MARIA WOJTAK•
MODLITEWNE KOLEKCJE DORANIE KOMPONOWANE
Niniejszy szkic traktuj jako wL!czenie si w nurt refleksji filologicznej nad j zykowym ksztaLtem modlitwy oraz innymi aspektami jej funkcjonowania1.
Przedmiot charakterystyki b dzie i typowy, i zarazem nietypowy. Bior pod uwag wypowiedzi z kr gu modlitwy rozumianej jako forma rozmowy z Bo-giem lub innymi osobami ze sfery chrze"cija#skiego sacrum. Zbiór tworz! zró$nicowane formalnie konkretne teksty o pewnych znamionach kolekcji2.
Jakie s! w odniesieniu do nich formy wspóLwyst powania? Po pierwsze: miejsce – publikacja na obrazkach zawieraj!cych wizerunek Maryi, "wi tego
Prof. dr hab. MARIA WOJTAK – pracownik ZakLadu Historii J zyka Polskiego i Dialektologii Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-SkLodowskiej; adres do korespondencji: Instytut Filologii Polskiej UMCS, Plac Marii Curie-SkLodowskiej 4a, 20-031 Lublin; e-mail: maria.wojtak@neostrada.pl
1
Literatura lingwistyczna na temat modlitwy jest ju$ obecnie bogata. Nie ma potrzeby wnikania na u$ytek tego tekstu we wszystkie zakamarki tego zbioru. OdsyLam wi c na pocz!-tek jedynie do kompendium bibliograficznego, jednego opracowania monograficznego i jed-nego wLasjed-nego szkicu, w którym przedstawiam modlitw w aspekcie genologicznym. Inne odesLania pojawia% si b d! w miar potrzeb interpretacyjnych. Por. Bibliografia j!zyka reli-gijnego 1945-2005, zebraLa i opracowaLa M. Makuchowska, Tarnów 2007; M. M a k u c h o w -s k a, Modlitwa jako gatunek j!zyka religijnego, Opole 1998; M. W o j t a k, Modlitwa u-stalona – podstawowe wyznaczniki gatunku, w: W zwierciadle j!zyka i kultury, red. J. Adamowski, S. Niebrzegowska, Lublin 1999, s. 129-138.
2
Mo$liwo"ci zastosowania poj cia kolekcja w analizach genologicznych pokazuj w arty-kule: Gatunek w formie kolekcji a kolekcja gatunków, w: Pozna"skie Spotkania J!zykoznaw-cze, t. XV, red. Z. Kr!$y#ska, Z. Zagórski, Pozna# 2006, s. 143-152. Najwa$niejszymi wyró$-nikami wszelkich kolekcji, jak w tym opracowaniu przyjmuj za Jerzym Bartmi#skim, s!: wspóLwyst powanie w okre"lonym miejscu i czasie oraz izofunkcyjno"%. OdwoLuj si te$ do tej koncepcji, rozwijaj!c podstawowe w!tki, w charakterystyce genologicznej modlitewników.
lub scenk z $ycia Chrystusa3, sLu$!cych jako minimalistyczna wersja mod-litewnika (mikromodlitewnik)4. Niektóre ukLadaj! si w zbiory o ksztaLcie ko-lekcji tworzonej przede wszystkim ze wzgl du na ikoniczny skLadnik obrazka. Po drugie: czas – bez wzgl du na pochodzenie drukowanego na nich tekstu obrazki przeznaczone s! dla obecnie $yj!cych wiernych. Po trzecie: tematyka – odnosz! si do osób "wi tych, a wLa"ciwie do okre"lonych skLadników hi-storii zbawienia, s! powi!zane z miejscami szczególnego kultu, stanowi!c uzupeLnienie ró$norodnych form kultu wotywnego. Funkcjonuj! jako jedna z form wpisania ludzkiego do"wiadczenia w sakraln! perspektyw 5. Po czwarte: funkcje (czy te$ cele komunikacyjne), gdy$ teksty te s!, najogólniej rzecz ujmuj!c, modlitewnymi petycjami, czyli przygotowanymi przez Ko"cióL wypowiedziami, traktowanymi jako zalecana forma kontaktu z Bogiem, b d!-cym bezpo"rednim lub po"rednim adresatem przekazów. S! form! uwielbienia Boga, wyrazem zaufania, wpisania Boga w ludzkie $ycie, traktowania Boga jako adresata pró"b, podzi kowa# i deklaracji dokonywanych we wLasnym imieniu lub jako forma wstawiennictwa6. Ze wzgl du na osobliwo"% dyskursu religijnego w jego wariancie modlitewnym teksty te s! te$ przejawem ko"-cielnej pedagogiki i parenezy7. Utrwalaj! i upowszechniaj! prawdy wiary, kre-"l!c stosowny obraz Boga, czLowieka i relacji mi dzy Stwórc! a stworzeniem. Staj! si skLadnikami zbiorowych praktyk religijnych oraz przejawami indy-widualnej pobo$no"ci8.
