STU D IA POLONIJNE T. 22. Lublin 2001
K S. IR E N E U S Z K O R Z E N IO W S K I
KOŚCIÓŁ WOBEC MIGRACJI
JAKO JEDNEGO ZE „ZNAKÓW CZASU”
Poszukując w yjaśnienia pojęcia „znaki c z a su ” 1 (p o c h o d ząc e z ra portu podkom isji soborowej pracującej nad tym zagadnieniem z 17 listopada 1964 r.) stwierdzono, iż są to zjaw iska, które z racji swego u p o w sze ch n ien ia i częstotliwości w ystępow a nia charak tery zu ją d a n ą epokę, za których p o ś re d nictw em w yrażane są potrzeby (często dram atyczne) dzisiejszej ludzkości. Sobór W atykański II dopełnia to określenie: „K ościół zaw sze m a obow iąz ek badać znaki czasów i w yjaśniać je w świetle Ew angelii, tak aby m ógł w sposób dostosow any do m entalności każdego p o kolenia o d p o w iad a ć lu
K s. d r I r e n e u s z K o r z e n i o w s k i - Instytut Badań nad P o lo n ią i D u szpasterstw em Polonijnym KUL, Lublin, A l. R a cła w ick ie 14.
1 Cz. S. В a r t n i k, P ozn an ie hi stor yczne w teo logii, „R oczn iki T e o lo g ic zn o -K a n o n icz - n e” 19(1972), z. 2, s. 154; t e n ż e, Teologia histo rii, Lublin 1999; С. В o f f, Segni dei tempi, Rom a 1983; M. D. С h e n u, L es si gn es d e s temps. Reflexion th eolo giqu e, w: L ’E glis e da ns le monde de ce temps, t. II, Paris 1967, s. 210; R. F i s i с h e 1 1 a, La r ivela zio n e: eve nto e cre dib ilit ä, B ologn a 1985; t e n ż e , Q u a n d o la f e d e p e n s a , C asale M onferrato 1997, s. 173-190; L. G o n z a l e z C a r v a i j a l , L os si gnos de los tiempos. E l re ino de D i o s e std entre n osotros , Santander 1987; A . J a n k o w s k i , Znaki cza su >v P iś m ie Ś wię tym , „Ateneum K apłańskie” 6 2 (1 9 7 0 ), z. 366, s. 7-18; tam że, 7 4 ( 1 9 7 0 ) , z. 1, s. 12-15; I. К o r z e- n i o w s к i, Segni dei tem pi nel p e n s i e r o di G io w a n n i P a u lo II, Rom a 1997, s. 135; J. P. J o s s u a, D is c e r n e r les sign es d e s temps, „V ie sp iritu elle” 1 1 4 (1 9 6 6 ), s. 5 4 6 -5 6 9 ; R. L a- t o u r e 1 1 e, C risto e la Chiesa se gni d i s a lv ez za , A ssisi 1971; H. J. P о t t m e у e r, „Zeichen und Kri ter ie n d e r G la u b w ü rd ig k e it d es C h r isten tu m s " , w: H an dbu ch d e r K i r c h e n ge sc hich te, Hrsg. H. Jedin, Freiburg 1962, s. 3 7 3 -4 1 3 ; K. R a h n e r, R ifless io n e sulla p r o b l e - m ati ca teo lo g ica di una Costitu zion e P a s to r a le , w: L 'E g lis e da n s le m o n d e d e ce temps. Com - m en ta ire s du Schema XIII, Paris 1967, s. 13-42; K. S t o l a , P a s to r a ln a teo lo g ia zn aków czasu według K a r o la Wojtyły, „R oczniki T eo lo g iczn o -K a n o n iczn e” 3 0 (1 9 8 3 ), z. 2, s. 6 3-77; J. M a jk a, Sens ..z n a k ó w c z a s u ” , ChŚ 4 (1 9 7 3 ), z. 1, s. 6; A. Ż у n e 1, „Zna ki c za su ", „Znak” 2 1 (1 9 6 9 ), nr 186, s. 1580.
dziom na ich odw ieczne pytania d o tyczące sensu życia obec nego i przyszłego oraz w zajem nego ich stosunku do siebie. N ależy zatem p o zn a w ać i rozum ieć świat, w którym żyjem y, a także jego nieraz d ra m a tyczne ocz ekiw ania, d ą ż e nia i w łaśc iw ości” (G audium et spes, n r 4). Do sy m ptom a tyki „z naków c z a su” należy: konieczność odnajd y w a n ia no w y c h p łaszczyzn p o ro z u m ie n ia pom iędzy ludźmi oraz m iędzy K ościołem i ś w ia te m 2; p o d a w a n ie w czytelny sposób Prawd O bjaw ienia w spółcz esnem u człow iekow i; zm iany w potrzebach religijnych człow ieka w zależności od ew olucji jeg o m entalności oraz p o trz e ba zmian sposobów i środków duszpasterskich K ościoła. D zięki ciągłem u odczytyw aniu „znaków c z a su ” i odpow iedzi na nie w nauc zan iu i misji, K o ś ciół m oże zachow yw ać i przekazyw ać depozyt wiary, pro w a d ząc ludzi do niezm iennego ich celu, ja k im je s t zbaw ienie w B o g u 3. N a u k o w a refleksja nad rz eczyw istością K ościoła w inna z jed n ej strony odnosić się do sam ej jego istoty - analizowanej w świetle przesłanek teologicznych, z drugiej zaś o d w o ływać się do analizy socjologicznej i teologicznej tej rz ecz yw istośc i w świetle „znaków czasu” , w arunków i przestrzeni, w których K ościół urz ecz yw istnia się przez zbaw cze d ziała nie4. S obór W atykański II stwierdza:
S p o śró d zn a k ó w n a sz y c h c z a s ó w z a słu g u je na s z c z e g ó ln ą u w a g ę w z m a g a ją c e się stale i n ieo d w ra ca ln ie p o c z u c ie so lid a r n o śc i w s z y s tk ic h n arod ów ; za d a n iem zaś a p o sto lstw a św ie c k ic h je s t tr o sk liw e p o p iera n ie g o i p r z e k sz ta łc a n ie w s z c z e r e i p ra w d ziw e p o c z u c ie b raterstw a. N a d to ś w ie c c y w in n i m ie ć na oku teren m ię d z y n arod ow y i z a g a d n ien ia , które się tam w y ła n ia ją o raz ich r o z w ią z a n ia b ą d ź to te o r e ty c z n e , b ą d ź p ra k ty czn e, z w ła s z c z a w stosu n k u d o n a ro d ó w b ę d ą c y c h na d rodze rozw oju . W s z y s c y c i, c o p racują w śró d o b c y c h n a ro d ó w lub u d z ie la ją im p o m o c y , n iech p am iętają, ż e sto su n k i m ię d z y n arod am i m ają b y ć p r a w d z iw ie braterskim w s p ó łż y c ie m , w którym k ażda ze stron r ó w n o c z e ś n ie daje i otrzy m u je. Ci za ś, którzy p od różu ją, c z y to z racji spraw m ię d z y n a r o d o w y c h , c z y d la in tere su, lub w cela c h w y p o c z y n k u , n iech p a m ięta ją , że w s z ę d z ie są p o d ró żu ją cy m i g ło s ic ie la m i C h rystu sa, i n iech się z a c h o w u ją r z e c z y w iś c ie ja k o ta cy (A p o s t o l i c a m
a u c t u o s i t a t e m , nr 14).
