’ ; : -» К Ж * ; •
Deutfcfye
Leutfcfye
national - lift cratnv
tyftorifd? fritifcf?e Ausgabe
Unter UlitroirfungPOtt
Dr. Jt'rnolb, Dr. «5. JSalBe, prof. Dr. B. iBartfcß, prof. Dr. fi. Xtedjilein, prof. Dr. ®. ÜSeßagßel, prof. Dr. ‘Sitlinger, prof. Dr. p. SMiimner, Dr. f. Tjobertag, Dr. Hi. ‘Sopberger, Dr. ip. toisenaclj, Dr. goß. «Trüget, prof. Dr. ®. ©iintser, prof. Dr. je. frcy, Of., J-ulba, prof. Dr. %. ©eiger, Dr. fl. ®amei, Dr. C. penrici, Dr. j№. Hodj. prof. Dr. ©. Xainbei, Dr. V5. 5ri)r. b. X iiieneron, Dr. 45. .milrßfam, prof. Dr. g..minor, Dr. f, jpunoier, Dr. p. perrlidj, Dr.©, ©efterlcy, prof. Dr. ©.palm, prof. Dr. p. ©iper, Dr. ©. ©roßte, Dr. Xboif Etofenberg, prof. Dr. ?c, JSauer, prof.
Dr. Ji. g. ^cfiröer, it. Steiner, prof. Dr. JJ. £tern, prof. Dr. jr. Petter, Dr. «T. iPenbeler, Dr. («fß. foiling u. a. fyerausgegebett pon
Oofepfy -äürfdjner
J8. Sand
Dritte 2lbtei(ung3ot?ann
^ifcfyarts Werfe
III
JBfntfjxart
Jatjann
Jjiji^arfs
Werke
Dritter
Ceil
®a£
tfobanraninrifiij <roftbudjlin
C»ap
^fltlofoptjifdj
Cfj5urljtftfirf|lin
Dr.
non
fyerausgegeben
Stuttgart
40
9
5
6
0
2ІПе ÏJedjte corbefyaíten
(Einleitung.
'7'fie beiben Schriften, bie biefev iöanb Bereinigt, gehörenbemfelbenßeit»
^raum ber fchriftftellerifchen S^ätigfeit gifdjartS an. gm Saijre 1577
erfchien ba§ ©roftbücljlein, ba§ ¡Jahr barnacfj bas <Si)e5iict)tbüci;(ein. Söeibe
Schriften haben eine Sieifjegemeinfamer Sigenfchaffen. Schon im Slufjern.
Sie finb von mäßigem Umfang, in voltstümlicher Sßrofa abgefafjt, von
jaijireidjen gereimten Stbfcfjnitten bnrdfbrodjen. S8eibe finb im wefent=
liehen freie Übertragungen lateinifdjer unb griechifcher Sßerfe, bie g-ifetjart
einem weiten bürgerlichen fireife jugänglich machen wollte. ©odf ragt er in beiben Schriften burch feine felbftänbigen Ausführungen unb
hoch über einen Überfeiner gewöhnlichen Schlages hinaus. SJeibe Schriften verfolgen ben auSgefprocljenen Qwecf, bie Sitten ber gelt heben, in fcherjhafter ober unterhaltenber SBeife ju belehren, ©ent ©roftbüchlein liegt ber (Sebanfe 311 @runbe, bafj bie (Sicht eine Züchtigung ber üppig
lebenben Aeidjen fei, eine Strafe für Schwelgerei unb-IRüfiiggang. ©er
gefpenbete ©roft ift ironifdj gemeint. ®aS ©hejuditbüchtein gilt ber ®er--
herrlichung beS gamilienglücfeS. Sie finb alfo beibe für ben praftifdjen (Gebrauch beS täglichen SebenS beftimmt, profaifdj inihrer Anlage. ©och burch ben feinen §umor ber Satire erhebt frei) bas eine, burch bie ibeale
II Ute ironifdjen ffinhomien.
Sluffaffung ber Seiligfeit bes ©heftanbeä ergebt fid) bas anbere in bas
S3eretcf; bet fßoefie. Seibe gehören ju ben bebeutenbften Erseugniffen
reich oerbreiteter Sitteraturjweige be§ 16.gahrhunbertä. ©och §at weber bas ©roftbüchlein auf bie ißobagrafchriften, nodj baS Sfieju^tbücfilein auf bie ©Ijelitteratur bet nachfolgenben geil eine nachweisbare Einwirtung auägeübt
I.
Das Poöagrammifcfy (Lroftbüdjlein.
©a§ ©roftbüchlein ift bie freie ®erbeutfcf)iing jioeier lateinifdjer Sobs
fdiriften auf ba§ißobagra oon Earnariuä itnb fiirfl)eimet. ©iefe Schriften,
bie eine Äranffjeit nerteibigen unb greifen, gehören int weiteren Sinne
ber Sattung bet itonifcijen Enfomien an, bie im 2(nfc£)iuf; an Iitterarifc^e Erfcheinungen bes ausgehenbeit SllteriumS nonben tpumaniften in reichem SJlafje ausgebildet worben ift unb ihrerfeit§ aud) auf bie beutfctje»olf§=
iütnlicEje©idjtung befrudjtenb eingewirft tjat. Entlehnten bie ipuinaniften
ben Ijeibnifdfen Sdjriftftellern not altem bibaftifclge Elemente, bie fie für
iljre djriftlidjen Sefer brauchen tonnten, fo ftanben fie hoch auch unter
bem Einflufj ber oolfstümlirfjen Somit ihrer gelt. Selbe Seiten tonnten fie in ben ironifdjen Entomien*) Bereinigen, bie bem litterarifdjen
Sbeal ber geit — durch Sdferj ,311 belehren — enffpredjen. ©enn hier tonnte man mit ernftem ©on bas rühmen, wa§ man eigentlich fabeln
wollte, hier tonnte man im feierlichen Eewanbe einer afabemifdjen ober einer forenfifcljen Siebe ober in ber gorm eines (Sefpräcljs geringfügige,
höfliche, fdjäbliche ©inge auf ben Scfilb heben. 3e nach bem ®havafier
des ©ichterä würben in ben einjelnen Schriften biefer 2Irt halb bie SJloral, halb ber Sdjetj {tarier betont unb bem entfpredjenb bienten fie halb mehr jur Erbauung, halb mehr jur Seluftigung ber Sefer. ©a§ 16. gahrhunbert erzeugte eine grofje SJlaffe twn Enfomien in Italien,
©eutfdjlanb, ©ollanb unb ¡J-ranfreid), biemeift in lateinifcher Sprache ab»
gefaxtwürben. 3m 17. Sö^^nöert würben fie bann als altfranfifdje Suriofitäten inumfangreichen Sammelwertenaneinanbergereiht. Sille Sitten
non fiflanjen unb ©ieten, Saftetunb Seibenfdjaften, berüchtigte fßerfönlidj’ feiten, Starrheiten unb Unfitten, förperliche SJlängel unb Ärantljeiten würben in biefen Entomien ober „Laudes“ oft mit grofjem Slufwanb non SBif, ©elehrfamteit unb rhetorifdjenÄunftmitteln gepriefen. Unter
ben Steuern eröffnet bie Sieilje des Erasmus Sioterobantuä „Enfomion SJloriae", (1509), worin bie ©h°r^eit eigenes Sob oerfünbet unb bie
grofje 9Jiad)t, bie fie über alle SJlenfchen ausübt, felbftgefällig barftellt. Sieben biefem erlangten noch einige anbere Enfomien einfold)e§ Slnfeljen,
baf; fie oon allen Slachfolgern immer wieber genannt unb nachgeahmt
*) ©ine aiiSfübrlidie Überfid^t über bie ironifdien ©nfomien bes 16. gatirliunbert? i;abe ict; tterfudji in ber SJierteljabräiebrift für Siiteraturgefdjitfite ((, 161—ISS.
®<ns jdotiiigrainotii; in Der ßtitaaint. III
werben. Sie roicßtigfiert von ifynen bezeichnet aurfi gifcfjart in bet ©ins leitung beS SroftbttchleinS (&. 5) als feine Vorgänger unb Sölufter,
eS finb bieS bas Encomium Neronis non ©arbanuS, beS fJaoorinuS
Febris Quartana, beS $5fofrate§ SherfiteS unb (S. 53) beS StjnefiuS
Encomium calvitii.*) gn ben zahlreichen neueren (snfomien, bie meift
beutiici) non bein „ßob ber S^orijeit" unb non Brants „Slarrenfchiff" beeinflußt finb, wirb immer bie allgemein ijertjcijenbe 9tnfici)t non bem ju rüfjmenben ©egenftanb als Borurteil unb unnerniinftiger ^öbelglaube nerroorfen. Stellen auS ber Bibel unb ben .Kirchenvätern, Beifpiele aus
ber 6efd)icl)te unb ber antifen SUpitjoIogie (in bunter Bermengung cl>rift=
lieber unb ßeibnifeßer Slnfdjauungen) werben jur Berteibigung tjerans
gesogen, ©tttch eine genaue, aber parieiifcß gefärbte Srfjilbetung, burdj eine Begleichungmit nerwanbten ärgeren Übeln, burcl; filhne©tpmologieen
wirb ber ©egenftanb, ber meift als aliegorifefje §igur aufgefafjt erfefjeint,
inS befte ßießt gefeßt, feine eble 2lrt, feine göttliche älbftammung, feine Borzüge, fein biufeen, feine Beliebtheit in ironifdjer Söeife Ijeruorgeljoben.
*) ^icronpmuö 6arbanu3, geb. 1501 ju $avia, lehrte SWebigin unb aftatEjematif ait verfdjiebenen italienifdjen Univerfitäten, lebte fpäter in ©änemarT unb Sdjottlanb f 1576. Sein encomium ift eine umfangreidje gelehrte ironifdje ©hrenrettung 9lcro§, abgebrutft
in be§ @arbanu§ Tractatus varii, Safel 1562, fpäter im Amphitheatrum Dornavii 1619,
2. <5. «5—101. — gavorinuS au§ 21rle§ fdjrieb am beginn be§ 2. ^aljr^unbert^ nad) @i)t. zwei ßobreben auf bae viertägige gieber unb auf ©Ijerfite§. Seite finb verloren gegangen. (Genauere JJiadjridjt giebt non ihnen SIuIuS ®elliu§, Noctes Atticae 17, 12. — ©er bekannte gried)ifdE>e Stebner ^fotrateö (436—338 v. ©|r.) verfaßte ßobreben auf jroei berüchtigte gJerfönlidjteiten, bie fdjöne Jelena unb ben fagenljaften graufamen Äönig 93ufiri§ von 9(gi)pten. ift eine SBerwedjölung mit gavorinuS, wenn iEjm giftfjart fälfdjlidi) einen ©b^rfiteS jufdjreibt. »SgnefiuS von Sirene, am 2lnfang be§ 5. 3ai)r= bunbertS 93ifd;of ju ?ßtolemai§, fdjrieb in griedjifdjer <Sprad;e ein ßob ber Äahlbeit, ba3 im 16. ¡3ahr§unbert meijrfad; in§ ßateinifdje überfe^t würbe, neu berauSgegeben von Slrabinger, Stuttgart 1834. — 9Iud) am (Sdjiufj be§ nennt gifthart mehrere (Snfomien
**) SrantS 3iarrenfd)iff 67, 70.
***) ©ie @d)t()eit biefer Sdjrift wirb von einigen bezweifelt; vgl. ©hrift, Sefdjidjte
ber griednfdien ßitteratur 2, 621.