3
Por. hasLo Obrazek w: SHownik j!zyka polskiego, red. M. Ba#ko, t. III, Warszawa 2009, s. 244: ‘niedu$y, graficzny wizerunek czego"’.
4
Modlitewnikom jako gatunkowi po"wi ciLam kilka studiów oraz rozpraw i ksi!$k . W tym miejscu pragn odesLa% do dwu publikacji zawieraj!cych on opis klasycznej wersji modlitew-nika: Genologiczne aspekty charakterystyki modlitewnika – zarys problematyki, w: J!zyk reli-gijny dawniej i dzi$, t. II, red. S. MikoLajczak, ks. T. W cLawski, Pozna# 2005, s. 111-119; WspóHczesne modlitewniki w oczach j!zykoznawcy. Studium genologiczne, Tarnów 2011, s. 15-26.
5
Por. G. C y r a n, Modlitewna komunikacja do$wiadcze" egzystencjalnych – na podstawie wybranych modlitewników, w: J!zyk religijny dawniej i dzi$, t. III, red. ks. P. Bortkiewicz, S. MikoLajczak, M. Rybka, Pozna# 2007, s. 273-279.
6
Por. W o j t a k, Modlitwa ustalona, s. 133-134.
7
O dyskursie religijnym, ujmowanym z filologicznego punktu widzenia jako caLoksztaLt praktyk komunikacyjnych zwi!zanych z $yciem okre"lonej wspólnoty wiernych por. M. W o j -t a k, Dyskurs religijny w mediach. Próba rekonesansu, w: Dyskurs religijny w mediach, red. D. Zdunkiewicz-Jedynak, Teolingwistyka, t. VIII, Tarnów 2010, s. 17-24.
8
Teolog powie, $e „sLu$! pogL bianiu religijno"ci ludzi "wieckich” – por. J. K o p e %, Ko-ronka, w: Encyklopedia katolicka, t. IX, Lublin 2002, kol. 887.
Wst pna analiza poka&nego zbioru modlitw na obrazkach ujawnia ich for-malne zró$nicowanie. Dominuj! wypowiedzi o ksztaLcie kolekty9, a wi c mod-litwy ustalone z kategorii przygodnych. Mo$na jednak spotka% inne realizacje wypowiedzi modlitewnych, a wi c ró$aniec, koronk czy tekst poetycki10. Godne odnotowania s! ponadto zbiory komunikatów, które da si interpreto-wa% jako kolekcje zwi!zane z kultem jednego "wi tego. W skLad takich kolekcji wchodz! wypowiedzi hagiograficzne (z reguLy lakoniczne biogramy), modli-twy oraz komunikaty okoliczno"ciowe (na przykLad informacje o zgromadze-niu zakonnym, któremu patronuje "wi ty). Osobne kategorie tworz! obrazki prymicyjne oraz b d!ce pami!tk! wizyty duszpasterskiej. Sposoby ksztaLto-wania kolekcji gatunkowych w tych formach przekazu odkLadam do oddziel-nego opracowania11.
Charakterystyk szczegóLow! zaczn od wypowiedzi realizuj!cych wzo-rzec gatunkowy modlitwy ustalonej. Pojawia si bowiem okazja, aby nie tylko scharakteryzowa% okre"lony korpus tekstów (realizacji), lecz dopeLni% pre-zentacj samego gatunku o tre"ci, których brak w moich dotychczasowych studiach. OpisywaLam w nich modlitw , uwzgl dniaj!c czteroskLadnikowy model analizy gatunku, a wi c struktur , aspekt poznawczy, pragmatyczny i stylistyczny. Stosownych uzupeLnie# wymaga prezentacja aspektu po-znawczego. Stan refleksji genologicznej (w tym moje przemy"lenia) upowa$-nia ponadto do poszerzeupowa$-nia charakterystyki modlitwy ustalonej o zagadnienie jej dyferencjacji. Stopie# spetryfikowania wzorca oraz relacje mi dzy sche-matem gatunkowym a jego realizacjami to czynniki, które pozwalaj! na do-strzeganie kanonicznego wariantu wzorca i wariantów alternacyjnych.
Wzorzec kanoniczny zostaL ju$ wyczerpuj!co opisany. Przypomn wi c tylko, $e w ukLadzie paradygmatycznym obejmuje on spetryfikowan! struktur (anakleza, anamneza, pro"ba, konkluzja, aklamacja) i wyra$one w jej obr bie illokucje (cele komunikacyjne) oraz konwencjonalne sposoby kodowania rela-cji nadawczo--odbiorczych, a tak$e zbiór wyznaczonych przez wzorzec cech stylistycznych i ich j zykowych wykLadników12. W ukLadzie
9
Jest to, przypomnijmy, pierwsza modlitwa celebransa w trakcie Eucharystii, maj!ca for-m oracji.