W tym kontekście zw raca m y w artykule uw a g ę g łó w n ie na zjaw isko w spółczesnych m igracji m ięd zy n a ro d o w y ch ja k o je d n e g o ze „z naków c z a s u ” . Obserw ując to zjaw isko, często pytam y o p rzyczyny i zna cze n ie tego
2 F i s i с h e 1 1 a, Q u a n d o la Jede p e n s a , s. 1 73-190.
3 J. M a j к a, T eologia p r a k ty c z n a a so c jo lo g ia , „A teneum K ap łań sk ie” 6 6 (1 9 7 4 ), z. 391, s. 12.
pow szechnego dziś procesu. W jed n ej z syntez p o św ię c o n y c h zagadnieniu ewolucji ruchów ludności S. Castels i M. M iller stw ierdzają, iż w ie k X X jest w iekiem m ig rac ji5. D okonując krytycznej analizy tego zjaw iska H ieronim Kubiak przew iduje, iż w przyszłości stanie się ono p ro b lem e m globalnym świata. Dla uzasadnienia swojej tezy uczony stw ierdza, iż coraz p o w sz e c h niejsze m igracje g enerow ane są ciągle rosn ą cy m i dysp ro p o rc jam i pom iędzy tem pem w zrostu zakresu swobód p o litycznych je d n o stk i ludzkiej a szy b k o śc ią znoszenia nieró w n o ści rozw oju c y w iliza cyjnego św iata6.
Kościół w procesie migracji katolików do krajów o innej tradycji k u ltu ro wej czy religijnej dostrzegał n iebezpieczeństw o o słab ien ia ich życia re lig ijn e go oraz zatraty duchow ej tożsam ości. Z tej też prz y czy n y starał się zapew nić em igrantom stałą opiekę duszpasterską, w ra ż liw ą na ich p otrze by i z m ie n ia ją cą się sytuację. W procesie dzisiejszych m igracji K ościół za u w aż a n o w e zjawisko, którym jest coraz częstsza im igracja n iechrześcijan do krajów o tradycjach chrześcijańskich. W śród pow o d ó w , które s k łan iają ludzi do p rz e m ieszczania się z jednego kraju do drugiego, n ajbardziej dra m a ty c z n e są te, których podłożem jest brak w olności czy b e z p ie cze ń stw a w kraju pocho d z en ia migrantów. O bo k racji ideologicznych czy e k o n o m icz n y ch , także inne o k o liczności tłu m a c z ą pow szechny fenom en w spó łcz esn y ch m igracji m ię d z y n a ro dowych, do których rów nież m ożna zaliczyć rozw ój w y m ian y m iędzykultural- nej, w spółzależność e k o n o m icz n ą krajów , liberalizację han d lu i kapitałów czy w końcu rozw ój środków transportu i kom unikacji. W sytuacji, gdy liczba m igrantów niechrześcijan wzrasta, na ch rześcijanach krajów przy jm u jąc y ch ludzi reprezentujących inne kultury czy religie s pocz yw a o b o w iąz ek tra k to w a nia przybyszów po bratersku i z o tw a rto śc ią na dialog. W ielk ieg o zna cze nia nabiera rów nież konieczność re sp ek to w an ia w olności religijnej, która jest n iepodw ażalnym praw em każdej istoty ludzkiej i źródłem w szystkich innych p ra w 7, o czym jest rów nież m o w a w K o n w e n cji M ię d z y n a ro d o w e j o pra w ach m igrantów i cz łonków ich rodzin przyjętej przez O N Z 18 g rudnia 1990 r.
Jan Paw eł II jak o w idzialna głow a K o ścio ła k a tolickiego p ostrze ga w s p ó ł czesne m igracje jako problem pow szechny: „P rz em ieszcz an ie się w ielkich mas
5 S. С a s t e 1 s, М. M i 1 1 e r, The A g e o f M igration . I n te rn a tio n a l P o p u la ti o n M o v e m en ts in the M o d ern World, London 1993, za: J. E. Z a m o j s к i, W p r o w a d z e n ie: m ig r a cje p o II wojnie św ia to w e j, „M igracje i sp o łe c ze ń stw o ” 3, W arszaw a 1999, s. 14.
6 H. К u b i a k, M ig r a c je m ię d z y n a r o d o w e u schyłku X X wieku. N a d z ie je i lęki, „Przegląd P olon ijn y” 19 (1 9 9 3 ), z. 3 (6 9 ), s. 50.
7 Zob. J a n P a w e ł II, O r ęd z ie na Ś w i a t o w y D z ie ń M i g r a n ta - W atykan 13 lu tego 2 001, za: „B iuletyn K atolickiej A gencji Inform acyjnej” 2 0 0 1 , nr 7 (4 6 4 ), s. 21.
ludności do innych regionów globu ziem skiego - dośw iadc zenie stające się d ram atyczną o d y seją dla tych, którzy m a ją w nim udział - p row adzi do p rz e m ieszania różnych tradycji i obyczajów , czego skutki są m ocno o d c z u w a ln e zarówno w krajach pochodzenia, j a k i osiedlania się m ig ra n tó w ”8. T e n d e n c ją tow arzyszącą temu zjaw isku jest często chęć z a m y k a n ia granic i za o strzan ie kontroli przez państw a bogate, co p o ciąga za so b ą prądy m igracji n ie le g a l nych. Papież pow ołuje się na praw o człow ieka do życia we w łasnej o j c z y ź nie, o ile jest ona w olna od w e w nętrznyc h konfliktów , wojen, p o sia d a sp ra w iedliwy system władzy i dystrybucji dóbr e konom icz nych, cieszy się w ła ś c i w ą polity k ą rolną oraz o d zna cza w łaściw ym roz w ojem przem ysłu. W p rz e c iw nym razie człow iek ma praw o do m igracji w poszukiw aniu lepszych, bardziej godnych w arunków życia. W e d łu g Jana P aw ła II opinia w spólnot p r z y jm u ją cych im igrantów po w in n a być rzetelnie inform ow a na o dra m a tyczne j sytuacji życia m igrantów w kraju, z którego przybyli. C hrześcijanie w tej sytuacji nie tylko winni pozbyw ać się uczuć rasizm u czy ksenofobii, ale p o k az ać, iż Ew angelia C hrystusa jest w służbie dobra i w olności w szystkich synów B o żych9. Nikt nie pow inien być zm usza ny do opuszc zen ia w łasnego k raju ze względu na trudną sytuację m aterialną, gdyż każdy rodzaj m igracji niszczy uczucia, tożsam ość i pow oduje rany często nie do zabliźnienia.
To w ieloaspektow e spojrzenie na za gadnienie m igracji jest o w o c em w ła ś c i wego o dcz ytyw ania tej rzeczyw istości jak o „znaku c z a s u ” - ja k o zjaw iska charakteryzującego czasy w spółczesne. A by przyjrzeć się z blisk a i lepiej zrozumieć m echanizm y będące p rz y c z y n ą procesu m igracji, d o k o n am y próby zdefiniow ania tego fenom enu.
I. F E N O M E N M IG R A C JI
M igracja to dobrow olny lub p rz ym usow y ruch ludności z je d n e j p rz e s trz e ni geograficznej stałego pobytu do innej, zarów no w ew nątrz tego sam ego państw a lub p aństw a obcego, w persp ek ty w ie osiedlenia się na dłuższy czas
8 J a n P a w e ł II, D i a l o g m ię d z y kulturami d r o g ą do c y w iliz a c ji m iło ś c i i p o k o ju , O rędzie na X X X IV Ś w iatow y D zień Pokoju 1 styczn ia 2001 r., „L ’O sservatore R o m a n o ” (p l.) 2 2 (2 0 0 1 ), nr 2 (2 3 0 ), s. 27.