Unter ben ßobfdjriften auf Äranl'heiten finb bie ißobagras@nfomien bie ßäufigften. ®aS Sßobagra felbft fpielte ja im 16. galjrljunbert eine
oiel größere Stolle, als ßewtjutage. ®aS üppigere unb auSfchroeifenbere ßeben einerfeits, bie mangelhaften Borfehrungen gegen bie Unbill beS
SßetterS anbrerfeitS erweckten baS Übel häufiger unb in fdjärferem (Stabe. Bei ben vornehmen Stäuben vollenbS war eS bie regelmäßige ißlage besSlitersunbfowirbbaSBobagra fchlectjtweg alS,,dernchensiechtag“**)
bejeießnet. SSie bie ganze ©attung ber ironifdjen ßobfctjriften, fo taucht
baS ißobagra als fomifcljeS SKotin f<f;on in ber ßitteratur ber ©riechen
auf. ®S ift natürlich nicht immer ber §elb eines (SnfomionS, eS wirb
auch als ffabelgeftalt, als aliegorifefje gigur u. ä. oerroenbet. ®ie ältefte Schrift, bie von ben fiobagralobrebnern immer wieber citiertwirb, baS
lufianifdje®ranta ®ragopobagra***) führt biefe ßranfljeit als eine vom ©Iternpaar öpljion unb itlotho abftammenbe ©öttinein. @S ift feine ßob=
IV Bit ¿fabel oont Pobagva unb her Spinne.
fdjrift
*
), nur bie unvergleidjlidje §errfchaft wirb gefdjilbert, bie fie über alle 91lenfd;en audübt mit furchtbaren Sdjnterjen, gegen bie feine ärjtticfjeir SJlittei unb feine gauberfprüd)e etwas »erntögen. ©ie Schrift rourbe im 16. roieberholt in§ Sateinifche überfefet.
*) darauf uerweift audj ©arnariuS in feiner (Einleitung, fielje unten <S. VIT.
**) Nebenbei fei bemertt, bajj baS Sßobagra in ber römifdjen Sitteratur auci) non Martial ((Epigramme 1, 98 unb 7, 39) als !omifdje§ iRotin vcrwenbet wirb.
***) SJgl. barüber (Germania 2, 37«; geitfdjrift für beutfdjeS Slltertum 13, 320; SDlonaUberidjte ber berliner 2(fabemie ber SBiffenfäaften 1851, <5. 99—103.
f) ¡gacobuS 2itriacu§ in ber Scala caeli 75 h; 93 o n e r 48 Von dem ritten (Jyieber) und der vlö (circa 1330); 93incentiu3 93eUonacenfi£, Speculum morale 3, 8, 1, <5. 1346; Son. SßontanuS, De sermone, lib. 5, 3, p. 1716; GJerbeliuö in ber Sammlung j-abularum quae hoc libro continentur u. f. w. Gtrafjburg 1516 (ngl. bie fabeln be§ (EraSmuS 21lberu§, Ijg. non 93raune, S. XXXII 2lnm.). 93 ar Ian bi locorum liber I 1529 93 3; $ac. ißontanuS, Attica bellaria, 1, 2, 58, <5. 98; Saft, Sermones convi vales 1, 224, (1540). 2u§ciniu§, 164; 93urfarb 2Balbi3 „93on ber Spinnen unb g.'obagra" (l>g. non Äurj 1, 208) (1548); §an§ Gacf)3, „bie fpinn mit bem jipperlein"
Sieben Sufian unb feinen jroei Duelienfchriften nennt gifchart in
ber SBorrebe jum ©roftbüchlein (S. 19) unter ben Schriftftellern bie
überbad Sßobagra fabuliert haben: (Slaubianus, Petrarca,Wtrus©oletuä
unb Salifta. GlaubiuS Slattbianus, ber (Silbe be§ nierten Sahtljuiiberts im griedjifdjen Dften gebürtige, lateinifch fdjreibenbe ©idjter, mar in ber .fjumaniftenjeit feljr beliebt, gnfeine mehrfach heraudgegebenen Schriften •reihte man auch bas unechte ©ebitfjt In Podagrum ein, „Som $oba=
griffen ißoeten" nrie es gifchart nennt. (Ss lautet folgenbermafien:
Quae tibi cum pedibus ratio? quid carmina culpas?
Scandere qui nescis, versiculos lacerans? Claudicat hic versus, haec inquis, syllaba nutat
Atque nihil prorsus stare putas podager.**)
Sßetrarca l)at nach gifdiart „etlidj troftprief anbenißobagrifdjen 6ar= binal ©olumna gefdjriben". Petrarca erjagt in einem an gohannes
Solumna gerichteten Srief bie gabel uom ißobagra unb ber Spinne. (De rebus familiaribus epistolae 3, 13.) ©ie iiltefte befanntegaffung biefer weit verbreiteten Sefdjidite***) ift bes gaulus ©iaconus Fabula
Podagrae et pulicis, ©er glolj, fo roirb hier erzählt, ^ielt fid) bei
einem Sieidjen auf, ba§ ißobagra bei einem 31 tuten. Reiben ging e§ in
ihren SBohnorten feE»r fct)led)t. gener rourbe burd) Ijcntfige Steinigung unb ©urdjfuchung, biefer burd) bie fdjroete Slrbeit feiner Klienten be=
unruljigt. Sie befdjloffen barum, nachbem fie fid) einmal gegenseitig
ihr £eib geflagt hatten, ihre Slufentljaltdorte ju tauften. Sluit hat ber
giol) Sidjerheit bei bem Annen unb badSßobagra 9!ul)e bei bem Sieidjeii. ©af; ba§ Sßobagra unb ber glolj (nach einigen ©arfteHungen: bie Spinne) miteinanber verfehren, ift nach gafob @rintnt§ finnvoller ©eutung barum
poetifd; leicht möglich, weü ^er ißolfdglaube ein gnfeft als ben Urheber ber ®id;t annahm. Auf biefe gabel, bie überaus häufig erjähit worben
J8ali|la. flobajra-Önhotnira. V
^obagra täfit in den Bauernhütten „Sani Slrmut tmb bie Spinnen malten".
Unb nun Balifta. gifchart fagt in ber Vorrebe: „©er WiebicuS
GhriftophoruS Valifta non Paris, ber ein Goncertation unb ftreit fampt eint »ertrag mit unferer glibmäcljtigentjat gehaltenunb bem Sßobagrifdjen Vifcljof non Sitten jugefc^riben." ®S ift bie in lateinifctjen ©iftichen mit fic^tlidjer Venubung SufianS abgefajjte Schrift Balistae Parisiensis in podagram concertatio.*) gn bem C3ebici)t, baS bem Domino
Philippo de Platea Sedunensi Episcopo geroibmet ift, nimmt ber
Verfaffer benMampf gegen baS ^obagra auf, weil eS fo unuerfdjämtfei, fogar ben Vifcljof »on Sitten ju plagen. @r erzählt in abfälligem©one
non ber mpt^ologifctjen Slbftammung unb ben Sßirtungen beS fßobagraS. gn breiter SluSfüljrung fcfjilbert er bie Slnroenbung ber oerfdjiebenften mebijinifdjen unbuolfstümlichen SRittel jur Vertreibung ober jur SDlilberung
bes Übels. 3" einem nachfolgenden Dialogus fordert er uom fßobagra,
eS fülle ben Vifdjof unb bie brauen, mäßigen Seute überhaupt in Siulje
taffen unb fid) nur ben Treffern, Säufern unb Sßollüftlingen juroenben.
2llle bie genannten Schriften finb feine Sobgebidjte. Vor ff-ifdjart aber entftanben nod) eine dieilje »on ®nfomien auf baS ißobagra, bie er
nirgends nennt unb bie er fictferlicl) auch ixictjt gefannt I)at. SBenigftenS hat er aufjer non GarnariuS unb ^irfljeimer non niemand anberem ein
fdjerüjaftesißobagramotin übernommen. fJJlit feinenjtoeiDuellenfcljriften
aber fteljen bie übrigen fßobagrahpmnen ber .Seit in beachtenswertem
balb tueitern, halb nähern Qufammenhang. hierher gehört beS ®raSmuS
JioterobamuS Podagrae et Calculi ex comparatione utriusque
En-comium. ®raSmuS findet, baS ^obagra Ijabe immer Sdjerj unb ®e»
läster im Giefolge, es ueritriadje nur leichte erträgliche Scljmerjenunbtöte
niemanden,mährend bie Steinfranfheitüberaus fchmerglfaft unbtöblicf) fei.
©och auch biefeS Selben habe feinen Sßert, eS fomme ber fßhü°i0P^e
gleich, we^ Jür Betrachtung beS SobeSanrege. ®iebeiben firanfheiten
uergleidjt auch ber Qefuit SacobuS VontamiS in feiner Schrift Morbidi
duo et laus Podagrae.**) Songrößerem Umfangift baS PodagraeEn- comium beB SlrjteS ipieronpmuS GardanuS auS Sßatria 1501 —1576.
(1519) unb .,ber gipperiein unb bie Spinne" (1557); goad)im Gamerariuä Fabulae Äsopicae 9lr. 458, (1564); ©ucfeariuS ©gering, Proverbiorum copia, 1, 195, (1601); Pantaleon ©anbibuS in Delitiae poet. germ. 2, 170; Reyes quaest. 88; 2)1 ergini
4, 167; 2)omenid) S. 144; Raubent 265; ßafontaine, 3,8, La goutte et l’araignee;
3ad)ariä, fabeln unb ©rjäfelungen 1782, Dir. 15 „Sie Spinne unb baS gjobagra" (nacfe 23urfarb SBalbiS).