10
Nie wszystkie wspomniane formy modlitwy b d! w artykule analizowane.
11
Charakterystyk obrazków prymicyjnych zawiera nast puj!ca publikacja: M. N o w a k, O pewnym typie religijnych tekstów pami%tkowych (obrazek prymicyjny), „BiaLostockie Archi-wum J zykowe” 2005, nr 5, s. 75-87.
12
Por. konkluzje artykuLu: W o j t a k, Modlitwa ustalona..., s. 132-133; B. M i g u t, Modli-twa. Aspekt liturgiczny, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin 2008, kol. 1555-1558.
nym, istot kanonicznego wzorca da si uj!% w nast puj!cych schematach:
Modlitwa (do...; o...; za...itd.) Bo#e, który... (Ty...), spraw, prosimy, aby...
(Przez Chrystusa Pana naszego). Amen. Doda% wypada, $e schemat ów wy-peLniaj! z reguLy w ramach realizacji wzorca kanonicznego formy j zykowe (cz sto klisze i formuLy) wybierane z okre"lonego zasobu "rodków. W zbio-rach modlitw okoliczno"ciowych realizacje schematu kanonicznego nie zda-rzaj! si zbyt cz sto. Modlitwy reprodukowane na obrazkach s! z reguLy reali-zacjami wariantów alternacyjnych.
W grupie alternacji ilo"ciowych pomie"ci% wypada wszelkie uzupeLnienia i multiplikacje podstawowego schematu, a wi c nadawanie kolejnym skLadni-kom struktury ksztaLtu enumeracji. Anakleza w formie frazy wokatywnej mo$e zawiera% kilka dookre"le# adresata modlitwy. Anamneza, funkcjonuj!ca jako struktura narracyjna (prezentacja dziaLa# Boga motywuj!cych pro"b ), te$ przybra% mo$e form wyliczenia (obejmuje ono zwykle kilka paralelnych struktur syntaktycznych). Struktur addytywn! otrzymuje niejednokrotnie podstawowy skLadnik modlitwy, czyli petycja. Kolejne segmenty stanowi! powielenie wzorca kanonicznego. Nie opuszcza si na ogóL aklamacji. Kon-kluzja (maj!ca komunikacyjn! warto"% doksologii i ksztaLt formuliczny) jest z reguLy skracana lub opuszczana.
W zbiorze alternacji przewidzianych przez wzorzec gatunkowy da si jesz-cze sytuowa%: wprowadzenie formuLy, która nazywa sytuacj modlitewn! (o szczegóLach w dalszej cz "ci artykuLu), takie uksztaLtowanie schematu, aby mógL by% on ukonkretniony w akcie modlitewnym (por. mo$liwo"% nazwania osoby, w intencji której si modlimy lub dookre"lenie przedmiotu pro"by). Kilka wypowiedzi uzyskuje osobliw! ram tekstow!, a wLa"ciwie odbiegaj!cy od schematu jej skLadnik inicjalny. Nawi!zuje si w nim zarówno do struktury kolekty, wprowadzaj!c wezwanie modlitewne, jak i do schematu modlitwy okoliczno"ciowej, uwzgl dniaj!c tytuL. Zbiór alternacji da si wi c zamkn!% w okre"lonych procesach kompozycyjnych (dodawanie skLadników) lub re-dukcyjnych.
Modlitwy na obrazkach pokazuj! te$ mo$liwo"ci adaptowania ró$norod-nych konwencji modlitewró$norod-nych w ramach organizowania prywatnej pobo$no-"ci. W obr bie indywidualnych form kultu mieszcz! si bowiem wypowiedzi, które reprezentuj! klas modlitw indywidualnych, a wi c nieprzygotowanych przez instytucj ko"cieln!. Jak wiadomo, wypeLniaj! j! modlitwy wotywne (dla tych nie ma miejsca na obrazkach) lub modlitwy poetyckie, które mo$na wykorzystywa% jako form prywatnej pobo$no"ci. Dla wielu modlitw obrazki s! jedynie zmian! sposobu upowszechniania, gdy$ spotka% je mo$emy tak$e
w tradycyjnych ksi!$eczkach do nabo$e#stwa. My"l , $e wystarczy odesLa% do jednego przykLadu. Obrazek przedstawiaj!cy Matk Bo$! CheLmsk! zawiera tekst Modlitwy "w. Bernarda (Pomnij o Naj$wi!tsza Panno Maryjo...)13.
Zgodnie z zapowiedzi! bli$sz! charakterystyk zebranego materiaLu chc poprzedzi% jeszcze uwagami na temat aspektu poznawczego modlitwy. Mo$na powiedzie%, $e w modlitwie konkretyzuje si (jest stosownie modelowany) zespóL s!dów o "wiecie religijnych prze$y% czLowieka wierz!cego14.