9 J a n P a w e ł II, P rzem ów ien ie inaugurujące IV K ongres D u szpasterstw a M igrantów i U ch o d źcó w , w: P ontifical co n cil for the pastoral care o f m igrants and itinerant p eo p le, M igr ation a t the th resh old o f the th ir d millennium , V atican 1998, s. 9 -1 1 .
lub na s ta łe 10. Dotyczy on a p rz em ieszcz eń ludzi, ich ruchliw ości p rz e s trz e n nej, zm ian liczby obyw ateli na terytorium zasięgu k o m p e te n c ji p o s z c z e g ó l nych lokalnych w ładz adm inistracyjnych. Z m ia n a lokalizacji je d n o stk i m oże być analizow ana z racji na m iejsce rozp o czę cia p rz em ies zcz an ia b ą d ź m iejsce jego zakończenia, co stanow i p o d staw ę podziału m igracji na em ig ra c ję (od pływ), gdy chodzi o opu szc zan ie m iejsca zam ieszkania, o ra z n a im igrację (napływ), jeśli uw zględnim y przybycie do n o w e g o m i e j s c a 11. W zależności od sytuacji osobistej m igrujących i sw obody podjęcia decyzji o m igracji, w yróżniam y m igracje dobrow olne, w y m u sz o n e bądź p r z y m u s o w e 12. Z z a g a d nieniem migracji wiąże się k ategoria reem igrantów , która o b e jm u je osoby pow racające do poprzedniego m iejsca zam ieszkania, n iegdyś o p u szc zo n eg o z zamiarem osiedlenia się na stałe gdzie indziej. Z jaw isko m igracji obejm u je rów nież repatriantów , czyli osoby, które opuściły swój kraj b ą d ź d o b ro w o ln ie, bądź pod przym usem i p o w ra c a ją do niego po ustaniu p rz y c z y n w yjazdu. Andrzej Jagielski twierdzi, iż „niektórzy bez u za sadnienia r o z c ią g a ją to p o j ę cie na przesiedlenia osób, które od p o koleń m ieszkały na terenach z prz yczyn politycznych uznanych - w danym m o m en cie h istorycznym - za b e z p ra w n ie zajęte przez ich p rz o d k ó w ” 13. Istnieje w iele rodzajów m igracji, np. w s p o m niane wyżej p rz ym usow e i w ym uszone, pow rotne, m igracje ze w si do miast, w ew nętrzne w miastach czy w końcu m igrac je turystyczne i w y p o c z y n k o w e . Ze w zględu na długość trasy oraz czas p o bytu m igranta za g ra n ic ą istnieją rów nież m igracje m ię d zykontynentalne (zam orskie) oraz m igrac je w ew nątrz- kontynentalne - regionalne. P ierw sze z nich odegrały z n a c z ą c ą ro lę w życiu gospodarczym i politycznym Europy, obu A m e ry k i Australii w drugiej p o ł o wie XIX i w początkach X X w. D la prz y k ła d u w latach 1800-1930 m igrac je zam orskie z Europy wyniosły ok. 20 m in osób (na 40 min stan o w iąc y ch liczbę całkow itą em igracji europejskich), w tym do U S A 13 m in, do K a nady 3 min, a do A rgentyny i B razylii 3 m i n 14. W drugiej p o ło w ie X X w. n a to m iast n ajw ażniejsze znaczenie m iały m igrac je w e w n ą t r z k o n ty n e n ta ln e 15
10 L. G a 1 1 i n o, M ig ra z io n e, w: D i z io n a r io di s o c io lo g ia , Torino 1993, c o l. 4 1 3 -4 1 4 . 11 A . J a g i e 1 s к i, G eo g r a fia lu d n o ści, W arszaw a 1977, s. 2 2 1 -3 1 0 .
12 K. R o m a n i s z y n , M ig r a c je p o lity c z n o - s p o łe c z n e ja k o f e n o m e n w s p ó łc z e s n o ś c i, „M igracje i sp o łeczeń stw o ” 4, W arszaw a 2 0 0 0 , s. 86 nn.
13 G e o g ra fia ludności, s. 224. 14 T am że, s. 256.
15 Szerzej o w sp ó łcze sn y ch p rocesach m igracyjnych m ówią: R. A p p l e y a r d , / m i g r a tion D y n a m ics in D e v e lo p p in g C oun tries, „International M igration R e v ie w ” 1995, nr 4/5, s. 295 пп.; В. H о v у, E x p e rt G r o u p M e e tin g on In te rn atio n al M ig ra tio n Statis ti cs, „Interna tional M igration R e v ie w ” 1995, nr 112; N . A n d e r s о n, II v a g a b o n d o . S o c io lo g ia d e ll'u o
-i m -iędzynarodow e, gdyż nastąp-iło prz esu n -ięc-ie tego z jaw -isk a -i w yn-ikając ych zeń problem ów ze sfery spraw w e w n ętrzn y c h p o szc zeg ó ln y ch państw w sferę stosunków m ię d zyna rodow ych i p o n a d p a ń s tw o w y c h 16. W latach o s ie m d z ie siątych i dziew ięćdziesiątych X X w. w iele państw św iata stało się zarów no inrigracyjnymi, ja k i em igracyjnym i. Do krajów im igracyjnych, gdzie ponad 10% ludności było im igrantam i, zaliczyć m ożna Francję, L u k sem b u rg , Szwajcarię, A rabię Saudyjską, B ahrajn, B runei, H ongkong, Izrael, Jordanię, Kuwejt, O m an, Katar, Singapur, Z jed n o c zo n e Em iraty A rabskie, G abon, G a m bię, W y b rzeż e Kości S łoniow ej, A ntiguę, W y s p y B aham a, G re nadę, G w a d e lu pę, G ujanę F rancuską, K anadę, A ustralię, G uam , N o w ą Z ela n d ię i Papuę- -N o w ą G wineę. Z a kraje em igracyjne, w k tórych ponad 10% ludności p rz e b y wało za granicą, uw ażać można: A fganistan, K a m b o d ż ę, L aos, B urkina Faso, Czad, Lesotho, Liberię, M oza m bik, S om alię, W y s p y Z ie lo n e g o P rzylądka, Belize, Boliw ię, D om inikanę, G renadę, St. K itts-N evis, St. L ucia, A ntiguę, Antyle Francuskie, G uianę, Haiti, jam ajk ę, Antyle H olenderskie, N ikaraguę, Paragwaj, Puerto Rico, S alw ador, Surinian, Trynidad i T o b ag o , G uam , W yspy M ardhala, S am oa A m erykańskie, S am o a Z achodnie. Od 6 do 10% ludności poza krajem miały: Irlandia, Jugosław ia, Liban, A ngola, B o tsw an a, B urundi, Gwinea, Sudan, Kuba, D o m in ik an a i Urugw aj. Od 1 do 5% ludności było p o za krajem, w Albanii, Bułgarii, Polsce, R um unii, Iranie, F ilipinach, Jordanii, Korei Południow ej, Pakistanie, Sri Lance, Syrii, T urcji, W ie tn a m ie , Algierii, Egipcie, Etiopii, G w inei Bissau, M auretanii, M aroku, R w andz ie , Tunezji, Antylach H olenderskich, G w atem ali, K olum bii, M eksyku, P a n a m ie i F i d ż i 17. T a długa lista krajów świadczy, iż nastąpiło u m ięd zy n a ro d o w ien ie procesów m igracyjnych, co pociągnęło za s o b ą poszu k iw a n ie form uł dla skutecznego absorbow ania społeczności im igracyjnych zarów no w skali p o s zc zeg ó ln y ch państw, ja k i w skali m iędzynarodow ej. W latach 1980-1990 udział p o s z c z e gólnych regionów św iata w m ięd zy n a ro d o w y ch m igracjach wynosił: Stany
то senza dim or a, R om a 1994; M. D e l i e D o n n ę , U. M e 1 o t t i, S. P e t i 1 1 i, hn ig ra zio n e in Eu ropa: s o lid a r ie td e conflitto, R om a 1993; M. I. M acio ii (a cura), P e r u na s ocietä m u lti cu ltu rale, N ap oli 1991; G. D u p e u x, R a p p o r t G e n e ra l, w: L es m ig r ati on s in ter nation ales de fin du XVIII si ecle a nos j o u r s , Paris 1980; G. S i m m e 1, Exc ursus sullo stra niero, w: So ciolo gia, M ilano 1989, s. 5 8 0 nn.; L. A . K osiński, R. M. Prothero (ed .), P e o p l e on the M ove, Stu dies on Interna! M ig ra tio n , London 1975; L. W i r t h, // G h etto , M ilano 1968; A. M ar i a ń s к i, W s p ó łc ze sn e w ę d r ó w k i lud ów, W roclaw 1966; R. E. P a г к, The M a r g in a l Man, w: R a c e a n d Culture, L ondon 1960.