*) ©§ würbe jugleid) mit £ufian§ unb g$irffeeimer§ ^obagrafdjriften von bem Strafeburger 2lrjt 2)hd)ael Xojiteö veröffentlicht unter bem ©efamttitel De Podagrae laudibus doctorum hominum lusus, Strafeburg 1570.
**) Sie feier genannten Scferiften finb alle abgebrurft in bem Sammelroerte Amphitheatrum Dornavii 1619, 2. Xfeeil, €ra§mu§ S. 202 f. 3- ^ontanuS 214 f. GarbanuS 215 — 219. Dieben biefen am gleicfeen Orte eine grofee 3afel neulateinifcfeer Öebicfete über ba3 ^¿obagra. — 2)es GarbanuS ©ncomium mürbe anonpm in§ S)eutfcfee übertragen: ^?obagrifcfeer DJlefetram u. f. w. 5ran^Turt am 2)lain 1557 unb 1567.
VI i)obagru-®nhomien.
ßarbanug bringt japlreicpe roirffame SMotine jur Serteibigung be§
Sobagras bei, non benen bie meiften au§ ißirfpeimer§ ißobagrafcprift, bie mir unten Tennen lernen werben, entnommen finb. @r fügt felbftänbig
pinju, baf; bao 'pobagra offen ben SÄenfcpen angreife, nicpt auf geheimen SBegen, rate anbere böfe .Rranffjeiten, baf; es ben ganzen Äörper be=
perrfcpe, nur jene ©lieber nicpt, ju benen ipm feine Scpampaftigfeit
ben ßutritt nerroepre. @s »erjage alte übrigen fieiben, nur nor bem Xobe bes fieibenben rufe es irgenb eine anbere Äranfpeit petbei, benn e§ fei unter feiner Sßürbe einen SJienfcpen 31t töten. 9lucp Sans Sacp§
beteiligt fiep an biefer fiitteratur. gn feinem ,,@efpred) ber Sötter ob ber eblen nnb bürgerlicpen Äranefpeit bes Sßobagram ober gipperlein",
1544, befcpliefien bte ©ötter, um bie übermütigen SJtenfepen 31t ftrafen,
.ftranfpeiten unter fie 311 fenben. Unter ben nerfcpiebenen allegorifcpen
Sßerfönlicpteiten, bie pier als Vertreter ber Sranfpeiten erfcpeinen, tritt aucp öas ißobagra auf, eine bleicpe Sßerfon auf einem Seffei fipenb mit einer Slarreniappe angetpan. Sie ganje Serfammlung lacpt über fie.
Ser Sicpter befcproert fiep nun barüber, baf; man über ein Übel fcper;e,
bas ipn feibft fo arg plage. Sa geigt ipm ein „@epft" all’ bie nielen
Sorjüge biefer itranipeit, eine lange Sieipe, bie meiften mit ißirlpeimerä
SJiotiuen iibereinftimmenb.
Gs mar ein glürflicper ©riff gifcpart§, baf; er au§ ber grofjen gapl
»on ißobagra - ßnfontien gerabe bie Scpriften non Garnarius unb bßirt'=
peirner jur Überarbeitung geroäplt pat. ®S finb bie bebeutenbften @r» jeugniffe ber ißobagralitteratur, nicpt troefene Sarftellungen, fonbern lebenbige, frifepe, einbringliepe, an roirfliepe ober gebaepte Sörer gerichtete Sieben, aufjerbem finb fie in meprfaeper Ssejiepung Segenfäpe. Son ver<
fepiebenem Stanbpuntt ausgepenb beleucpten bie Serfaffer bie Sorjüge ber firanfpeit auf uerfepiebeneSßeife, fo baf; fie fiep nur feiten berüpren.
So Tonnen beibe in einem iöuepe nebeneinander ftepen opne niel unlieb; fame SBieberpolungen 311 »erurfaepen. Sasüßert bes italienifcpen Slrjteä
ift eine afabemifepe Scperjrebe, wie fie an ben Univerfitäten ber ßeit fepr beliebt mar*), nor wirflicpen Bupörern gepalten, baS bes beutfepen ®e= leprten ift eine Serteibigungsrebe nor einem fingierten ©ericptöpof.
Qopann ©arnariuä (Sleefcpouroer, 1520 — 1562) au§ ©ent trug im
§erbft 1552 ju Seginn berSorlefungen an ber ißabuaner ipocpfcpttle ben
§örern, meift jungen SJiebiäinern, einefcperjpafte fiobrebeaufba§ 'fSobagra
nor. Sa§ 3opi' barnacp neröffentlicpte er bie Siebe.**) 3n einer ®ots
rebe, bie an ben faiferlicpen Siatunb ißräfeftenbes öfterreiepifepengiscus, ben greiperrn Sigiömunb non §erberftein, Siepperg unb ©uetenpag ge«
*) 33gl. barüber ßarnefe, bie heutigen Unicerfitäten im SJlittelalter 1, <5. 232 ff. unb ßeitfcfjrift für beutfdjeS Altertum 9, 119 ff.
**) ßufammen mit jroei weitern Schriften beSfelben 93erfaffer3 gebrwft Carnarii Do Podagrae Laudibus Oratio etc. Patavii 1553 (Berlin, ¿löniglidje Söibliotljef Xg 8096). SJgl. über iE>n Biographie universelle 46, 335.
Die Sdjerprtór Jes Karnarius. Vil richtet ift, meint ©arnariuS, bafs fiel; ñor iljm niemanb aufer Sultan mit betnfelben ©egenftanb befct)äftigt habe, bafj aber biefer in feinem ®rago= pobagra bie .ftranft)eit mehr gefabelt, als gerühmt íjabe. Garnartus fdjeint alfa feine Vorgänger (aufjer Sultan) nicfjt gelaunt ju I)aben unb in bet Slíjat n>ei(f)t er in feiner ®arftelíung unb feinen SJlotiven be= beutenb non ihnen ab. ®ie Sniomien auf anbere ®inge aber rearen iljm belannt, er 5<ií;ít mehrere bauen (S. IX, .im wefentlidfjen biefelben role ffifdfart in feiner SJorrebe) auf unb Ejält fiel; in allgemeinen Bügen an bie 2Irt ihrer Siereeisfüljrung.
911 it paraniijti)ifci)en Fabeleien eröffnet ©arnariuS feine Sdfilberung bes ißobagtaS. ¿n Beabfidjtiatem Segenfafee ju Sutian läflt er bie .Hranftjeit nicht von fcfjrecflicfjeit — fonbern von ben erfreulichen Sott» feiten SacchuS unb SenuS abftammen. Unter göttlicher älufficht roirb baS Kittb in ben fdjönften ©egenben auf baS üppigfte aufgezogen unb reächft zu einer mächtigen ©öttin mit einer ftattlichen Hofhaltung von allegorifdjen ©eftalten heran. Sille Sßaläfte her Gleichen finb ihreSempel, allen ihren ^atienten verleiht fie Sírtfeíjen unb eine behagliche Gebens»
weife. Unb wäljrenb Sultan, um bie furchtbare, gefährliche Stacht biefer ©öttin zu erroeifen, berichtet, baf; fte bie berühmteren griechifchen gelben geplagt habe, zählt ©arnariuS biegleiche Slamenreiljeauf, um barjutljun,
wie vornehm bas ißobagra fei, ba eS fich boci; Königen unb Gelben
als Sefährtin unb greunbin zugefelle. 3>n übrigen £;at ©arnariuS, ber
fich *n berfelbenSeit (nach feinen einleitenbenSBortenzu fchliefjeit S.VIII)
mit einer wiffenfchaftlichen Slrbeit über bas flobagra befdjäftigte, bie mebtzintfehe Seite bes Giegenftanbes ftärler betont. @r finbet nach einem genauen Vergleich, bafj alle anberen förperlichen Seiben viel fctjliminer feien unb bafj baS tßobagra gerabezu z« ben fogenannten tgeilfamen Krankheiten gehöre, bie bem Körper unb bem ©elfteStufen bringen. GS greife übrigens nur Hättbe unb ffitfte an, reährenb es bieebelftenKörper»
tíjeile: §irn, ¡Qec¡ unb Seher unbehelligt laffe. SS ftciljle ben Seih unb
macl;e ihn roiberftanbsfähig gegenSeiben jeglicher 9Irt. Son ben übrigen ©nfomten hat eS ©arnariuS gelernt auch moralifdje unbreligiöfe SeweiS»
griinbe inS fyelb zu führen, ©urdj SBibelcitate roeift er nach, baft ber tßobagrifdje ein Siebling ©otteS fei, benn eS feien feinem Seihe leichte plagen belieben, bamit feine Seele gereinigt unb gerettet werbe. Ser ißobagrifche lerne SelhfterfenntniS unb 93efcheibenh)eit,er werbe ntäfttgunb tugenbljaft, weife unb fromm. Hohen bereits bie Stoifer ernannt, haft nicht ber Schmerz, fonbernnur bie Sdjanbe einÜbel fei, fo würben mir ©hriften hinter biefer©rtenntniS ber alten Selben in befcljämenber Sßeife
Zuriictbleiben, wenn wir baS ipobagra für einÜbel hielten.
*) ©er Dleubrucf ber Sdjriften von ©arnariuS unb ^irtljeimer, ben i$ ijier unb
unten ® XXIII ff. gebe, erfdjeint mir nidjt überfíüffig. ©ie beiben 9teben finb als ijervor?
ragenbe Vertreter ber ©ntomienlitteratur unb als ¡Quellen ^ifdjartS von 23ebeutung.
VIII ÖarnartUß, De Podagrae Laudibus Oratio.
De Podgrae Laudibus Oratio,Habita In Celeberrimo Gymnasio Patavino a Joanne Carnario Gandensi, in initio lectionum III
Idus Novembr. 1552.