ReguLy wzorca gatunkowego przewiduj! funkcjonowanie tego aspektu jako sposobu prezentacji "wiata przedstawionego (tematyki i sposobu jej uj cia – pisaLam we wcze"niejszych studiach)15. W ramach reguL wzorca (wzi!wszy pod uwag jego status, a zwLaszcza wariantywno"% i stopie# elastyczno"ci schematu) mieszcz! si (mo$liwe do odtworzenia) dyrektywy sLu$!ce dookre-"leniu nast puj!cych parametrów: 1. Co ma by% w ramach gatunku przedsta-wiane ("wiat realny, wyobra$ony, "wiat wiary)?, 2. Przez kogo ów "wiat jest przedstawiany?, 3. Dla kogo prezentacja jest przeznaczona?, 4. Czemu sLu$y% ma okre"lone przedstawianie "wiata?, 5. W jaki sposób "wiat jest przedsta-wiany?, 6. Jakie "rodki j zykowe sLu$! werbalnej prezentacji "wiata?
Spróbujmy ukonkretni% te postulaty, odnosz!c je do wzorca gatunkowego modlitwy ustalonej. Jest to próba uzupeLnienia opisu wzorca, jaki zaprezento-waLam przed laty w kilku szkicach i artykuLach.
Ad 1. Przedmiot prezentacji jest w modlitwie zdawaLoby si do"% oczywi-sty. Modlitwa ustalona odnosi si bowiem do tych skLadników "wiata sacrum ("wiata "wi tego), które s! depozytem wiary i pozwalaj! czLowiekowi po-strzega% oraz ksztaLtowa% wLasne $ycie zgodnie z prawdami wiary. Za katego-ri teologiczn!, która te zjawiska obejmuje, mo$na uzna% poj cie przedmiotu religijnego16. Przypisuje mu si cech transcendentno"ci, osobowy charakter i najwy$sz! warto"%, co sprawia, $e mo$e by% opisywany jedynie j zykiem pa-radoksu17.
13
Wizerunek ten jest eksponowany w gLównym oLtarzu Bazyliki Narodzenia NMP w CheLmie.
14
Por. J. B a r t m i # s k i, J!zykowe podstawy obrazu $wiata, Lublin 2006, s. 73. Autor, prezentuj!c kol dy, mówi o dwóch zbiorach s!dów o "wiecie, przynale$nych do dwóch powi!-zanych ze sob! sfer, co pozwala sytuowa% j zykowe obrazy "wiata na dwóch pLaszczyznach konkretyzacji: stylowo jako JOS „religijny” i gatunkowo jako „kol dowy”.
15
Teologiczny punkt widzenia prezentuje hasLo: J. G o g o l a, Modlitwa. Aspekt duchowy, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, kol. 1549-1555.
16
Por. Z. Z d y b i c k a, CzHowiek a religia, Lublin 1984, s. 172-173.
17
Tam$e, s. 173. Por. te$: A. K L o c z o w s k i, Mi!dzy samotno$ci% a wspólnot%. Wst!p do filozofii religii, Tarnów 1994, s. 87; M. W o j t a k, Czy mo#na mówi& o stylu czHowieczej
roz-Modlitwa chrze"cija#ska w jej wersji ustalonej zawiera przede wszystkim wizerunki Boga (w Trójcy 'wi tej Jedynego) lub poszczególnych osób Bo-skich (Boga Ojca, Syna Bo$ego i Ducha 'wi tego), Matki Bo$ej i "wi tych. S! to byty stanowi!ce przedmiot kultu z okre"lonymi doktrynalnie relacjami wzajemnymi oraz w taki sam sposób dookre"lonym stosunkiem do czLowieka. W obr bie "wiata przedstawionego modlitwy cz "% tego wizerunku jest odtwa-rzana (tematyzowana). S! jednak takie skLadniki, które funkcjonuj! w "wia-domo"ci wiernych jako zbiory przekona# nabytych w trakcie formacji religij-nej. 'wiat jest w modlitwie prezentowany aspektowo, w zwi!zku z selekcj! skLadników oraz sam! tre"ci! (palet! cech uwzgl dnionych w wizerunku dla przykLadu).
'wiat modlitwy to jednak nie tylko rzeczywisto"% transcendentna. Funk-cjonuje w nim tak$e czLowiek d!$!cy do "wi to"ci i pragn!cy osi!gn!% zba-wienie. S! w zwi!zku z tym przedstawiane relacje mi dzy modl!cym si czLowiekiem i Bogiem (lub innymi reprezentantami chrze"cija#skiego
sa-crum). Wyst puje on indywidualnie lub w ramach wspólnoty, w imieniu wLa-snym lub wstawiaj!c si za bli&nim, w roli petenta wobec sacrum. Najogól-niej, jak nauczaj! teologowie, cechuje go postawa religijnego oczekiwania (nadziei), religijnego zrozumienia (wiary) oraz religijnego oddania (miLo"ci). Modlitwa tak! postaw zakLada oraz w ramach parenezy takiej postawy uczy.
