen ie L a k ta n -

c ju sza . P r e le g e n t p o d a d re s e m L a k ta n c ju s z a p o s ta w ił d w a p y ta n ia , p o p ie r ­

w sz e : J a k a je s t w e d łu g o p in ii L a k ta n c ju s z a w a r to ś ć d ó b r m a te r ia ln y c h s a ­ m y c h w s o b ie ? , p o d r u g ie : J a k a je s t ic h w a r to ś ć d la k o n d y c ji d u c h o w e j c h r z e ś c ija n in a i o s ią g n ię c ia p rz e z c z ło w ie k a c e lu o s ta te c z n e g o ? O d n o ś n ie d o p y ta n ia p ie rw s z e g o p o g lą d y L a k ta n c ju s z a p r z e d s ta w ia j ą się n a s tę p u ją c o : D o ­ b r a m a t e r i a ln e są m a r n e i zn ik o m e, są d o b re m p rz e m ija ją c y m , n ie w a r ty m b y o n ie z a b ie g a ć . O d n o ś n ie d o p y ta n ia d ru g ie g o ja w ią się n a to m ia s t n a p o d ­ s ta w ie p is m L a k ta n c ju s z a n a s tę p u ją c e w n io s k i: K to je a t o b c ią ż o n y b o g a c t­ w em , n ie m o ż e w k ro c z y ć n a d ro g ę c n o ty . Z a n ie d b a n ie d ó b r d u c h o w y c h n a rzecz c ie le sn y c h je s t d ro g ą do ś m ie rc i d u szy . P rz e s z k o d ę n a d ro d z e ży cia d u ­ ch o w eg o s ta n o w i w ię c n a d m ie r n a ż ąd za p o s ia d a n ia d ó b r m a te ria ln y c h . I s to ­ tą życia c h rz e ś c ija n in a p o w in n a b y ć tr o s k a o g ro m a d z e n ie d ó b r, k tó r y c h n ik t z a t r a ć n ie m oże, czyli d ó b r d u c h o w y c h . J e d y n a u ż y tec zn o ść, ja k a p ły ­ n ie z d ó b r m a te r ia ln y c h , to w s p o m a g a n ie n im i b ie d n y c h . T a o s t a tn i a p o s ta ­ w a n ie m o że b y ć je d n a k k a lk u la c ją , o c z e k iw a n ie m w z a je m n o śc i. W ła ś c iw y m w y k o rz y s ta n ie m sw o je g o m a j ą t k u są w ięc u c z y n k i m iło s ie rd z ia . Z e słó w L a k ta n c ju s z a : „O ile g ó ru je s z n a d k im ś b o g a c tw e m , o ty le p o w in ie n e ś n a d * — C ollectanea T heologica 1/93

n im g ó ro w a ć d z ie ła m i m iło s ie rd z ia ” , p r e le g e n t w s k a z a ł n a z a k o ń c z e n ie , że p o m im o g ło sz o n e j p rz e z L a k ta n c ju s z a p o g a rd y d la d ó b r m a te r ia ln y c h s a ­ m y c h w sobie, p rz e m ilc z a n y m n ie j a k o z a ło ż e n ie m L a k ta n c ju s z a je s t m y śl,

że a b y św ia d c z y ć m iło s ie rd z ie , tr z e b a w w y s ta r c z a ją c e j m ie rz e p o s ia d a ć d o ­ b r a m a te r ia ln e . Z je d n e j w ię c s tro n y w e d łu g L a k ta n c ju s z a d o b ra m a t e r i a l ­

n e ,są m a r n e i z n ik o m e, a le z d r u g ie j u ż y te c z n e .

K s. d r J. G r z y w a c z e w s k i (S ied lce): D u c h o w n i w I V w ie k u u p r a ­

w ia ją c y h a n d e l. O d n o śn ie d o h a n d lu w y n ik a ją c e g o z a d m in is tr a c ji d ó b r k o ś ­