Praeclare institutum et multis iam ab hinc annis sanctissime observatum est, Praesides amplissimi et vos cuiuscunque ordinis
praestantissimi auditores, ut quicunque in hoc celeberrimo gym nasio publice docendi pronuntiam suscepissent, iidem quoque eius
disciplinae quam interpretandam assumpsissent, dignitatem, ex
cellentiam, magnitudinemque prius pro concione demonstrarent. Quocirca satis mirari nequeo, quid in mentem venerit plerisque, qui eum pro veteri et sane laudabili huiusce Academiae instituto professionis suae facultatem luculenta aliqua oratione studiosae iuventuti commendaturi essent, nulla vel venerandi decreti au-
toritate moti vel audientium variae multiplicisque eruditionis, habita ratione, statim ad interpretationem se accingunt, non ad
laudes celebrandas. Quo fit, ut saepe in medio orationis cursu ab imperitis earum rerum hominibus (nec immerito mea quidem
sententia) inter(Bl 5b)pellentur exibilenturque. Quid enim ineptius aut absurdius esse potest, quam coram bonarum litterarum aut etiam jurisprudentiae studiosis adolescentibus (qui sua praesentia
huiusmodi quoque actus cohonestare consueverunt) insolitas et quibus soli medici aut philosophi assuevere, voces disceptationes
que deblaterare ac magno cum auditorum taedio inculcare? hi
mihi credite nihil aliud quam surdis, ut in proverbioest, narrant fabulam. Ego autem, qui hoc anno Avicennae fen, ut vocant,
vigesimam secundam tertii canonis de doloribus articulorum seu de Podagra ipsa ex communiantiquissimaeetnobilissimae nationis
Germanicae consensu publice interpretandam (quod utinam Deo favente factum sit) suscepi ad meum officium pertinere putavi,
ut in hoc mearum lectionum exordio pro antiqua et nunquam
satis laudata consuetudine,nonnihil de medicinaelaudibus conarer
praefari. Verum enimvero cum haec materia et quasi latissimus
dicendi campus quotannis ex hoc loco ab aliis, qui doctrina et usu dicendi melonge superant, luculentius feliciusque, quama me
fieri possit, tractetur atque excutiatur, ne cuculi more semper
eadem repetatur cantilena, neve quod ab aliis toties ornate et
copiose dictum est, a nobis obscuretur potius quam illustretur,
decrevi meam alio convertere orationem, eamque ita moderabor,
ut nec medicinae (ni fallor) vel philosophiae, nec iurisprudentiae
candidatos, neque quenquam bonarum litterarum studiosum, quorum hic magnum video numerum, poeniteat audiisse. Nunc itaque
bem Iiegt bie erftere, fo oiel mir befnnnt ift, nur in wenigen Gjemplaren ber 2lu3gabe non 1553 uor, bie lentere ift feit ber 2. §alfte be§ 17. Sa^unbertS nidjt wieber ge* bructt roorben.
Carnarius, De Podagrae Laudibus Oratio. IX
omissis vetustissimae artis (6a) medicae ad fastidium usque de cantatis laudibus, mead Podagrae encomion, cuius hoc anno
curationem tradere decrevi, protinus convertam. Nec vero putetis
velim me id temeritate quadam ingeniive petulantia impulsum,
sed potius consilio atque ratione ductum facere idque tribus
potissimum de causis, quarum prima ct praecipua est, ut sanc
tissimis huius Academiae legibus, quae materiae publicetractandae
exordium ab eiusdem laudibus duciiubent, obtemperarem. Deinde
ut animos auresque vestras tot ac tantis medicinae et philo
sophiae laudibus (quae quotannis ex hoc loco a viris
eloquen-tissimis declamitantur) audiendis iam pridem defatigatos, veluti
novo quodam ac iucundiore aliquo sermone reficerematque atten
tiores facerem. Tertio, ut hac in parte magnos autores et prae
claros, a quibus idemfactitatum essevidemusimitarer.Constatenim
Favorinum, haud contemnendum Philosophum, non solum febrem
quartanam sed etiam Graecorum omnium, qui ad Troiam venere,
maxime deformem Thersitem laudasse. Quin etiam Busiridis
immanissimi susceptorum hospitum immolatoris laudes tentavit
Polycrates, absolvitIsocrates. Et a Carneade celebriex Academia philosopho, Romae non sine magno applausuiniustitia, audiente
severissimo morum censore Catone fuit commendata. Nec a cal
vitii laudibus Synesius Theologus abhorruit. Musca etiam atque
■ars parasitica praeconem adeptae sunt nequaquam infantem
Lucianum. Murium et Ranarumpugnamheroico carmine Homerus
aut alius sane dignus (6b) Homero celebravit. Nonne facundiae
Latiarumque litterarum (ut Plinianis verbis utar) parens Cicero,
senectutem, dolorem, ipsam denique mortem, quorum vel sola
mentione horrescunt ac pavent plerique omnes, melliflua sane
oratione non solum levia et non molesta, sed etiam iucunda
effecit? Sed quid nobis anxius antiquorum exempla recenseo, nonne, insigne nostrae aetatis decus, Erasmus ille Roterodamus
rei stultissimae to rfjg (idogiag lynmiiiov elegantissimo libro edito
complexus est? Nonne idem autor in Chiliadibus Aldinam
an-choram et Scarabeum insectorum infimum e stercore natum ad caelum usque laudibus evexit? Dies profecto hic me deficeret si
singulos enumerare velim, qui hac scribendi ratione ingenium suum exercuere. Quum igitur tot ac tantos viros non puduerit nec poenituerit huiusmodi &8o£a>v vno&iaecov, quis mihi vitio-vertat, si omisso nunc medicinae (quam nemo sanae mentis non
commendat) encomio, ad id orationem convertam meam, quod falsa quadam mali opinione videntur omnes fugere ac detestari demonstremque illudnon solum non esse miserumet suapte natura
malum, ut falso opinantur, sed potiusbonum et (bona venia dicam)
X ©aritariUBj De Podagrae Laudibus Oratio.
ornatissimi, deque eiusdem educatione, praestantia atque am
plissimo imperio, deniquede immensis et infinitis ipsius commodis, quae sola haec mortalibus adferre solet, in praesentia sum dic turus. Quod quidem assumptum negotium, si nullo adhibito elo
quentiae ornatu cftltissi(7a)mis vestris auribus ingessero, ea vos quaeso feratis patientia, qua quondam optimum illum Traianum
(festinabundum licet) toto cum exercitu, ut mulierculam audiret eiulantem, legimus constitisse. Memineritis etiam velim summi
illius Laconum principis Archesilai nonnunquam raucos et
iniu-cundae vocis homines admittere soliti, ut postea ex eloquentia sermone solidioremcaperet voluptatem. Et nostri quoque temporis principes (ne longe exempla petamus) quandoque rudis et simplex avicularum agrestiumque hominum cantus magis delectat, quam
concinna summorum musicorum harmonia. Adeste igitur omnes
animo benevolo, auditores humanissimi, et Diis faventibus benignas nobis aures praestate. Quoniam vero apud celeberrimos quosque scriptores hic mos inoleverit, ut clarorum hominum laudes cele
braturi primum ab origine ipsorumauspicentur, nos quoque illorum institutum verumque naturae ordinem imitantes a minime obscuro
aut plebeio verum divino Podagrae ortu exordium sumendum esse duximus. Si igitur in laudibus heroumut pote Herculis, Achillis,
Romuli, Aeneae et aliorum eiusmodi, hoc primum et praecipua commendatione dignum reperitur, quod orti sint Deo Deave parente
altero, quid de divina nostra Podagra utrumque parentem immor
talem nacta dicemus? Necvero putetis velim ipsamPlutone aut
Saturno aut furiis aut Gorgone aut alio id genus implacabilium terribiliumqueDeorumprogenitam esse (ut quid Cynicus temerarius-que Sophista, quem nul(7b)la hominum Deorumveterruit Maiestas,
asserere est ausus) sed eo potius, qui sua praesentia totum genus
humanum exhilarat, Baccho scilicet, cuius numen tam venerandae apud antiquos fuit autoritatis, ut id ipsum prae ceteris omnibus
religiosissime coluerint. Genuit aut hic Deus immortalis immor
talem nostram Deam non exargilla, ut Pandoram Vulcanus neque
ex quercubus aut lapidibus, quibus totum genus humanum
restaurarunt Pyrrha et Deucalion; multo minus e capite suo, sicut Minervam Juppiter; minime omnium ex mortali muliercula,
quopacto Aesculapium suscepit Apollo, sed ex Dearum pulcherrima ac lepidissima Venere, idque perfusus multo nectare, quod forte
inDeorum symposio uberius ac meracius illi administrarat Gany medes. Has igitur parentes haud obscuros sibi vendicat nostra Dea, his gloriatur, superbit ac sese prae aliis (nec immerito quidem) iactat. Et ne forte putetis haec a me tam pridem esse
conficta, scitoteGraecum illud distichon, multa vetustate et venu state insigne meis dictis prorsus suffragari, eaque confirmare
Carnarius, De- Podagrae Laudibus Oratio. XI
Ivciiislovg (ia-/.%ov vrj XvsiiicXovg &cpQoSirr] yevv&zai ffvyazriQ IvaifisXrig no8ay(>a.
Nascitur ex Venere et Baccho solventibus artus Filia, quae solvit membra Podagra virum.
Huc etiam accedunt Virgilio Maroni adscripti aurei versiculi, Ut Venus enervatvires, sic copia Bacchi
Et tentat gressus, debilitatque pedes.
Quibus (si recte rem perpendamus) nihil aliud innue(8a)re vult, quam Podagram Veneris et Bacchi filiam esse; atque hac tenus de origine. Sed quam non parum ornamenti vivus addere solet natalitium solum (quod nequaquam latuit sapientissimum illum philosophum, cum gratias ageret Diis immortalibus quod in Graecia non apudBarbaros primos edidisset vagitus) pauca de Podagrae primis incunabilis nobis sunt dicenda. Ipsa igitur orta
est non in fluctuante Ortygia, ut quondam Delius natator, nec in spumosis fluctibus, quem admodum Aphrodite, nec in obscuris ferarum latibulis, sicut olimMercurius, nec inpauperum tabernis, quod miserae Peniae contigit, sed potius constat eam in divitum mollibus et delicatis lectulis, in superbissimis principumpalatiis regumque turribus esse natam. Ubi illa tenerrime quidem fuit 'educata, sed non a cane, ut quondam Cyrus Persarum Monarcha, multo minus a cerva, ut Mysiorum rexThelephus Hercule genitus,
neque equina suxit ubera, quod de PeliaThessaliae Rege legimus,
nec ursino lacte nutrita fuit, quod Alexandro Priami ex Alope filio olim contigit, nec lupa nutrice, ut Romulus et Remus, nec
caprae ministerio, ut Juppiter et Aegisthus est usa, sed bestias
utpote tanta re indignas exosam duae lepidissimae nymphae,
MetheSileni filia et Acratia sedula Veneris famula, suis uberibus
lactaverunt. Quae adultam iam Deam nequaquam deserunt, ut
aliae solent nutrices, sed eam quocunque pergat, sequunturmagna
aliarum pedissequarum turba, intei’ quas praecipuae sunt: obeso
corpore Polyphagia, palpebris turgidis, oculisque conniventibus
Philypnia, utroque crure claudicans (8b) Misoponia et floridis
ornata corollis suavequespirantibus perfusa liquoribus Philedonia.