Ad 2. Modlitwa ustalona funkcjonuje jako: a) schemat do wypeLnienia (por. uwagi o stopniu petryfikacji struktury kanonicznego wariantu wzorca), b) jako tekst kliszowany (do wielokrotnego powtarzania w ró$nych aktach modlitew-nych), c) jako tekst gotowy, który wierny czyni w konkretnym akcie modli-tewnym swoj! wLasno"ci!18, d) jako forma przekazu dana, sygnowana przez Ko"cióL wyst puj!cy w roli depozytariusza prawd wiary i instytucji organizu-j!cej kult. Dla czLowieka wierz!cego modlitwa w wersji, o której tu mowa, jest darem Ko"cioLa.
Ad 3. Wzorzec gatunkowy modlitwy ustalonej zakLada jej przeznaczenie dla osoby, która wierz!c, przyjmuje owe prawdy, akceptuje wizerunek skLad-ników "wiata sacrum i jego caLo"ciow! wizj , cho% wizja ta w modlitwie (uj-mowanej jako pojedynczy komunikat) nie jest wyczerpuj!co prezentowana. Modl!cy si czLowiek czyni taki przekaz wyrazem wLasnych przekona# i
mowy z Panem Bogiem?, w: CzHowiek – dzieHo – sacrum, red. S. Gajda, H. J. Sobeczko, Opole 1998, s. 310.
18
gnie#. W konkretnym akcie modlitewnym wyra$a za jego po"rednictwem swój stosunek do Boga.
Ad 4. W odniesieniu do modl!cych si wiernych przekaz modlitewny peLni funkcj formacyjn!, zapewnia te$ czLowiekowi stosowny kontakt ze sfer! sa-kraln!. Aspekt poznawczy wzorca gatunkowego splata si tu z aspektem pra-gmatycznym. Modlitewna pragmatyka byLa za" ju$ niejednokrotnie przedmio-tem charakterystyki, wi c w tym miejscu tego w!tku nie rozwijam.
Ad 5. Modlitwa ustalona zakLada doktrynaln! prezentacj "wiata. Jest to prezentacja selektywna, prowadzona z okre"lonego punktu widzenia i w okre-"lonej perspektywie (por. parametry przez kogo, dla kogo i po co).
Ad 6. Modlitewne decorum odbiega od zasady stosowno"ci obowi!zuj!cej w innych sferach komunikacji, a tak$e w innych gatunkach przekazu religij-nego19. Ze wzgl du na komplikacje planów komunikacyjnych i zasad przeL!-czania komunikacyjnego oraz histori gatunku wektory dostosowania "rodków wyrazu do przedmiotu oraz podmiotów komunikacji si krzy$uj!. Prezento-wane skLadniki "wiata sacrum i "wiata realnego (dost pnego codziennemu do"wiadczeniu wiernych) s! przedstawiane w o"wietleniu wzajemnym. Mo-dlitwa sLu$y% ma sytuowaniu, jak wspominaLam, "wiata zwykLego w perspek-tywie sakralnej. Modelowanie obejmuje kilka skLadników prezentowanego "wiata. Na mocy konwencji gatunkowej w roli "rodków modeluj!cych funk-cjonuj! ró$norodne formy j zykowe.
Zacznijmy od stosownego przedstawiania adresatów modlitwy. S! oni pre-zentowani w relacjach do osoby modl!cej si (wyst puj!cej, przypomnijmy raz jeszcze, w roli petenta wobec sacrum). Do j zykowych wykLadników ob-razu osób ze sfery sacrum nale$! w modlitwie "rodki syntaktyczne, którym gatunek nadaje ksztaLt: a) frazy wokatywnej w funkcji anaklezy, b) zdania wzgl dnego w funkcji anamnezy. Formy pierwszego typu uwypuklaj! przy-mioty istoty boskiej lub "wi tego, formuLy drugiego typu sLu$! eksponowaniu czynów. Adresaci modlitwy s! zatem modelowani jako istoty o okre"lonych atrybutach, dziaLaj!ce tak, aby czLowiekowi wierz!cemu wskazywa% drog ku "wi to"ci. UzupeLnieniem tego zbioru staj! si "rodki leksykalne, a w"ród
19
Przypomnijmy w tym miejscu, $e poj cie stosowno"ci jest zLo$one. Oto obja"nienie z monografii M. R. Mayenowej (Poetyka teoretyczna. Zagadnienia j!zyka, WrocLaw 1979, s. 318-319): „Wypowied& realizuje zasad stosowno"ci, je$eli mi dzy przedmiotem wypowie-dzi a wyborem "rodków j zykowych, stopniem ich ozdobno"ci (ornatus) istnieje okre"lona odpowiednio"%. Musi istnie% tak$e odpowiednio"% mi dzy statusem mówi!cego i odbiorców a "rodkami j zykowymi”.
nich: a) nazwy podstawowe traktowane jako tytuLy, b) peryfrazy, c) metafory, d) kolokacje zawieraj!ce epitet.