16 Szerzej na ten temat od strony statystycznej; A. B o n a s i e w i c z , G łó w n e kierunki i natęże nie m ig r a cji 19 4 5 - 1 9 9 5 , „M igracje i sp o łe c ze ń stw o ” 3, s. 2 1 -3 7 .
Z jednoczone - 30%, E u ro p a - 20% , Bliski W sc hód - 13%, A fry k a - 12%, Azja P ołu d n io w o -W sch o d n ia - 8%, A m e ry k a Ł ac iń sk a - 8%, K a n a d a - 4%, A ustralia - 2%, R P A - 2% i Chiny - 1 % 18. P ro b lem em m igracji z a jm u ją się obecnie następujące org a n iz acje zw ią zane z ONZ: International O rg a nisation o f M igration, U nitet N ations High C o m m iss io n er fo r R efugees, United Nations P opulation F ound, International L a b o u r O r g a n i s a t io n 19. W artykule niniejszym chc em y zw rócić szc zeg ó ln ą uw agę na zjaw isko m ig ra cji m iędzynarodow ych, które na prz eło m ie X X i X X I w. stały się zjaw iskiem pow szechnym .
1. M IGRACJE M IĘD ZY N A R O D O W E
M igracje m ięd zy n a ro d o w e s ą m ię d zy p a ń stw o w y m ruchem ludzi, p o w o d o wanym głównie czynnikiem e k o n o m icz n y m i społecznym . Z alicz am y tu r ó w nież każde w zględnie trw ałe prz em ieszcz en ie się je d n o ste k i grup ludzkich z jednego państw a do drugiego. M igracje m ięd zy n a ro d o w e stały się o b ecnie zjawiskiem glo b aln y m 20, o czym św ia d c z ą m.in. dane International O rg a nisation o f M igration d o tyczące liczebności m igrantów m ięd zy n a ro d o w y ch , których liczba na p rzełom ie X X i X X I w. kształtuje się w gra n ic ach 120 min ludzi, co stanowi ok. 2% lud zk o ści21. W a g a w sp ó łcz esn y ch m igracji p o leg a na ich koncentracji w po szc zeg ó ln y ch krajach i regionach, a także na ilości i złożoności problem ów , ja k ie ich obecność p o w o d u je i w yw ołuje.
2. PR Z Y C ZY N Y M IĘD Z Y N A R O D O W Y C H MIGRACJI W SPÓ ŁC ZESN Y C H
W ostatnim d ziesięcioleciu X X w. o nasileniu się procesów m ig rac y jn y c h decydow ały głów nie procesy polityczne, a wśród nich rozpad Z S R R i p o w s ta nie now ych państw. W pierw szej dekadzie X X w. w E u ro p ie istniało 26 państw, przed d ru g ą w o jn ą ś w iato w ą 35, w ostatnim d ziesięcioleciu X X w. 4222. Nowo pow stałe p ań stw a dość łatw o g o d z ą się na liberalizację polityk em igracyjnych. M aciej K uczyński twierdzi, iż presja m ig rac y jn a ze strony państw byłego Z S R R będzie w yka zyw ać stałą tendencję rosnącą, a p ań stw a powstałe po rozpadzie Z w iąz k u R ad zie ckiego b ę d ą stanow iły b az ę p rz erz utu
11 В o n a s i e w i с z, G łó w n e kierunki i na tęże nie m ig r a cji, s. 27. 19 Z a m o j s к i, W p r o w a d z e n ie , s. 7 -2 0 .
20 K. R o m a n i s z y n , Ś w ia to w e szlaki m ig r a cyjn e: p r z e m i a n y i kon ty nu acje, w: „M igracje i sp o łeczeń stw o ” 3, s. 5 5 -6 8 .
21 Za: Z a m o j s k i , W p r o w a d z e n ie, s. 14.
nielegalnych em igrantów do P olski i krajów E uropy Zachodniej. W śród c z y n ników w yw ołujących taką sytuację autor w y m ien ia bardzo trudne w arunki życia w krajach p o chodzenia m igrantów (Sri Lanka, B angladesz, Indie, A fg a nistan, Irak czy Iran); wojny, konflikty i p rz eśladow ania, zw ła szcz a etniczne czy religijne, oraz działalność m ię d zy n a ro d o w y ch grup prz estępcz ych z a jm u jącyc h się nielegalnym p rz em ytem m ig ra n tó w 23. W śród k o lejnych c z y n n i ków migracji m iędzynarodow ych w y m ien ić należy: w zrost w spółza le żności państw, regionów i narodów , g lo balizac ję ekonom iki i jej oderw an ie od ram n a ro dow o-państw ow ych, przeniesienie się dynam iki ro z w o ju gosp o d arcze g o z obszaru euroatlantyckiego na o b s za r P acyfiku (przez co w m igracjach d o m i nuje ludność azjatycka, afrykańska i la ty noam erykańska), zacieranie się p o działu na p aństw a em igracyjne i im ig racy jn e24, p o z b y w an ie się osób p o li tycznie niew ygodnych, chęć z m niejsze nia bezrobocia, różny przyrost n a tu ra l ny oraz braki pew n y ch kategorii p ra co w n ik ó w na rynka ch p racy danych k ra jów . Za liberalizacją rygorów w jaz d o w y ch s ą zw olennicy praw człow ieka,
którzy uza sad n iają sw obodę p rz ek ra cza n ia granic za w ażny w a ru n ek u trzy m ania ogólnego system u p o d s taw o w y c h w olności ludzkich. B ez o d p ow iedniej liczby państw p rzyjm ujących m ig ran tó w realizacja p ra w a do zm iany kraju zam ieszkania jest n iem o żliw a25. D u ż y w pływ na m igracje m iało u m ocnienie m iędzynarodow ych gw arancji polity c zn y ch praw je d n o stk i ludzkiej, które z a pew niają sw obodę w yboru sposobu życia, praw o do m igracji, z a ch o w a n ia lub zmiany tożsam ości kulturow ej, zakazując form d y skrym inacji w krajach im igracyjnych. W śród przyczyn w sp ó łcz esn y ch m igracji polity c zn y ch nie sposób pom inąć dysproporcji zach o d zą cy ch p om iędzy tem p em w zrostu za k re su sw obód politycznych jed n o stk i ludzkiej a sz y b k o śc ią znosz enia n ie ró w ności rozw oju cyw ilizacyjnego. M ig rac je w sp ó łcz esn e są w yn ik iem ro z b ie ż ności panującej m iędzy zakresem spełnienia M ię d zy n a ro d o w e g o Paktu Praw O byw atelskich i P olitycznych a M ięd zy n a ro d o w y m P aktem P raw G o s p o d a r czych, Społecznych i Kulturalnych. D e cy zje m igrac yjne są w y ra zem niezgody na istniejący stan depryw acji ekon o m icz n ej oraz u żytków czyn io n y c h z wolności obyw atelskich i p o lity c z n y c h 26. M igracje m ię d z y n a ro d o w e o d z n a cz ają się w spólnym i cecham i.