His additur totus Epicureorum, Menadum et Satyrorum chorus,
qui filiam non secus ac parentes, Bacchum scilicet et Venerem
amore prosequuntur. Hac nimirum tam praeclara stipata co
horte, summum genus hominum alma Dea in suam redegit po
testatem, Imperium etiam exercens in ipsos Imperatores, quam laudem sola Medicina olim sibi vendicabat. Dixi de parentibus natali loco, nec non egregio comitatu, sequitur nunc, ut quam
XII (ftarnßriua, De Podagrae Laudibus Oratio.
quibus commodis suos cultores soleat beare. Imprimis itaque
sciatis velim nullam esse mundi partem, in qua sit venerabile Veneris atque Bacchi numen, quin eam protinus hereditario quo dam iure sibi quoque arroget nostra Dea, parentes secuta quo cunque tendant, quos etiam in eo superare videtur, quod illi non
solum apud divites, sed plerumque etiam apud pauperes diver
tantur, ipsa vero spretis pauperum tuguriolis, humilibusque casis, veluti altius attollenscaput ad opulentorum tantumac principum commigrataulas, ubimaxima humanitate acbenevolentia excipitur.
Extemplo lautissimum atque omni rerumcopiainstructumapparatur
convivium, Pontificalem coenam dicas. Milesie stragulae murice
et ostro infectae ipsis accumbentibus molle lectisternium substratae exhibent mensa diversis conspersa floribus laetum convivantibus
praebet aspectum, Thoralia et mappae aquis odoriferis imbutae incund(9a)a nares fragrantia feriunt, omnia nitent ridentque musi corum suavissimis concentus aures mira dulcedine demulcet, palatum delectant delicatissima quaeque ciborum genera
oifia re oi'a idovoi diorgttpitg id est
Qualia Diis geniti comedunt obsonia reges.
Generosissima undique terrarum quaesita vina apponuntur
Falernum, Albanum, Caecubum, Surrentinum, Adrianum, Mamer tinum, Paraetypi-iniim, Chium, Lesbium, Ephesium, Asianum,
Thasium, Theologicum denique vinum (quo Podagra ipsa non mediocriter delectatur) aliaque permulta, quae brevitatis causa omitto. Ad summam, ne agam de singulis, nihil deliciarumnihil voluptatum non exhauritur. Quid an haec parva vobis videntur? Jovi profecto Deorum omnium maximo, si huc in terras ad mortales
descenderet, splendidiores aut magis oppiparae epulae apparari instruique non possent. Praeterea cum alii Deorum habeant saepenumero sacerdotes pauperculos et sacrificulos etiam ex media plebe delectos, sola Podagra ditissimos eosdemque generosissimos
habet Mystas, Episcopos, Duces, Cardinales, Reges, Pontifices, Imperatores, qui omnes religiosissime Deae sacra peragunt, atque ipsius numini irato victimis caesis litare consueverunt. Et ut nostrae tempestatis principes vivos omittam, aliquot prisci illius saeculi heroas podagricos (si modo Lueiano credimus) vobis recen sebo, ut videatis nonrecensautnovum esse huius Deae imperium, sed amosae potius vetustatisnobilitati (9b) aeternitati consecratum. Priamus siquidem ille, cuius nomen regnumque florentissimum poetis, historicis ac omnibus denique hominibus tantopere commendatur et celebratur, ipsi Podagrae fuit addictissimus.
Achilles, etiam unus omnium Graecorum fortissimus et
ÖTarnariua, De Podagrae Laudibus Oratio. XIII
alterum te'lo Paridis, alterum rostro Xiphiae interiisse fabularum
inventores comminiscuntur) ita Podagrae dediti fuere, ut pro ea
mortem subire non recusarint. Et domitorille horrendae Chimaerae
Solymorumque Bellerophontes, nostrae Deae lubens volensque
non solum manus, sed etiam pedes submisit. His addite acu tissimum aenigmatum coniectorem Laii regis Thebani filium Oedipoda,necnon egregiumbellatorem Pleisthenem Pelope natum.
Neque hoc numero exemeris nobilem Poeantis prolem, rei mili
taris peritissimum Imperatorem, multosque alios armis et ingenio
claros duces, quos, ne longiorsim,in praesentia noncommemorabo. Tacebo quoque huius amplissimi regni, quam in dies magis ac
magis ampliorem fieri cernimus, propagationem. Nam tempore divini illiusHippocratis (ut idem ipse insuis Aphorismis testatur) neque eunuchi podagrae subiecti erant, neque matronae ipsae, nisi menstrua defecissent, nnnc vero in eunuchos atque mulieres etiam ytctraiir)viovg imperium exercet. Cum dico eunuchos et matronas, nolo putetis me de vulgaribus istis et inopibus ser monem habere (tales enim non admittuntur) sed deiis, qui opibus, nobilitate, otio etomni volupta(10a)tumgenereceteris praecellunt,
intelligere. I nunc et clarissimum Podagrae nunquam defuturum,
seu intermoriturum imperium, quod tales tantosque heroas non
gravate subiisse manifestum fecimus, contemne. Et quoniam (Deorum munus est proprium prodesse hominibus (unde Jovem
a iuvando reliquosque Deos merito qHXav&Qmitovg dictos esse
constat) iure optimo Podagrae hac etiam in parte divinitatem
attribuimus, quippe quae praeter cetera commoda ab ea penein
finita in homines profecta, rem unam omnium philosophorum
sententia difficillimam praeclarissimamque, to yvm&i oeavvbv ex
perientia duce facimille docet, admonetque nos nostraeconditionis
et imbecillitatis. Solemus enim nos homines in rebus prosperis et ad nostram voluntatem fluentibus, plerumque fastidio, superbia,
arrogantia efferri, idcirco utiliter Arthritis, aliaque morborum genera videntur inventa praesens huiusmodiinsolentiae remedium.
Quod prudenter (meo quidem indicio) intellexisse videtur sapien-
tissimus ille Macedonum rex Antigonus, nam posteaquam a gravi morbo convaluisset, „Nihilopeiusest,“ inquit, „siquidem hic morbus submonuit nos ne animo efferamur, quum simus mortales“.
Familiaribus Antigoni (ut vulgo solet) aegrotare magnum vide batur malum, at ille testabatur morbum sibi plus attulisse boni quam mali. Nam quamvis corpus nonnihil extenuasset,imbecilius-
que reddidisset, animum tamen (corpore longe praestantiorem)
reddiderat et modestiorem etminus insolentem. Valeant nunc ii, qui morbos tam praeclarae (10b) rei autores oderunt cane peius et angue. Simile fere de Alexandro illo magno memoriae
pro-XIV ©arnßtius, De Podagrae Laudibus Oratio.
clitum est. Nam ubi ex vulnere articulis pedum illato magnum percepisset dolorem, protinus in haec verba prorupit:
a> yiloi vo Qtov aloa v.ai oi>%
i^cop, 0106 arrp rs gsei ftaKKgscoi Qtofoiv id est Effluit heu nostro teter pede sanguis amici
Non ichor, qualem Divorum vulnera spargunt. Antea eo arrogantiae venerat, ut se pro Deo coli ethaberi voluerit, sed dolor et multus manans e vulnere sanguis, non Jovis, sed Philippi filium esse Alexandrum docuere, eumque in posterum longe mitiorem tractabilioremque reddidere. Praeterea quid frugalitate utilius, quid modestia laudabilius, quid tempe rantia honestius? At nonnehorum tam incomparabilium bonorum nobis causa et parens est Podagra? Novi ego virum, si modo vir is appellandus est, quem nulla philosophorum scripta, nullae amicorum admonitiones, nullae parentum obiurgationes, nulla denique ratio ad frugalitatis et temperantiae amorem incitare potuit, eum solaPodagra, qua ille magistra aliquantum utebatur, ipso Diogene frugaliorem, Socrate modestiorem, ipso denique Xenocrate, brevi tempore, reddidit continentiorem. Haeccine dicetis esse vulgaria? Quin etiam hoc unum affirmare ausim, nullum (si demas arthritidem) morborum genus, aut de Medicis, aut de laborantibus ipsis melius mereri. Nam aegris (ut hactenus demonstravi, deincepsque sum demonstraturus) immensa bona ad- fert, me(lla)dicorum vero loculos citra aegrotantium incommodum abunde replet. Sunt, ii (ut nostis), qui articulari morbo tenentur, plerumque locupletissimi, qui admodum in medicos benignos se et liberales exhibent, quo fit ut etiam avari et sordidi natura homines, opera Podagrae statim liberalissimi evadant. Quum haec itaque ad hunc modum se habeant, quis medicorum hanc Deam non amplexetur? quis aegrotantium non veneretur? Quis denique hominum tot bonorum benignam parentem, quae etiam a patribus et avis ad liberos et nepotes sine ulla invidia sua beneficia vult manare, non amet, colat, exosculetur? Neque solum haec praestare potest Podagra, verum et alia quaedam maiore digna admiratione. Refert enim Aelianus, fide dignus historicus, multos idiotas seu afiovaorazovs (ut eius verbis utar), morborum beneficio doctissimos evasisse inter praecipuos recenset Hieronem Siciliae Tyrannum. Is namque antequam aegrotasset, indoctus plane nihil prorsus a Gelone, fratre bardo stupidoque homine differens, post morbum non solum ingenium bonis litteris excoluit, sed doctissimorum Poetarum Simonidis, Pindari et Bacchilidae familiaritate nihil habuit prius. Simile de Ptolemaeo secundo narrat idem autor. Et Theagenes quoque teste Platone
®arnadU0, De Podagrae Laudibus Oratio. XV
aci philosojihanduni se contulit, cummorbo impeditus ad
civilia-munia obeunda minus esset idoneus. Fortem quoque reddidit
morbus Stratonem Corrhagi filium, nobili ortum familia opulen-
taque. Hic ubi ignavo otio ac voluptatibus (ut divites plerumque so[llb]lent) multum indulsisset, tandemque in morbum incidisset, recuperandae pristinaesanitatis gratia gymnastica ususest; eaque
in arte sese tanto studio postea exercuit, ut in quattuor illis
celeberrimis Graeciae certaminibus palmam obtinuerit, qui honor Graecis hominibusnon minor quamRomanistriumphus habebatur. Quae quidem omnia (quamvis generali nomine de morbis ab autoribus nulla speciei facta mentione) sint memoriae prodita, puto tamen non inepte de nostra Podagra posse intelligi. Constat enim istos, qui morborum adminiculo meliores evaserunt, viros illustres, divites seu potentes, nonnihil etiam voluptatibus deditos fuisse. At talibus adeo familiarem Arthritidem esse anteademon stravi, ut ab aliorum commercio prorsus abhorreat. Deinde
ceterorum morborumquidamita saevi sunt, ut non solum homines non reddant meliores, sed saepenumero iudicium, memoriam, mentem denique ipsam adimentes, deteriores relinquant, imo penitus corrumpant, quod articulari morbo neutiquam est ad- scribendum, quippe qui neque menti, neque vitae, neque naturae insidietur. His addite Democratem palaestritam a Podagra
tan-quam optimogymnasta ita confirmatum, utin circulo a se circum
scripto consistentem nullus athletarum etiam merito discessit coronatus. Similia exempla multa afferre possem, sed his diutius immorari non libet, quare nunc ad alia pergamus. Silentio, me hercle, hoc loco praeterire minime possum crassam quorundam
inscitiam ne di(12“)cam insaniam, qui Podagram in Deorum numerum referendam esse negant, quia nusquam ipsi templum
ut ceteris Diis et morborum nonnullis consecratum cernant.