Drugim skLadnikiem modlitewnego "wiata jest modl!cy si czLowiek. Wy-brane aspekty jego wizerunku s! wysLawiane w modlitwie wprost, inne presu-ponowane.
Procesowi modelowania podlega te$ sytuacja modlitwy, która bywa do-okre"lana za pomoc! formuL ksztaLtuj!cych modlitewny scenariusz (nazywaj!-cych postaw modlitewn!).
Teolog powie, $e modlitwa preferuje naturalny konserwatyzm, maj!c na my"li stosunkowo trwaLy zbiór "rodków stylistycznych, sLu$!cych modelowa-niu najwa$niejszych skLadników "wiata. Dla filologa b dzie to realizacja kate-gorii ornatus, oznaczaj!cej okre"lony stopie# metaforyzacji j zyka, jego ozdobno"ci i podniosLo"ci. W ten sposób na mocy konwencji komunikuje si przekonanie o wielko"ci prezentowanego w tek"cie przedmiotu (por. uwagi o specyfice przedmiotu religijnego). W ramach modlitewnego sposobu wyra-$ania przenikaj! si kategorie hieratyczno"ci, archaiczno"ci i konserwatyzmu w sferze formy (por. trwaLo"% ró$norodnych szablonów j zykowych). Od-zwierciedlaj!c w trwaLej strukturze (w poetyce mowy) relacje pan–sLuga, twórca modlitwy dobiera stosown! tytulatur , odnosz!c! si do adresata, wy-ra$a modlitewne illokucje w sposób odbiegaj!cy od wspóLczesnych standar-dów komunikacyjnych i oddaje modl!cemu si czLowiekowi gotowy tekst, którym ten w sytuacji modlitewnej posLuguje si jako wLasnym. W poetyk modlitwy wpisana zostaje na trwaLe rozbie$no"% mi dzy do"wiadczeniem eg-zystencjalnym nadawcy a szat! stylistyczn! modlitewnej wypowiedzi20.
Po przedstawieniu uzupeLnie# do genologicznej charakterystyki modlitwy ustalonej czas na prezentacj próby szkicowego opisu kolekcji modlitewnych, jakie s! tworzone na obrazkach po to, aby udoskonala% prywatne praktyki religijne katolików.
Jak ju$ wspominaLam na pocz!tku artykuLu, materiaL jest bogaty i ró$no-rodny. Mo$na go analizowa% w porz!dku formalnym, od strony sposobu reali-zacji konwencji gatunkowych, lub tematycznym, gdy$ obrazki s! zwi!zane z kultem maryjnym, kultem Chrystusa oraz "wi tych i anioLów21. Najlepszym sposobem wieloaspektowej charakterystyki, prowadzonej z filologicznego punktu widzenia, b dzie L!czenie dwu wymienionych perspektyw.
20
Por. C y r a n, Modlitewna komunikacja…, s. 275.
21
Por. H. Z i m o #, Kult, w: Encyklopedia katolicka, t. X, Lublin 2004, kol. 177; B. M i -g u t, Kult. W Ko$ciele katolickim, tam$e, kol. 183-186.
Obrazki zwi!zane z kultem maryjnym zawieraj! pojedyncze modlitwy, czasem odbiegaj!ce od standardu gatunkowego, najcz "ciej jednak nie wycho-dz!ce poza standard w jego alternacyjnej wersji, lub kolekcje przekazów mod-litewnych i komunikatów informacyjnych odnosz!cych si do funkcjonowania maryjnego sanktuarium i ró$nych form pobo$no"ci, a wi c oddawania czci Matce Bo$ej w konkretnym, uznawanym za cudowny, wizerunku.
Niestandardowy tekst modlitewny zostaL np. doL!czony do prezentacji ob-razu Matki Bo$ej w Cudy Wielmo$nej w ko"ciele OO. Franciszkanów na Wzgórzu PrzemysLawa w Poznaniu22. Oto ta modlitwa23:
Pozna#ska Panienko "wi ta Przez Wielkopolan sLawiona Jeste" do nieba wzi ta O matko, b!d& uwielbiona.
W tekstach bliskich konwencji modlitwy ustalonej odnajdujemy kilka sposo-bów realizacji schematu modlitewnego. Uruchamia si bowiem w procesach redakcyjnych mechanizmy alternacji. Teksty owe maj! zwykle tytuL z nazw! gatunkow! w roli sygnaLu gatunkowego i tekst gLówny oparty na przeksztaL-conej strukturze anakletyczno-anamnetycznej. Istot przeksztaLcenia stanowi na ogóL wL!czenie w przekaz werbalny opisu sytuacji modlitewnej, a zwLaszcza prezentacji postawy osoby modl!cej si . Wypowied& nabiera charakteru przeka-zu scenariuszowego. Oto formuLy, jakie s! stosowane w celu sygnalizowania komunikacyjnego potencjaLu wypowiedzi: dzi$ kl!czymy przed Twoim $wi!tym
Wizerunkiem – „Modlitwa do Matki Bo$ej Liche#skiej”; stajemy przed Tob% – „Modlitwa wdzi czno"ci” (do Matki Boskiej Cz stochowskiej).