23 M. K u c z y ń s k i , R o z w ó j s y tu a c ji m ig r a c y j n e j w P o ls ce , „M igracje i sp o łe c z e ń stw o ” 4, s. 29-30.
24 Z a m o j s к i, W p r o w a d ze n ie, s. 11-13.
25 К u b i a k, M ig r a c je m ię d z y n a r o d o w e u schy łku X X wieku, s. 64. 26 T am że, s. 50.
W śród wielu cech w spó łcz esn y ch ruchów m ig rac yjnyc h k o ń ca X X i p o czątku XXI w. należy w yróżnić n iespotykany dotąd w zrost ru c h liw o śc i p r z e strzennej ludności w zw iązku z pracą, działa ln o śc ią sp o łe c z n ą lub p o lityczną, turystyką czy sportem . Ś rodkam i p rz ym usu m ożna to zjaw isko je d y n ie o g ra n i czyć na pew ien czas, ale nie pow strzym ać. B ogate kraje b ro n ią się przed niechcianym i przybyszam i za ostrzaniem restrykcji im ig ra c y jn y c h 27 z je d n e j strony, a rów n o c ześn ie z drugiej niejaw n ie s prz yja ją n ie leg a ln e m u p r z y b y w a niu imigrantów, co jest koniecz n e dla u trzym ania standardu c y w iliza cy jn eg o krajów rozw iniętych oraz służy podniesieniu naturalnego przyrostu ich lu d ności rdzennej. W Stanach Z jed n o c zo n y ch udział im igrantów w prz y ro ście naturalnym w latach dziew ię ćd zie sią ty c h w yniósł 25% , w E u ro p ie Z a c h o d niej 60% (w tym w N iem czech, W łosze ch i Grecji stanow ił praw ie 1 00% )28.
3. PRO G N O ZY N A PRZYSZŁO ŚĆ
Aby ograniczyć p o w sz e c h n e w spó łcz eśn ie zjaw isko m igracji m ię d z y n a ro dowych, należałoby, w obec tego „znaku c z a su ”, podjąć działania o zn a cze n iu o gólnośw iatow ym i strategicznym na rzecz ograniczenia p rz y czy n n i e r ó w n o m iernego rozw oju gospodarczego. S połeczność m ię d z y n a ro d o w a p o w in n a wyposażyć się w skuteczne sposoby zap o b ie g an ia konflik to m z brojnym i łamaniu m ię d zyna rodow ych norm praw o byw atelskich i p o lity c zn y ch w p o szczególnych krajach. Instytucje i organizacje m ię d z y n a ro d o w e p o w in n y d ysponow ać efektyw nym i środkam i znoszenia k o n sekw e ncji k a ta stro f e k o lo gicznych i przeciw działania klęsce głodu. W końcu w s zystkie spo łe c z e ń stw a m uszą nauczyć się trudnej sztuki w spółżycia z różnym i kulturam i, ję z y k a m i czy religiami.
L ic z b a m n ie js z o ś c i p lu r a liz u ją c y c h sto su n k i sp o łe c z n o -k u ltu r o w e p o s z c z e g ó ln y c h pań stw b ę d z ie w zra sta ła n ie ty lk o w w y n ik u p r o c e só w m ig r a c y jn o -o s a d n ic z y c h , le c z także pod w p ły w e m z w ię k s z a ją c e j się p o d m io to w o ś c i s p o łe c z n o ś c i r e g io n a l n y ch , o ż y w ia n ia się d a w n y ch w ię z i r e g io n a ln y c h oraz p o w sta w a n ia n o w y c h trans- g ra n iczn y ch c a ło ś c i te r y to r ia ln o -g o sp o d a r c z y c h . In tegracja o g ó ln o e u r o p e js k a nie tylk o n ie zatrzym a te g o p r o c e su , jak n iek tó rzy m y ln ie są d zą , le c z , p r z e c iw n ie , z in te n sy fik u je g o . Im w w ię k s z y m stop n iu n orm y praw ne i struktury b e z p ie c z e ń stw a (m ilita r n e g o , e k o n o m ic z n e g o , s o c ja ln e g o , e k o n o m ic z n e g o ) u le g a ją in te r n a c jo n a liza cji, tym b ardziej w zrasta e g z y s te n c ja ln e z a p o tr z e b o w a n ie na o jc z y z n y lo k a l- n o -r e g io n a ln e 29.
27 T am że, s. 68.
28 Za: Z a m o j s k i , W p r o w a d z e n ie, s. 15-16.
Jednak obok tego należ y pam iętać, iż w życiu w s p ó łc z e s n y c h m igrantów najistotniejszym elem e nte m sam oidentyfikacji je s t religia d o p o m a g a ją c a w określeniu i zach o w a n iu swojej to ż sa m o śc i30. M ig rac ja b o w iem stw arza problem y p sychologiczne i m oralne. E m igrant jest p rz ed e w szy s tk im osobą, której rola w dziedzinie gospodarczej i społecznej zależy od tego, w jaki sposób zo stan ą ro z w iąza n e du ch o w e i m oralne problem y, bę d ą c e w ynikiem opuszczenia swojej ojczyzny. E m igracji tow arzyszy często w y k o rz en ien ie o daleko idących konsek w e n cjac h psychicznych. P o w o d u je j e zm ia n a śro d o wiska społecznego, rodzaju i rytm u pracy, zaw odu, często klim atu, obcość językow a, o byczajów i religii, n aw et w w y p a d k u tej sam ej religii, oraz często inny system w artości no w e g o otoczenia. T o w y k o rz en ien ie m o że łatw o p ro wadzić do dezintegracji system u rodzim ej kultury i utraty p o c z u c ia jej w a r tości, podczas gdy w ejście w n o w ą kulturę okazuje się tru d n e 31. C zęsto im i granci d y sk rym inow ani są na płaszc zyźnie z a w odow ej, d o c h o d o w e j czy s p o łecznej, ale rów nież w sferze kulturow ej, przede w szystkim religijnej. Jak twierdzi S ław om ir Łodziński: „Religia, zw ią zane z n ią w artości o ra z o b rz ę d o wość, stały się obecnie n ajistotniejszym elem e nte m sam o id en ty fik ac ji, która pozw oliła określić sw o ją tożsam ość, ja k i o d naleź ć sw oje m iejs ce w n o w y m społeczeństwie. O becnie aspiracje im igrantów w y ra ż a ją się w idei r ó w n o upraw nienia ich konfesji, a nie w zrzeczeniu się w łasn y c h w a rto ści k u ltu ro wych, a następnie integracji (asymilacji) w s p ołecz eństw ie g o s p o d a r z y ”32.