Obiiciunt nobis Plinium, qui scriptum reliquit febri fanum in palatio Romano dicatum fuisse. Sed tua, inquiunt, Podagranun quamalicubi tanti fuit, utilli vel minimaquaepiam ara erigeretur.
Atquinon intelligunt rudes isti ratiocinatores Podagram nostram
hac in parte superare deos deasque omnes. Nam cunctas fere opulentorum domos, multorum etiam Abbatum Coenobia pluri morum Episcoporum, Cardinalium, aliorumque Principum alta palatia divinae Podagrae delubra esse sacra quis non videt?
Quare desinant scioli isti aliquando nostrae Deae detrahere
incipiantque tandem aperire oculos ac tanta de maiestatehonori
ficentius sentire, ne forte Deae iram tremendam in sese provocent
incidantque in illius ¿¿n-rovs, e quibusneJuppiter quidem ipse postea eos eripiat ac subtrahat. Porro cum laudum beatae Podagrae nullus sit modus neque finis, oratio tamen aliquando
XVI ©urnflttus, De Podagrae Laudibus Oratio.
finem habeat, necesse est itaque desinam dicere, sed si prius quorundam male feriatorum hominum perversam de optime merita
Podagra opinionem evertero. Proinde quaeso, ut haec quoque
animis quam maxime attentis audiatis. Haud equidem me latet
multos esse in orbe ¿&eovg, qui divinum nec sine honoris prae
fatione nominandum Podagrae numen, ore sacrilego incessere non verentur, cui non solum divinitatis titulumdetrahere (quodipsum
per se (12b) grave est) student, verum etiam ipsam esse malam, fugiendam et detestandam, podagricos etiam ad unum omnes esse
miserosimperito vulgo passimpersuadereconantur. 0 temerariam
impudentiam, o flagris dignam vecordiam, o nullo helleboro medicabilem insaniam. Quid (mihi dicite) impudentius, quid,
quaeso, iniquius, quid denique scelestius, quam summorum Deorum generosissimam filiam, clarissimorum heroum summa veneratione dignissimam dominam, latissimi imperii reginam nobilissimam, maximarum virtutum peritissimam magistram, miseriae aut vitio
sitatis insimulare? Resipiscite miselli, resipiscite ocius atque aures arrigite vestras, tandemque stuporem hunc mente excutite,
ut rationes quas in mediumnuncaffero, intelligatis, sententiamque
mutetis; sin minus, securim ad radicem arboris positam esse
sciatis. Imprimis itaque omnibus manifestum est innumera esse,
quae vitam humanam circumstant morborum genera, quorum alii salubres, alii perniciosi a medicis dicuntur. Salubres sunt qui
aegris certam salutis spem promittant; perniciosi contra, qui in dubitatam perniciem secum ferunt. Salubres morbos si iam
perniciosis conferas, non malos, sed potius bonos, autcum Galeno
ivci&ei seu tvrginzovg, quod facile ad bonum vergant, dicere
possis. At Podagram ex salubrium numero eximerenequeas, cum nullam illarum trium primarum partium, quae corpus humanum gubernant, attingat. Nam cerebro, spiritus animalis ac rationis
sedi, non estmolesta, nec cor,spiritus vitalis atque calorisfontem, (13d) invadit, nec epar, naturalis spiritus ac sanguificationis offi- cinum occupat; sed tantum externas atqueabiectissimas(ut medi corum more loquar) corporis partes infestat. Exemplo vobis sit
Archesilaus ille Lacon, quem cum ardentem Podagrae doloribus
Carneades invisisset, atque exiret tristis „Mane11, inquit, „Carneade,
nihil enim illinc huc pervenit, ostensis pedibus et pectore“. Sen tiebat pedes quidem dolere, sed animum dolorevacuum esse. Ex
his igitur satis patere arbitror, Podagram (cum sit morbus salubris) non posse dici malum morbum. Ergo inique faciunt malam et detestandam esse dicentes, quae potius bona erat appellanda,
quia homines veluti discipulos erudit et ad tolerandos dolores
exercet, saepiusque ab aliis gravioribus corporis et animi morbis
©arnariua, De Podagrae Laudibus Oratio. XVII
® facultate medica petitae (quibus haec satis abunde probare
possemus eius disciplinae peritis hominibus) rationes proptereaad
altiora et quibus nemo refragari poterit (utpote divinarum litte
rarum autoritate confirmata) me converto argumenta. Si igitur
(ut hinc incipiamus) verum est dictum Apostoli, quod per multas
tribulationes oporteat nos pervenire adregnum caelorum, praeterea corpus affligi in hoc mundo, ut anima servetur, quid fortunatius,
quid felicius, quid beatius ipsis Podagricis, quibus corporis pars
infima laborat, ut animae praestantissimae hominis parti bene
■sit? quibus corpus exiguo et momentaneo teiipore leviter exercetur, ut postea per omne aevum stabi(13')li ac perpetua felicitate
fruatur? Deinde si pium est et Christiano homine dignum, fateri
a Deo tamquam miti ac benigno patre morbos (fremant omnes licet ci&toi et Epicurei quicquidvelint) sicut et alias calamitates
humano generi corrigendi non ulciscendi causa immitti, qua
demum fronte dicemus morbos salutis nostrae instrumenta esse
malos? Si ergo morbi ex malorum genere eximuntur, cur non
Podagra? Ad haec, si is beatus est, qui a Deo diligitur, diligitur
autem (teste Salomone) qui a Deo corrigitur, quis podagricum a Deo castigatum beatum negabit? Si beatus Podagricus, quomodo erit misera res Podagra, cuius beneficio, beatitudinem consequimur?
Est et insuper in confesso, non modo apud severiores illos et
rigidiores Stoicos, verumetiam apud omnes sanae mentis homines,
nihil esse malum quod non sit turpe, ergo neque Podagra mala
erit, ergo neque misera, neque detestanda. Pudeat igitur nos Christiani nominis professoreshac inre vinciab Ethnicis,superari
a Stoicis, inferiores esse Epicureis, qui morbum seu dolorem uno
consensu omnes rem levem esse iudicarunt, tantum abest, ut
malum putaverint. Notum enim illud Ciceronis in Tusculanis de
Possidonio, ad quem cum venisset Pompeius ut eum audiret,
intellexissetque eum graviter esse aegrum, quod vehementer eius
artus laborarent, voluit tamen nobilissimum Philosophum visere,
quem ut vidisset et salutavisset, molesteque dixisset ferre quod eumnon posset audire, atille: „Tu vero,“inquit, „potes, nec com
mittam ut dolor corporis efficiat, ut frustra (14") tantus rir ad
me venerit“. Itaque gravitei' et copiose coram Pompeio de hone state inlectulo propter dolorisvehementiam decumbens disputabat. Cumque quasi faces ei doloris admoverentur, saepe dicebat:
,,Nihil agis dolor, quamvis sis molestus, nunquam te malum esse
confitebor.“ Et Socrates, ipso Possidonio cum aetate tum etiam sapientia superior, dicere solebat, voluptatem comitem esse do
loris. Nam cum detractis vinculis (quibus ille in carcere con
strictus fuerat) ex frictu sensisset voluptatem astantibus dicebat:
„Quam mire hoc a natura comparatum est, ut hae duae res se
XVIII ©ornatius, De Podagrae Laudibus Oratio.
invicem comitentur, dolor et voluptas. Nisi enim praecessisset
molestia, non sentirem hanc voluptatem.“ Sed quid vobis hic Possidonium aut Socratem recenseo (quos fortasse quispiam ut
rigidiores reiciat), nonne Epicurus ipse, qui summum bonum in
voluptate constituerat, fortem sese praebuit in torminibus et in
stranguria sua, cruciatibus, me herele, pene intolerabilibus, ac
dolorem negligendum fortiter praedicavit? hoc sese consolans
dicto: Si gravis, brevis; si longus, levis. Nullus igitur cruciatus
tam gravis est, nullaque calamitas tanta, quam humananatura non ferat, quemadmodum gravissime ab Euripide in Oreste scriptum est
oiv. ¡-snv oiStv Stivov a> 8’ elniiv f'nog ov8e na9og ovbs £t>fi<popa -iftijZaros,
ris ov yiav olgair’ d/fiog aidtgdwou «piifffg.
Possem in hanc partem mille priscorum et recentiorum ad-
ferre exempla non virorum tantum sed (14b) mulierum illustrium
quoque, quae in maximis corporis cruciatibus invictas sese exhi
buere. Sed ne in medicorum schola theologi cuiuspiam aut
historicipersonam vobis videar referre, omissis his quaehactenus
a me delectandi magis quam docendi causa in medium allata
sunt, ad res serias me conferam, dicamque breviter de articularis morbi causis, signis et differentiis, nec non de curandi ratione,
idque ex praestantissimorum Galeni, Aeginetae, Avicennae, aliorumque, qui de hac re scripsere, medicorumsententia. Verum
enimvero cum videam nos iamdudum audiendo et me dicendo
defatigari, ne ultra clepsydram (quod aiunt) protrahatur sermo
hodiernus, illa in proximam lectionem, quam soli Medicinae studiosi sibi vendicabunt, reiciam, iam vero adhuius orationis
finem properabo. Quum igitur et origine et progressu divinam
esse Podagram, nec non amplissimo imperio rerumque et dif
ficillimarum et optimarum disciplina et muneribus admirabilem, ad haec humanae vitae salutarem moderatricem, maximarumque
virtutum (ut pote frugalitatis, modestiae, temperantiae,
libera-litatis, fortitudinis, scientiaeque) benignam parentem esse, longo verborum ambitu demonstraverim. Quumque non malam nec
miseram sed potius bonam ac beatam bonis viris (nain ex
plendae omnium hominum curiositati neque satis quicquam esse
potest, neque optandum est ut satisfiat) abunde, ut arbitror
persuaserim. Nunc aliud nihil superesse video, Consessus am
plissimus, quod ut veniam liberali animo mihi concedatis, quod incom(15a)ptiore prolixioreque quam par fuerit, nos detinuerim
oratione. Atque hoc interim pro gratiis, quas me vobis hodievel cumulatissimas debere confiteor, habetote, menulla vobis oratione
dfifdjaxts ßearbeitiiiiä bcs ffiaraartus. XIX satis magnas gratias agereposse, qui vixminimam habere queam,
ipse nimirum beneficii magnitudine a vobis hodie superatus, qui vestra praesentia hoc qualecunque mearum lectionum exordium decorare non estis gravati. Quare Deum Optimum Maximum
precor, ut ipse cum maxime possit, etiam maxime velit vobis
cumulatissimam gratiam referre.