Znamiennym modyfikacjom podlegaj! w analizowanych modlitwach po-szczególne segmenty tekstu. Redukcja mo$e obejmowa% formuL doksolo-giczn!, która w strukturze modlitwy peLni funkcj konkluzji. Obowi!zkowo uwzgl dnian! cz "ci! modlitwy jest natomiast aklamacja Amen. PozostaLe komponenty mog! by% poddane przeksztaLceniom jako"ciowym i ilo"ciowym. W „Modlitwie wdzi czno"ci” odnajdujemy anaklez , w której umieszczono stosowny maryjny tytuL, oraz anamnez wypeLniaj!c! caLy tekst. W ten orygi-nalny sposób (po"rednio) wyra$a si uwielbienie dla Bo$ej Rodzicielki
22
Por. charakterystyk tego miejsca kultu w: J. S o s z y # s k a, Do Ciebie Matko idziemy. Sanktuaria Maryjne w Polsce, Gda#sk 1999, s. 298-299.
23
Cytuj!c, zachowuj wszelkie graficzne cechy oryginaLu, a wi c tak$e wielkie litery i in-terpunkcj .
nej przez Polaków w cz stochowskim wizerunku24. W ramach owej osobliwej anamnezy wysLowione s! te$ podstawowe prawdy, dotycz!ce konkretnej formy pobo$no"ci maryjnej. Brak, co stanowi najwi ksz! osobliwo"%, seg-mentu petycyjnego. Tekst zyskuje ksztaLt przekazu formacyjnego, pozostaLe funkcje schodz! w nim na dalszy plan. W konkretnym akcie kultu prywatnego staje si ta modlitwa gLosem czLowieka pragn!cego wyrazi% uwielbienie dla Maryi – Matki i Królowej. Jest to gLos osobliwy pod wzgl dem stylistycznym, gdy$ odbiega od codziennego wysLowienia ze wzgl du na obecno"% niektó-rych struktur syntaktycznych (postpozycja przydawki: Matko nasza, w gH!bi!
serc i dusz naszych, dla Narodu naszego, ku obronie Narodu naszego, moce
Bo#e) oraz uwzgl dnienie specjalnej metaforyki, w której zamyka si przekaz dogmatyczny. Zacytujmy zatem wspomnian! modlitw :
MODLITWA WDZI(CZNO'CI Matko Boska Cz stochowska Zwyci ska Królowo Polski!
Stajemy przed Tob!, Matko nasza, która patrzysz od sze"ciu wieków z Cudownego Obrazu na Jasnej Górze w gL bi serc i dusz naszych. Ty z miLo"ci! pochylasz si nad polsk! ziemi!. Jeste" dla Narodu naszego niepoj tym Znakiem Laski Boga, przecennym darem Ojca Niebieskiego. Dana na pomoc ku obronie narodu naszego, trwasz wiernie i zwyci sko w"ród nas. Obecna w tajemnicy Chrystusa i Ko"cioLa wyjednujesz nam moce Bo$e przez caLe wieki. Amen.
„Modlitwa do Matki Bo$ej Liche#skiej” zyskaLa inn! form 25. Stanowi bez w!tpienia realizacj alternacyjnej wersji wzorca gatunkowego, ale podlega innym przeksztaLceniom ni$ modlitwa wy$ej zaprezentowana. Ma rozbudo-wan! anaklez , w której nagromadzono kilka tytuLów maryjnych, i struktur addytywn!, wypeLnion! przez anaforycznie zredagowane petycje. Redukcji podlega tu jedynie formuLa doksologiczna. Oto ta modlitwa:
MODLITWA DO MATKI BO)EJ LICHE*SKIEJ
Maryjo, Matko Bo$a i Bolesna królowo Narodu Polskiego dzi" kl czymy przed Twoim "wi tym Wizerunkiem pragniemy Ci bLaga% o wstawiennictwo Twoje za nami u Boga, pragniemy Ci przeprosi% za winy, pragniemy poleci% Twojej Matczynej opiece nas samych, nasze troski i cierpienia, pragniemy uprosi% Twe BLogosLawie#stwo dla na-szych rodzin, dla naszej miLej Ojczyzny. Wspomnij Bolesna Matko t godzin , gdy
24
Por. S. N a p i ó r k o w s k i, Maryjne tytuHy, w: Encyklopedia katolicka, t. XII, kol. 109-110.