II. D U S Z P A S T E R S K A T R O S K A K O Ś C IO Ł A P O W S Z E C H N E G O O E M IG R A N T Ó W
Ew angeliczny naka z rozp o zn aw a n ia „znaków c z a s u ” m a ją c y c h znaczenie eschatologiczne (Mt 23, 37; 24, 27 n.; Łk 13, 35; 19, 43 n.) od czasu papieża Jana XXIII, P aw ła VI i S oboru W aty k a ń sk ieg o II, stał się te o lo g ic z n ą k a te g o rią orzekania o zjaw iskach, zdarzeniach, w których d ostrze ga się określone Boże przesłanie skierow ane do K ościoła, celem u w z g lę d n ie n ia go w jego działalności duszpasterskiej. R e a k c ją K o ścio ła na zjaw isko w spó łcz esn y ch migracji m ięd zy n a ro d o w y ch oraz prz ejaw e m je g o troski o m ig ran tó w jest zaspokojenie ich religijnych potrzeb z u w z g lę d n ie n iem cech etnicznych, trad y
30 S. Ł o d z i ń s к i, O b y w a t e l e czy ob cy? , „M igracje i s p o łe c ze ń s tw o ” 3, s. 96. 31 Za: R. D z w o n k o w s k i SA C , P o ls k a opieka relig ijna w e F r a n cji 1 9 0 9 -1 9 3 9 , P ozn ań -W arszaw a 1988, s. 2 9 5 -2 9 6 .
cji kulturowej, a niekiedy o dm iennego obrzędu. D usz p a s te rs k a tro sk a o b e jm u je grupy m igrantów dzięki d uszpa ste rzom etnicznym oraz s p ec y ficzn e m u stylowi i m etodom duszpasterstw a. D uszp a sterstw o em ig ra c y jn e stanow i r o dzaj pom ostu m iędzy d uszpasterstw em zw ycza jnym kraju p o c h o d z e n ia a d u sz pasterstw em kraju zam ieszkania. S tolica A p o stolska za w sze w y ra żała sw ą troskę o em igrantów . W śród wielu jej inicjatyw w spom nieć należy papieża Leona XIII, który listem apostolskim z 1900 r. zobow ią zał b isk u p ó w w ło s kich do opieki nad m igrantam i, czy P iu sa X, który k o lejnym listem z 1911 r. utw orzył diecezjalne kom itety m igracyjne, a m otu proprio C um om n es z 1912 r. erygow ał urząd do spraw m igrantów przy K ongre g acji K onsystorial- nej. Ten sam papież m otu proprio la m p rid e m z 1914 r. p o w o łał w R zym ie K olegium dla w łoskich duszpasterzy m igracyjnych. Z inicjaty w y papież a B enedykta XV w 1914 r. u s tanow iono D zień M igranta, p o c z ą tk o w o w d ie cezjach włoskich, a następnie dla całego K ościoła. P o d sta w ę p ra w n ą tej insty tucji nadała 1 sierpnia 1952 r. k o n stytucja a postolska E x u l F a m ilia , o k re śla ją ca obow iązujący w całym K ościele status duszp a ste rstw a m i g ra n tó w 33. R ó w nież Sobór W atykański II kreśląc ak tu aln ą p an o ram ę św iata i cz ło w ie k a w spółczesnego, dostrzega ten problem i stw ierdza m.in.:
S p r a w ie d liw o ś ć i s łu s z n o ś ć w y m a g a te ż , ż eb y ruchy lu d n o ś c io w e , k o n ie c z n e przy p o stę p ie e k o n o m ic z n y m , tak się k s z ta łto \ a ły , by ż y c ie je d n o s te k i ich rod zin n ie sta w a ło się n ie p e w n e i zd an e na ła sk ę lo s u . J e śli za ś c h o d z i o ro b o tn ik ó w o b cej n a r o d o w o śc i c z y te ż p o c h o d z ą c y c h z in n e g o kraju, k tórzy p r z e c ie ż s w o ją pracą p r z y c z y n ia ją się d o ro zw o ju g o sp o d a r c z e g o lu d n o ś c i m ie js c o w e j lub d a n e g o kraju, n a leży w stosu n k u d o n ich u n ik ać w s z e lk ie j d y sk ry m in a cji w za k r e sie pracy i p ła cy . P on ad to w s z y s c y , a p rzed e w s z y s tk im w ła d z e p a ń stw o w e , n ie c h n ie u w a ż a ją ich ty lk o za z w y c z a jn e n a rzęd zie p ro d u k cji, le c z za o s o b y , i n ie c h im o k a zu ją p o m o c w sp row ad zan iu d o s ie b ie ro d zin i z d o b y c iu p r z y z w o ite g o m ie sz k a n ia , jak ró w n ie ż n iech p o p iera ją ich w e w łą c z a n iu się w ż y c ie s p o łe c z n e lu d n o ś c i, która ich p rzyjm u je, lub w ż y c ie d a n e g o kraju. Jed n ak , o ile to m o ż liw e , w in n o się tw o r z y ć d la nich za k ła d y pracy w ich ro d zin n y ch stro n a ch 34.
Sobór w m igracji dostrzega różne zagrożenia, a w śród nich n i e b e z p ie c z e ń stwo zm iany na gorsze obyczajów je d n o ste k i rodzin: „N ie należ y też nie doceniać faktu, że ludzie skłonieni różnym i p o w o d a m i do z m ian y m iejsca
33 J. В а к a 1 a r z, E m ig r a cy jn e d u s z p a s te r s tw o , w: E n c y k lo p e d ia K a to lic k a , t. IV, Lublin 1985, kol. 9 4 7 -9 5 0 .
pobytu, z m ien iają też sposób swego ż y c ia ”35. A by zapobiec procesow i o s ła bienia lub utraty wiary, na które narażony je s t c z ło w ie k zm ieniający ś ro d o wisko sw ojego życia, stykający się z o b cy m oto cze n iem czy przeży w a jący trudności w now ej sytuacji życiow ej, S obór zachęca katolików świeckich: „[...] niech nie za cieśniają swej w spółpracy do granic parafii czy diecezji, ale niech usiłują rozszerzać j ą na tereny m ięd zyparafialne, m iędzydiecezjalne, narodow e i m iędzynarodow e, tym bardziej że n asilający się ustaw icznie ruch lu dnościow y, w zrastająca w spółza le żność ludzi i łatw ość k o m unikacji nie pozw alają już, aby jak ak o lw ie k część społeczności p o zo staw ała w izola cji”36. K ościół w zw iązku z tym zw raca się ró w n ie ż z apelem do w ładz państwowych: „[...] obyw atele m ają pam iętać, że je s t pra w em i ob o w iąz k ie m każdego - co także p ow inna uznaw ać w ład z a p a ń stw o w a - prz yczyniać się w m iarę osobistej m ożliw ości do p ra w d ziw eg o po stęp u w łasnego sp o łe c z e ń stwa. W krajach zw łaszcza słabo rozw iniętych, gdzie pilnie trzeba sp o ż y tk o wać w szelkie zasoby, na p ow a żne n ieb ez p iecz eń stw o w y sta w ia ją dobro w s p ó l ne ci, co w łasne zasoby gospodarcze trz y m a ją bez u ży tecz n ie lub - szanując jed n ak osobiste praw o do em igracji - p o z b a w ia ją w łasn e społecz eństw o p o
mocy bądź to m aterialnej, bądź m oralnej, której ono p o trz e b u je ”37. S obór apeluje do państw i rządów: „Jeśli chodzi o problem lu d n o ścio w y w łasnego narodu, z p e w n o śc ią leży w granicach ko m p eten c ji rządu w yd a w ać praw a i tworzyć urzędy, na przykład w dziedzinie u sta w o d a w stw a społecznego i r o dzinnego, w dziedzinie spraw m igracji ludności ze w si do miast, w zakresie służby inform acyjnej co do stanu i potrzeb narodu. P o n ie w aż problem ten tak m ocno zajm uje um ysły ludzkie, należy sobie życzyć, aby katoliccy znaw cy tych spraw zw łaszcza w uniw ersytetach, p o d ejm o w ali b iegle fa ch o w e b adania i inicjatywy w tym zakresie i m ożliw ie szeroko je ro z w ija li”38. Skutkiem Soboru W atyk a ń sk ieg o II było zalecenie w y d a n e K on fe ren c jo m B iskupów organizow ania d uszpasterstw a m igracyjnego, k tórego p ra w n ą o d n o w ą m iała zająć się K o ngre gacja B iskupów , która w tym celu w 1969 r. w y d a ła in stru k cję D e p a sto ra li m igratorum cu ra 39. W 1970 r. utw o rz o n o P a p ie s k ą K om isję do Spraw D uszpasterstw a M igrantów i T urystów . K o n g re g acja B iskupów
35 T am że, nr 6.
36 D ekret o ap o sto lstw ie św iec k ich A p o s to lic a m ac tu o sita te m , nr 10. 37 Gau diu m et sp es, nr 65.
38 T am że, nr 87.
39 K om entarze do dokum entów K o ścio ła na temat op iek i duszpasterskiej em igracji autor stw a Józefa Bakalarza TChr znajdziem y w „Studiach P o lo n ijn y ch ” t. IV, V, V I, VIII, X , XI i XII.