2lu§ biefer Siebe be§ ®arnariu§ Ijat nun gifdjart in freier Über» fefsung ben erften Seil feinet bEcoftbücfjleinsi gemacht. ®ie einleitenben Sßorte, in benen ber italienische ißrofeffor ben an ber fßabuaner öoclp
fcljulenochneuen Vorgang einer öffentlichen Sdjerzrebe ju verteibigen fucfjt, ißorte alfo, bie nur für ben befonberen Slnlaf; pafjten, ljat gfifcfjart ebenfo roeggelaffen, roie bie Stnfsäijlimg ber fdjerdjaften Snfontien unb jum 'Sdjlufj ben öinroeis auf bie rviffenfctjafttictjeir ©arftellungen bes ißobagras bei (Galenuö, älgineta unb älvicennuö, weil er ähnliches!bereits in feiner eigenen (Einleitung vorgebracht J^atte. (Gefürjt i)at ¡Jifdjart
auch Carnarius gelehrte Slnfpielungen auf Sorgänge ber antifen
Sage unb OJitjft)ologie. 3»t übrigen giebt er ben 3«h«lt ber Quelle
genau roieber, er ljat bie ®arftellung verbreitert in feiner anfciiaulicljen, berbvolfötümlicljen, an SBitzen unb ©leidjniffen reichen Spraye, unb fie
mit häufigen, oft umfangreichen gufähen verfehen. gum (Gegenftanb felbft, jur Serteibigung be§ fßobagraö, Ijat fyifchart feinen neuen (Ge= bautenbeigetragen, aber in feiner auch fonftgeübtenäßeife ergeht er fich
in Slbfchroeifungen, roo ernur irgenb eine (Gelegenheit baju finben tonnte. 3«hlt bie Quelle eine fürjere 91eihe von Stamen, Seifpielen, älnef» boten u. f. m. auf, fo roirb §ifcf)art biefe Sieihe immer verboppeln unb
verbreifachen. Carnarius gebrauchtanfolgenStellen häufig eine äßenbung, burch bie erfich felbft SJefchränfung auferlegt 5.33. (S. XV) Similia exempla multa aflerre possem, sed his diutius immorari non libet, quare nunc adalia pergamus ober(S. XV11I) Possem inhanc partem mille
priscorum et recentiorum adferre exempla sed etc. gifchart hat
biefe Sßenbungen überfeiyt (S. 52 3. 7 ff., S. 62 3- '°ff- u. a), was
ihn nicht hinbertan liefenunb ähnlichen Stellen bie angeführten Sfeifpiele
ZU vermehren. ift, al§ ob ihn biefe Sßenbung erft recht barauf auf»
merffam machte, bah tue SKöglichieit zu (Ergänzungen gegeben ift. §ür
totus Epicureorum, Menadum et Satyrorum chorus hater (S. 28)
einen ganjen „troff von Spicurern, SBinhoIben, Schroinharten, Gllenaben,
ijafinacbtmuinmern, Satiriö, Siorfenreutern, Spalsengailen, SJlerjen»
rammlern, Sfollenbefchaib, Gläg (inflopfern, Störzbenbechern".
3In paffenben unb unpaffenben 2lu§fprü<hen, (Eitaten, 33eifpielen hot
gifchart eine Unmenge hinzugefügt. ®r zeigt fich au<h hier in ber ßitteratur unb (Gefchichte ber Sitten fehr bemanbert. ®r ermähnt in
einem 31!fatj Zu 6arnariu§ S.22, baff öomer öfters (Gelage ber (Götter
betreibt, zu einer von ber Vorlage herangezogenenStelle aus bem Qreft
bes®uripibe§ fügter (S. 59 f.) Stellen au§ berSllebea bestellen®ichter§,
b *
XX ¿fifdjarts Bufäije nnb bereit ©mellen.
au£ ißlautus unb SofrateS an u. a. mehr. .öäufig nennt er bie Quelle
feines 3uiat5cö- (MancfeeS Söeifpiel war nur münblitf; verbreitet, guweilen
fdjreibt er eine gange Schar aus einem Sammelwerf ab, offne ben §unb=
ortangugeben.*) ©iebreifeig beutfcfjen Lebensarten, bie er ('S. 43) für bas
rö yv&8i ocavTÖv ber Vorlage aneinanberreifet, ijat er ber Egenolfffdjen Sprichwörterfammlung 331. 132b—134a unb 59a entnommen. 3lu§ bem
erfteren langen Kapitel „Nosce te ipsum“, „Siel) bid) felbö an", läfet fyifcfeart alle längeren Erwägungen weg unb nimmt fidj nur bie turgen SluSfprüdje, bringt fie in eine neue 'Leihenfolge, variiert fie unb fügt auch anbere faum bagu paffenbe Sprüche ßgenolffS feingu. Sind) in ben übrigen ©eilen be§ ©roftbücfjleinä macht §if«hart gern bei Egenolff eine
Slnleifee (vergl. S. 27, 30, 42, 54, 69f., 76, 88).
*) ben Söemertungen jum Sejt bejeidjne idj jene 9lbfä^e unb geilen, bie felbftänbige Erweiterungen ^ijebarts finb. 2Bo e3 mir möglich ift/ gebe id) feine Quelle an. Un? möglich feijeint e§ mir überall bie ^erfunft feiner 2Bi§e unb Söeifpiele ju verfolgen. Oft erfinbet er einen 2Bi$ im Slugenbltcf be3 9iieberfdjreiben3 unb üerjeidjnet ihn wie eine be* fannte Styatfacbe. 9(nbere§ wirb man nur jufäUig entbeefen tonnen.
*♦) Sergi. unten <5. LXII.
Eine anbere von gifdjart aud) fonft viel benutjte (Quelle**) ift bad Dictionarium historicum ac poeticum, Lutetiae cura ac diligentia
Caroli Stephani 1553. Slufeer gelegentlichen türgeren Stetigen entnimmt
fjifdjart biefem i'erifon faft wörtlich bie ©efchicfete bes fßhttottet(S. 38 f.). Seine Erfinbung ift es nur, bafe bie Krantljeit beä ausgefefeten ©riechen gerabe bas fßobagra geroefen fei. gifcfeart giebt aber (S. 49) für feine Seifpiele felbft gu, bafe in ben Quellen, „bie weis unb art ber tranlheit nicht fpegifirt vnb namhaft gemacht finb," bafe man aber gweifelloS bas fßobagra bafür anfefeen biirfe. Siele Seifpiele finb au§ ber Sibel, auS
Salerius Liarintus (S. 32;, SllianuS (S. 48) u. a.