c ie ln y c h r e f e r e n t s tw ie rd z ił m ię d z y in n y m i, że f a k t p o s ia d a n ia p rz e z K o śc ió ł ró ż n y c h d ó b r m a te r ia ln y c h o ra z r o z tro p n a tr o s k a o n ie a d m in is tr a to r ó w ty c h dóibr, z a k ła d a ła ta k ż e z a w ie ra n ie p rz e z z a rz ą d z a ją c y c h d o b ra m i k o ś c ie ln y m i tr a n s a k c j i k u p n a i s p rz e d a ż y . P ro b le m y , ja k i e p o w s ta w a ły w ty m w z g lę d z ie , to p rz y s ła n ia n ie ży cia d u c h o w e g o ty c h o só b p rz e z n a d m ie rn e o d d a w a n ie się ty m z a ję c io m , a ta k ż e p ró b y c z e r p a n ia w ła s n y c h k o rz y ś c i z z a r z ą d z a n ia d o b ra m i k o śc ie ln y m i. P rz y k ła d o w o n a d m i e r n ą p r y w a tn ą in te re s o w n o ś ć p rz y sp e łn ia n iu a d m in is tr a c y jn y c h cz y n n o śc i k o ś c ie ln y c h p ię tn u je O ry g e n e s. C zę­ sto ta k ż e d u c h o w n i d o k o n y w a li tr a n s a k c j i h a n d lo w y c h b ez zgody b is k u p a . P rz e d m io te m h a n d lu s ta w a ły się c z a sa m i p rz e d m io ty litu rg ic z n e . W iele d o ­ k u m e n tó w p o św ia d c z a d z ia ła ln o ś ć h a n d lo w ą ró w n ie ż w ś ro d o w is k u m o n a ­ sty c z n y m . S p rz e d a w a n o p rz e d e w s z y s tk im o w o ce p ra c y m n ic h ó w . I s tn ia ł h a n ­ d e l w y m ie n n y p o m ię d z y k la s z to ra m i. P ro b le m e m , p rz e d ja k im s ta w a ły w ta k ie j s y tu a c ji k la s z to ry , b y ły p rz e d e w s z y s tk im n ie b e z p ie c z e ń s tw o p r z e o b r a ­ ż e n ia k la s z to ró w w p rz e d s ię b io rs tw a w y tw ó rc z e czy h a n d lo w e . P rz e d ta k im n ie b e z p ie c z e ń s tw e m p r z e s trz e g a s w o je k la s z to r y ch o ćb y św . B e n e d y k t. Ś w ia ­ d e c tw a h is to ry c z n e i p a tr y s ty c z n e w s k a z u ją ta k ż e n a is tn ie n ie h a n d lu p r y ­ w a tn e g o p o m ię d z y d u c h o w n y m i. P o s ta w ę d u c h o w n y c h , k tó r z y w łó c z y li się p o j a r m a r k a c h w c e la c h h a n d lo w y c h , k r y t y k u je św . C y p ria n . Ś w . A m b ro ż y w d z ie le O o b o w ią z k a c h d u c h o w n y c h n ie a t a k u j ą c te g o f a k t u w ż y c iu d u ­ c h o w n y c h , w s k a z u je je d n a k i p r z e s trz e g a p rz e d n ie b e z p ie c z e ń s tw e m s k u t­ k ó w u b o c z n y c h ja k : k o n k u r e n c ja , n a d m ie r n e z a a n g a ż o w a n ie się w d z ia ła l­ n o ść te g o ty p u , n ie u c z c iw o ść itp . W z a k o ń c z e n iu p r e le g e n t p ró b o w a ł o d p o ­ w ie d z ie ć n a p y ta n ie , co b y ło p rz y c z y n ą p o p u la r n o ś c i h a n d lu w ś r ó d d u c h o w ­ n y c h ? D u c h o w n i w te o r ii m ie li u tr z y m y w a ć się z o f ia r W iern y ch . Z aso b y m a te r ia ln e g m in n ie z aw sze b y ły o b fite . H a n d lu ją c y d u c h o w n i r e k r u to w a li się z a z w y c z a j z u b o ższy ch s f e r, m ie li ro d z in y . P o k ry w a n ie k o s z tó w ic h u tr z y ­ m a n ia z k a s y k o ś c ie ln e j b y ło c zęsto n ie m o ż liw e . P rz y o g ó ln e j a k c e p ta c ji d la u b ó s tw a ja w ił się w ię c p ro b le m p ie n ię d z y . A p ro b o w a n o w ię c o g ó ln ie ,p r y ­ w a tn e ź ró d ła u tr z y m a n ia o só b d u c h o w n y c h . S ta r a n o się ty lk o o g ra n ic z a ć n e ­ g a ty w n e s k u tk i h a n d lu d la życia d u c h o w n e g o i p r a c y d u s z p a s te rs k ie j.