zaleca o rga niz ow anie D nia M igranta przez w szystkie ko n fe ren c je e p is k o p a tów, którego celem m a być uśw iad o m ien ie obecności zjaw iska m igracji, b u dzenie w rażliwości społecznej oraz k s ztałtow anie postaw so lidarności z m i g rantam i40. Jan P aw eł II m ów i o konieczności inform acji na tem at sytuacji m igrantów: „P rzede w szystkim należy pilnie zw racać uw a g ę na w s z e lk ą k ie ł kującą w rogość w obec cu dzoziem ców , aby także przy p o m o cy śro d k ó w p rz e kazu i w szystkich tw órców opinii publicznej zm obilizow ać u za s a d n io n y r e alizm przeciw ślepym u czuciom strachu i instynktow nym re a k c jo m o b ro n n y m ”41. R ów nież K odeks P raw a K ano n ic zn eg o nakazuje, by cz ło n k o w ie lu du B ożego lepiej poznaw ali swe obow iązki i w ypełniali sw ą c z ąstkę o d p o w ie dzialności w popieraniu pocz ynań na rzecz emigracji; ażeby w szy sc y wierni w znosząc m odły do Boga, w ybłagali pom oc dla now y c h po w o łań m i sjo n a r skich, a w reszcie, by w iara chrześcijańska em ig ra n tó w została za ch o w a n a, a naw et stała się żywsza. M igranci ze w z g lę d u n a tru d n ą sytu ację o s o b istą oraz konieczność w spółżycia z n ow ym , często w rogim im środow iskiem , w y m ag a ją duszpasterstw a szczególnego rodzaju - d u szp a ste rstw a e m igra ntów , którego podstaw ę fo rm a ln ą stanow i p arafia p erso n aln a42. Jest to w sp ó ln o ta wiernych określona za p o m o c ą j ę z y k a lub obrządku, p o w ie rz o n a prz ez b is k u pa o dpow iedniem u kapłanow i. S tanow i ona w spólnotę rz e c z y w istą p o le g a ją c ą na duchow ej więzi m iędzy ludźm i i w sp ó ln o cie p ra w n e j43. P arafia p e rso n a l na m oże być zo rganizow a na na zasadzie czysto personalnej lub personalno- -terytorialnej. Do pierw szej n a le ż ą m igranci bez w zględu na m iejsce sw ego zam ieszkania, a o przynależności do drugiej d e c y d u ją ró w n ie ż g ranice tery to rialne. W iern y m i parafii personalnej m o g ą być m igranci p rz eb y w ają cy stale lub czasow o na danym obszarze. Nie m o g ą nim i być n a tom iast p o to m k o w ie m igrantów, którzy całkow icie zintegrow ali się z m iejscow ym sp o łecz eń stw em pod w zględem jęz y k a i k u ltu ry 44. Tego rodzaju du szp a ste rstw o nie m oże prowadzić do separacji m igrantów od m iejsco w y c h w spólnot k o ścielnyc h. Jan Paweł II w O rędziu na Ś w iatow y D zień M igranta w 1989 r. n a w o łu je K o ś c io ły w krajach p o chodzenia im igrantów , ażeby daw ały ko n k re tn e d o w o d y ow ej
40 J a n P a w e ł II, O r ęd z ie na Ś w ia to w y D z ie ń M ig ra n ta 199 2 r., „L ’O sservatore R om ano” (pl.) 1 3(1992), nr 10, s. 6.
41 N a u cz a n ie p a p ies k ie , t. III. 2. 1980, P ozn a ń -W a rsza w a 1986, s. 6 5 1 . 42 KPK, kan.: 214, 2 1 3 , 2 4 8 , 3 8 3 , 5 6 8 , 7 7 1 .
43 J. В а к a 1 a r z, P a ra fia p e r s o n a ln a d la m ig r a n tó w w p r a w o d a w s t w i e p o w s z e c h n y m K o śc io ła z ach odn ie go, Lublin 1978, s. 98.
kościelnej jedności, w ysyłając dobrze przyg o to w an y ch kap łan ó w , g o tow ych stać się m igrantam i pośród m igrantów , ażeby zapew nić im w ła ś c iw ą opiekę.
G łó w n ą p o m o c ą dla m igrantów ze strony K ościoła jest o p iek a d u sz p a s te r ska głów nie w parafiach p ersonalnych, które są w sp ó ln o tą w iernych tego sam ego języka, będącego p o d s ta w o w y m środkiem kom unikacji in terp e rso n al nych; nośnikiem ich kultury lub o brządku uznanego przez Stolicę A postolską. Odm ienna narodow ość jest elem entem pozb a w iający m sam oistności i n ie z a le ż ności ten rodzaj struktury kościelnej. Z niesienie tytułu rasy m a e lim inow ać w szelkie pod ziały 45.
D uszpasterstw o parafii personalnej pozw ala dostosować m etody do różnych w arunków miejsca i czasu, um ożliw ia też zachow anie naturalnych więzi spo łecznych i skuteczniej niż parafia terytorialna działa wśród m igrantów . Parafia personalna jest jednak zawsze p arafią porządku nadzw yczajnego, g dyż każda parafia winna posiadać w łasne terytorium. O bszar parafii dla m igrantów byw a bardzo zróżnicowany, m oże obejm ow ać je d n ą albo dw ie parafie terytorialne, większą okolicę czy diecezję. Parafie zbyt duże nie sprzyjają w łaściw ej pracy duszpasterskiej. Terytorium parafii dla m igrantów m a ch arakter kum ulow any, gdyż należy do parafii terytorialnej i personalnej, która nie m a praw a w łas ności, a jedynie prawo serwitutu na terytorium obcym . T a sytuacja w ym aga odpowiednio przygotow anych duszpasterzy, od których w y m a g a się otw arcia na łączenie dwu kultur, nie p rzeakcentow ania elem entów etnicznych, ja k ró w nież nie m ogą unikać lekcew ażenia czy elim inow ania tych zagadnień. W y m o giem absolutnym jest znajom ość języka, którym posługuje się grupa m ig ran tów. Jurysdykcja proboszcza parafii personalnej m a charakter delegow any.
K ościół popiera praw o n a rodów i grup n a r o d o w o ś cio w y ch do istnienia, jedn o cz eśn ie respektując ich kulturę, języ k , zw yczaje i instytucje, d o m a g a się jednak jedności w spraw ach wiary, kultu, m oralności oraz w ład z y k o ś cielnej46.
D uszpasterstw o em igracyjne fu n k c jo n u je w ram ach K o ścio ła P o w s z e c h n e go, co daje temu duszpasterstw u duże m ożliw ości działania, a ró w n o c ześn ie jest pow odem pew nych ograniczeń.
Problem migracji znalazł swoje m iejsce w opublikow anym w 1992 r. n o wym K a techizm ie K ościoła K a to lickieg o , gdzie w paragrafie 2241 zna jdują się następujące stwierdzenia: „N arody bogate s ą obow iązane p rzyjm ow ać, o ile to
45 N a temat w p ływ u duszpasterstw a na tożsa m o ść etn iczn ą szerzej m ów i J. B akalarz TChr, D u s z p a s te r s tw o a to ż s a m o ś ć etn iczna e m ig ra n tó w , „Studia P o lo n ijn e” 1987, t. X I, s. 151-173.