SBo ifem bie Quelleburdj eine furge Slnbeutung bie Gelegenheit gu einer anfchaulidjen breiten Schilberung giebt, läfet fjifdjart biefe nicht uns genufet. EarnariuS erwähnt g. 33. gang turg bie göttlicheSlbftammung unb bie üppige Ergieljung bes ißobagraS. g-ifdjart malt (S. 22 unb S. 26f.) breit unb launig aus, wie fid) bie ©öfter am Erinnerungstage
ber ©itanenbefiegung gu einem ©elage gufammengethan hätten, wie ba
(Bacchus gu viel bes Lebenfaftes eingenommen, fiel) bei 'Benns gutäppifdj
gemacht unb fo in truntenerSBeife mit ifer baS Kinbleinfftebagra ergeugt hätte, weiter von ben erften 2eben§jal)ren ber Söttin, ihrem Eintrittin
bie ©fielt u. f. w. Siebt EarnariuS an einer anberenStelle mit wenigen Säfeen an, wie gefdjäftig bas fßobagra bei ben Bleichen aufgenommen wirb, fo hat ffäfdjart (S. 30 — 35)eine brollige Schilberung von ber pflege entworfen, bie einem Wohlhabenheit fßobagriften gu teil wirb, von bem
.öetbeifdjleppeit ber Kiffen unb Seffel, von ber reichen äluSwafel von
löftlichen SBeinen unb feltenen Sederbiffen. ES ift ein fulturhiftorifch
intereffanteS Silb ber Qeit. ©enn g-ifdjart hat l)tcr, wie fonft, burd) Übertragung auf feeimifdje Quftänbe bie frembfprachigen Sd)riften tfeaL
Weitere Bufätje. iOirWjeinter. XXI fachlich oerbeutfdjt Nennt bie Borlage hier j. 83. nur ein ©uhenb meift
griedfifrfjer unb italienifdjer Sßeine, fo ijat ber Überfefer bafür über
fünfzig beutfdje ober bodj in beutfdjen ©egenben befannte unb beliebte
Sßeine aufgejählt. Sine Namenreihe, bie er bem oierten Kapitel feiner
©ejdjidjtilitterung (S. 85) entnommen l)at
2113 Satire, roie bie ganje Schrift, finb auch bie Blusfüljrungen
über bie SBoitfljabenben aufäufaffen. gifdjart macht in gufä^en fatirifdje
Slusfälle gegen jene 2lrmen, bie am ßurus ber Neichen wenn auch nur
äufjerlid; tfjeiläune^men trauten (S. 30), gegen bie 2lbeligen, bereu Srblefjen er mit ber Sererbung bes SßobagraS oergleidjt, weil fie roie bie ißobagrifdjen mit bem befonberenSBefitj aurf) bie ©ugenben ber Stüter erben (S.40 f.), unb in nur lofem gufammenhange mit berSdiilberung bes pobagrifdjen ©öljeubienftes rüd't er (S. 36f.) ben Äatfiolifen eine
beiannte Sfanbaigefd)id;te itjrer Sirene oor, von bem Sdjneiberfnedjt ©ans Jeher, bem bie ©ominifaner in Bern 1509 fünf SBunben bei= brachten, bamit ifjr ©rben ben Sßunben bes Ijeiligen granjiSfub ein ähnliches Sßunber entgegenfe^en fönne.*)
©es Bearbeiters reifer.öumor bridjt in jebern Sa| ijeruor. Sffiirbe=
gegnen volf3tümlidjen Sprüchlein, berben Lebensarten, fomifdjen Silbern,
»or allem aber etpmologifdjen Schergen unb tüljnen Namenbilbungen auf
Schritt unb ©ritt. So meint gifdjart (S. 42) „baft fiel) bie tfjugent
oon tljun otib tüglichfait, unb bie untugenb im gegenfpil oom onthun unb
pntüglid)fait nenet", Sibitina leitet er ab oon Siebbienerin. ©en non
ßarnarius gebrauchten griechifefjen Benennungen ber ©Leiterinnen beS
Bobagras giebt er beutfebe Überfehungen non fpredjenber ©eutlidifeit, fo hc'pt Slfratia „oon Unmäßigen", lUlifoponia „2lrbeitfd)eu oon Jaul=
ganglingen", BhilhP'ü«„Sdjlafhulbaoom Jeber häufen";einigehinjugefügte
befdjreibenbe .'füge befräftigen ben im Namen liegenben ®harnüer. 2lber
auch bieJungfrauen bes weiteren ©efolge3 erhalten bei g-ifdjart Namen,
fomifdje 2lusbeutungen oon grembroörtern, roie Suftljuria für Sujuria
ober SBortbilbungen, bie auS ihren ©igenfdjaften abgeleitet finb: Sorgenon,
Sifceltrut u. f. ro. in ber 2lrt ber gifdjartfdjen Jlolinanten im glöhhaj-©en ¡¡weiten ©heil oon Sifdjartd ©roftbüchiein bilbet bie Über=
tragung oon SBilibalb Sßir iheimerS „Slpologia" be§BobagraS. ©er befannteNürnberger BatrijierSßirfheimer (1470—1530) hat fid) im ©ränge oerfdiiebenartiger öffentlicher Slmter unb sahlreidjer gelehrter Arbeiten bie Seit unb Sauneju fleinen l)iftorifch=fatirifcf)eitSchriften be= wahrt. Jn feiner 2(pologie hat er bie meiften unb treffenbften Niotioe jum Sobe be3Bot'agraSbeigebrad)t, unbba er einer ber älteftenBobagra= Sdjriftfteller ber ©untaniftenjeit ift, fo hnt w auf »fei® Nachfolger in
biefem ©ebiete befrudjtenb eingeroirft. Carnarius unb ©enoffen be= fämpfen im allgemeinen bas bisher über bas Bobagra herrfchenbe 83or=
*) SBergl. Öelpfe, „bie Sdnveij" 1865 <S. 301 ff. $’f3>art fptelt auf bie ®efcf)icf)te audj an im „Sgarfilfjer Seiten unb Äuttenftreit", SB. 251 unb S. SDomini Seben, SB. 138.
XXII lltrhljsinters Apologie.
urteil ber Slenge, ißirfheimer aber erfinbeteineganj gefdjloffene Situation:
bas ißobagra ift von feinen fyeinben angetlagt unb oerteibigt fict) nun
in einer ©ntlaftungärebe oor bem erfunbenen ©ericftshof. ©iefe ®in= Reibung in eine Serichtsoerhanblung ift bei altegorifdjen unb fatirifdjen Sichtungen ber Seit häufig. Stach ißirf'heimer ift fie in ber ißobagra* litteratur öfter oerwenbet worben.
ißirtheimerg Siebe ift mit reidjen rhetorifdjenSJlitteln unbjuribifcl)eit
Kniffen auSgeftattet. Sieidj im Eingang fudjt bas auf ber SInflage* bant Befinblidje ißobagra burdf) eine gefehlte Captatio benevolentiae bie Stichler ju gewinnen, in berechneter Steigerung bringt es immer wirtfamere ¿ierteibigungsinittel oor, bis es junt Schluffe felbft feinen Stichlern ben greifprudj förmlich in ben SKunb legt. EarnariuS han^cK hauptfachlkh „oon Srfprung, Stammen, Sucht" beä SßobagraS, alfo meiftenS oon ben Slttributen biefer erbidjteten ©eftalt. SBei Sßirfhetmer
tritt bie tßefdjreibung ber Erfdtjeinung ganj jurüct, weil bas Sßobagra felbft fpricht. Spier ift mehr oon ben Kranfen bie Siebe unb ißirfheimer, ber felbft an 'ßobagra gelitten hatte, tonnte auS eigener Erfahrung mit naturaliftijchen Bügen fchilbern. Qn launiger Qronie wirb gezeigt, bafi
bie tßobagrifdjen leinen ®runb hätten fiel) über ihren Quftanb 311 betlagen. ®rofje ®hren werben ihnen ju teil, man geleitet fie auf allen Sßegen,
macht ihnen ißlah, bietet ihnen bequeme Seffel an unb bebient fie wie groffe Herren, fjreunbe befugen fie, lachen unb fcheqen über ihr Seiften
unb führen mit ihnen belehrenbe unb unterhaltenbe ©efprädje. ©er SSobagrifchebleibt 3U §aufe oor allen Gefahren beS Krieges, ber ftürmifchen
•See, oor ben tBefchwerben öffentlicher Ämter bewahrt. Er I)at 9Jtuf;e,
fidj in allen SBiffenfchaften unb Künften ausjubilben. Slber bie Kranf*
heit bient auch bem Körper, benn fie leitet alle fröhlichen Säfte unbbaS
überflüffige gelt ab. 9Jtit argen Scljmerjen plagt fie nur jene, bie für ihr fchamlofeS, unmäßiges geben gerechte Strafeoerbienen. Sim meiften
bient fie ber Seele, fie bewahrt ben Krönten oor Saftern, fie eifert ihn
jur ^Betrachtung beS Qenfeit§, ju chriftlicf)erSJlilbthätigfeit, jur grömmig*
feit an.
ißirtheimer h“t feine Siebe im Qal)t 1522 in Slürnberg unter bem ©itel Apologia seu Podagrae Laus veröffentlicht mit einer an ben
©rienter ©edjant QoIjanneS iöaniffius gerichteten im Dftober 1521 oer*
fafjten SBibmung.*) Qm gleichen Qaljre fdjrieb ^irtljeimer an Ulrich oon
Splittert, ftafj er, felbft am ißobagra leibenb, eine tleineSchrift über biefeS Seihen uerfaft habe. Sßon ber großen ^Beliebtheit ber Slpologie 3eugen bie oielen SluSgaben, Überfehungen unb ^Bearbeitungen. Sie würbe 311 Strafi* bürg 1529 jufammen mit einer lateinifcfen Überfettung von fiufians
©ragopobagra, ju Strasburg 1570 mit berfelbenSchrift unbmit 'Baliftas
ISnfomium, im 17. Qahrhunbert in GiolbaftS SluSgabe ber Stierte tßirt*
*) DläijereS darüber in meinem fdjon angeführten 2Iuffa$ in ber SBierteljaljröfc^rift für £itteraturgefcf)id)te 6, 179 f.
JJtrhljetmer, Apologia seu Podagrae Laus. XXIII
tyeimers (granffurt 1610), in ®injelau§gaben unb in nteijreren Santnteb roerfen neugebnuft. Sine freie Searbeitung ber 9iebe i|3iri!jeiiner§ in
Inteinifc^en ©iftidjen unternaijni SSictorinusSiijacototnus ausSBobnian in Sjbipnen Laudes Podagrae versibus comprehensae, ?|3rag 1600. ®ie altefte beutfdje ttberfe^ung bilbet ben Ipauptinljait ber bei 3°° Sdjaffer 3« SBains 1637 erfrfjieneneit anontpnen Sdjrift: „®pn »erantroortung
ifobagrae »or bem Sti^ter »ber »ilfaitige fiage ber armen pobagrifdjen
rott". Sine neue Slufiage ber Sdjrift erfrfjien 1601 unter bem ¿itel „Actio, »ber Sinilag berarmen pobagrifcijenSiott Sber bie Xgranneg»nb »nbarm^er^igfeit jiirer.Hbnigin ipobagrae,berfelben notijmenbige ©efenfion
ober Serantroortung »or bem SRicbter". 9lud) neuere Uberjebttngen in
»erfdjiebenen Spradjen feljlen nicl^t.
Spirffyeimerjj 9icbe tjat foigenben Sffiortlaut:
[A21] Podagra.
Non. sum ignara, Iudices aequissimi, qua sit res difficilis, ac
odii plena, opinionem semel conceptam, ac iam diu inveteratam ex hominum delere mentibus, maxime inconditi et imperitivulgi, quod non tam prudentia ad iudicandum duci, quam animi quo
dam impetu et furore rapi solet. Nec mirum cum delectu careat, si etiam absque discrimine sententiam ferat. Quo pacto enim recte iudicari posset? Ubi stoliditas prudentiam, temeritas ra
tionem, consilium animi superavit impotentia. Proinde sum mopere laetor, tempus mihi aliquando oblatum, ac facultatem concessam esse, ut tandem inimicorum maledictis respondere, et insani vulgi obiecta diluere valeam, ne sempei' male audire cogar et nunquam mihi libereloqui permittatur. Quamvis non tam mea,
Iudices, quam vestra interesse rear, ne quis accusatus, minime
vero auditus seu convictus pereat, quo non optimus quisque a
pessimis hominibus temere insimuletur, insimulatus condemnetur,
condemnatus ultimo afficiatur supplicio. Non iniuria igitur con spectus hic vester, clementiae acmansuetudinisindex, vehementei' me recreat ac consessus celeberrimus ita reficit, ut omnem ti
morem omnemque suspitionem penitus ex animo reiecisse videar.
Cur enim timerem? Cum ea vos sapientia, ea integritate, et innocentia praeditos sciam, ut non solum nil mali suspicari, sed
cuncta sperare debeam, quae apud homines sancta, iusta, pia, et plane existimatione vestra digna habeantur. Verum antequam
de causa dicere incipio, vos,Iudices clementissimi, oro etobtestor, ut attente et cum bona venia verba mea ad finem usque audiatis,
et me meum dicendi ordinem servare patiamini ac interim donec a me peroratum fuerit, sententiam vestram suspensam teneatis. Deinde si quam contra me concepistis iracundiam, exuatis, odium seponatis, indignationemabiciatis, [A2b] potiusque rem ac causam