46 J. В а к a 1 a r z, P o d s t a w o w e z a s a d y e w a n g e liz a c ji e m ig ra n tó w , „ C ollectan ea T heolo- g ica ” 5 5 (1 9 8 5 ), fasc. 1, s. 187-196.
możliwe, obcokrajow ców poszukujących b ezpieczeństw a i środków do życia, których nie m ogą znaleźć w kraju rodzinnym . W ład z e p ubliczne pow inny czuwać nad poszanow aniem praw a naturalnego, p o w ierzającego przybysza opiece tych, którzy go przyjm ują. (W ładze polityczne z uw agi na dobro w sp ó l ne, za które p o n o szą odpow iedzialność, m o g ą poddać praw o do emigracji różnym warunkom praw nym , zw łaszcza posza n o w an ia o bow iązków m igrantów względem kraju przyjm ującego. Im igrant obow iązany jest z w d z ię czn o śc ią szanować dziedzictwo m aterialne i duchow e kraju przyjm ującego, być posłu sz nym jeg o prawom i wnosić swój w kład w jego w y d a tk i)”47.
Po Soborze W a tyka ńskim II nastąpiło zw ię k szen ie autonom ii kościołów lokalnych i zaczęło obo w iąz y w ać n o w e u staw o d a w s tw o k ościelne w stosunku do emigracji. M otu proprio P aw ła VI P a sto ra li M ig ra to ru m C ura ustanow iło tzw. delegata dla m isjonarzy, który po uzg o d n ien iu m iędzy episk o p ata m i koordynuje działalność d u szpasterstw a d ane go j ę z y k a czy n a rodow ości. P o wstała rów nież struktura tzw. M issio cum cura a n im a ru m , czyli m isji d u s z pasterskiej, która m a w szystkie u p ra w n ien ia parafii, a d u sz p a ste rz 48 jest zrównany z proboszczem . M isja taka jest jak b y p a r a fią p e rs o n a ln ą dla danej n arodow ości w danym m ieście czy kilku m iastach i p o s iad a ju ry s d y k c y jn ą sam odzielność w spraw ach duszpasterskich. R ó żn ica m iędzy p arafią p e rso n a l n ą a m isją polega zasadniczo na tym, że p arafia p ers o n a ln a jest trwała, n a to m iast misja jest czasowa.
F enom en m igracji chrześcijan do krajów n iech rześc ija ń sk ic h oraz n asilają ce się ostatnio zjaw isko w ędrów ki n iechrześc ija n do krajów od d a w n a k a to lic kich, jest dla K ościoła katolickiego i je g o w y z n a w c ó w o k a z ją do zw e ry fik o wania własnej uniw ersalności, zw łaszcza na d ro d z e dialo g u z różnym i g ru p a mi etnicznym i, kulturow ym i czy religijnym i. Od Soboru W a ty k a ń sk ieg o II nie brakuje na ten tem at w skazań i zaleceń, które w arto tu przy n ajm n ie j w sk ró cie przedstawić.
P odsum ow ując tem at K o śció ł w obec w sp ó łc zesn yc h m ig ra cji ja k o je d n e g o
ze „ znaków c za su ” należy stwierdzić, iż zjaw isko m ię d zy n a ro d o w y ch migracji
pod koniec XX w. w skali św iatow ej o siągnęło p o w sze ch n y charakter. M ię dzynarodow e m igracje w s półczesne w sk a z u ją na p otrze by ro z w iąza n ia b o les nych problem ów wielu społeczeństw . O b o k w ielkich osiągnięć, zw łaszcza technicznych, w ciąż dotkliw ie n ękane są one w ojn am i, konfliktam i, p rz e ś la d o
47 K a tech izm K o ś c io ła K a to li c k ie g o , P allottinum , Poznań 1994, 510.
48 J. B a k a l a r z TChr, D o b ó r , p r z y g o t o w a n i e i n om in acja m is jo n a rz a m ig r a n tó w , „Studia P o lo n ijn e” 1981, t. IV , s. 91 -1 1 2 ; t e n ż e, Ruch A p o s t o l a tu E m ig r a cy jn e g o , „Studia P olon ijn e” 1999, t. X X , s. 167-176.
waniami etnicznym i czy religijnym i, a w końcu w ciąż rosnącym i d y s p ro p o r cjami zachodzącym i pom iędzy tem p em w zrostu zakresu sw o b ó d polity c zn y ch jednostki ludzkiej i s zy b k o śc ią znosz enia n ierów ności rozw oju c y w iliz a c y jn e
go poszczególnych krajów. Sytuacja ta p odnosi w spółczesne m igrac je m ię d z y narodow e do rangi je d n eg o ze „znaków c z a s u ”, w z g lę d em którego m iędzy innymi K ościół katolicki w ezw any jest do zajęcia stanow iska. S o b ó r W a ty kański II i nauczanie kolejnych papieży w yraźnie w sk a z u ją na d o strze ganie tego problem u, w idoczne w p o d ejm o w an iu k onkre tnyc h prz edsięw z ię ć, np. pow ołanie do życia P apieskiej K om isji do Spraw D u szp a sterstw a M ig ran tó w i Turystów czy ustanow ienie D nia M igranta. W śród inicjatyw K o ścio ła żyw o reagującego na zjaw isko m igracji, nacisk je s t p ołożony na za p ew n ien ie m i grantom w łaściw ej opieki duszpasterskiej w etnicznych p arafiach p e rso n a l nych, misjach duszpasterskich (M issio cum cura a nim a ru m ). N a fenom en pow szechnych dziś migracji m ięd zy n a ro d o w y ch niechrześcijan do krajów katolickich K ościół reaguje w ezw an ie m w ierząc y ch do dialogu i bra te rstw a wobec przybyszów reprezentujących inne kultury czy religie, co m o że d o p ro wadzić do zjednoczenia w spólnych w ysiłk ó w w w alce o p ra w a c z ło w ie k a i w zajem ne pokojow e współistnienie.
THE C H UR CH T O W A R D S M IG R A T IO N A S O NE OF TH E “SIG N S OF T IM E ”
S u m m a r y
The "signs o f tim e” is a phenom enon w hich due to its propagation and freq uency, characte rize a given epoch. B y m eans o f the sign s, contem porary people exp ress their n eed s and aspirations. The phenom enon o f w orldw ide m igrations at the turn o f the tw entieth and tw en ty- first centuries on the international sca le reached a universal character. International m igrations point to often painful needs o f m ankind, w h o apart from great ach ievem en ts, e sp e c ia lly tech n i cal, were plagued with wars, c o n flicts, ethnic or r eligiou s p ersecu tion s. E ven tu ally, there w ere ever increasing disproportions betw een the pace o f d evelop m en t as regards p olitical freedom o f the individual and the pace o f ab olish in g inequalities in the civ iliza tio n a l d evelop m en t o f particular countries. T his situation places m igrations in the rank o f the “sign s o f tim e”, towards w hich, am ong other things, the C atholic Church w as called to take a stand. V atican C ou ncil II and the teaching o f su cc e ssiv e popes clearly poin t out that p eop le w ere w ell aware o f this problem and took concrete m easures, e .g . establishm ent o f the Papal C o m m ission for the Pastoral Care o f M igrants and Tourists, or the establishm ent o f the D ay o f M igrant. The Church strongly reacts to the phenom enon o f m igration, sh o w in g her care about proper pastoral care for migrants in ethnic personal parishes, pastoral m issio n s (M is s io cum cura a n im a r u m ), or the establishm ent o f the D ay o f M igrant.