25
O dziejach kultu wizerunku w Licheniu por. S o s z y # s k a, Do Ciebie Matko idziemy…, s. 198-203.
bolej!ca, zapLakana i prawie konaj!ca staLa" pod krzy$em Swego Syna. Przez te bole"ci Twego Serca, ul$yj dzi" naszym cierpieniom. Amen.
Minimalne kolekcje gatunkowe pojawiaj! si na obrazkach zwi!zanych z sanktuariami maryjnymi i zawieraj! oprócz tekstu modlitewnego podstawo-we dane o konkretnym sanktuarium lub informacje o formach kultu liturgi-cznego. Aby zilustrowa% wspomniane tendencje redakcyjne, poddajmy bar-dziej wnikliwej analizie dwa przykLady. Na obrazku przedstawiaj!cym wizeru-nek Matki Bo$ej z Gniezna odnajdujemy nast puj!cy komunikat odnosz!cy si do kultu: W ka#dy czwartek w ko$ciele OO. Franciszkanów w Gnie'nie o godz.
8.30 i 18.30 odbywa si! specjalne nabo#e"stwo ku czci Pani Gniezna. Pod-stawowym skLadnikiem mikrokolekcji jest jednak modlitwa zatytuLowana „Nasza Pani Gnie&nie#ska”. Jest to tekst bLagalny, maj!cy form wierszow!, podzielony na cztery strofy rymowane nieregularnie. Tekst zawiera tematy-zowan! prezentacj adresatki modlitwy, jej nadawców oraz samej sytuacji modlitewnej (por. formuLy: do Ciebie woHamy, Przychodzimy dzi$ do Ciebie). Adresatka jest wpisana w wypowied& za pomoc! imienia i zaimków osobowych. Nadawców dookre"la formuLa: My Gnie'nie"ski wierny lud. Wyst -puj! oni w imieniu wLasnym, a tak$e innych wiernych, którym bliski jest kult Maryi w konkretnym wizerunku. Postaw modlitewn! wyra$aj! czasowniki:
pobHogosHaw, bHogosHaw, daj (otuch!, pomoc), trwaj (w cierpieniu). Uzasad-nieniem petycji jest w oryginalny sposób zredagowana anamneza otwieraj!ca przekaz. CaLy tekst, cho% odbiega od komunikatów potocznych, bliski jest egzystencjalnym do"wiadczeniom czLowieka i zredagowany w poetyce co-dzienno"ci. Oto ta modlitwa:
W twych dLoniach zdrój Bo$ych Lask, Wi c do Ciebie woLamy:
„Maryjo prowad& nas!”
Przychodzimy dzi" do Ciebie My Gnie&nie#ski wierny lud, PobLogosLaw nasze $ycie, Nasz codzienny znój i trud. PobLogosLaw wszystkich chorych I w cierpieniu przy nich trwaj; Niech pojm! jego warto"%, Otuch , pomoc daj.
BLogosLaw i tych wiernych, Którzy tu nie mogli przyj"%;
Lecz sercem s! przy Tobie Pod znakiem Twym chc! $y%.
Oryginaln! modlitw poL!czon! z adresem sanktuarium zawiera obrazek z Matk! Bo$! Ró$anostock!26. Struktura modlitwy stanowi realizacj alter-nacyjnego wariantu wzorca. UkLad anakletyczno-anamnetyczny jest naruszony zarówno przez zmiany kolejno"ci skLadników, jak i sposób zredagowania anamnezy. Mo$na si te$ dopatrywa% w tym tek"cie nawi!za# do konwencji modlitwy wotywnej w sposobie formuLowania pro"by (por. Upro$ mi Hask! tak
bardzo potrzebn%… o ile jest ona zgodna z wol% Wszechmocnego Boga)27. Anamneza jest rozbudowanym opisem Lask, jakich za po"rednictwem Matki Bo$ej doznali wierni. Tekst ksztaLtuje wi c obraz Maryi Or downiczki przy u$yciu tradycyjnych form wysLowienia: racz wejrze&, ucieka& si!, uprosi&
Hask!. Oddaje jednak przede wszystkim nale$ny hoLd Bogu za po"rednictwem kliszowanej formuLy: Jemu niech b!dzie cze$& i chwaHa na wieki wieków. Konwencjonalne "rodki s! w analizowanej modlitwie u$yte w taki sposób, $e nadaj! jej form przekazu, który mo$e funkcjonowa% jako wyraz pobo$no"ci indywidualnej. Ufno"%, wiara w skuteczno"% or downictwa, pami % o powoLa-niu czLowieka do "wi to"ci, uwielbienie Boga – to zbiór illokucji, które czyni! z tekstu bardzo dobr! form dialogu czLowieka z Bogiem. Oto analizowana modlitwa:
Wspomo$ycielsko Ró$anostocka!
Racz wejrze% na moj! ufno"%, z jak! uciekam si do Ciebie. Pot g Twojego wstawien-nictwa znaj! umarli, których wróciLa" do $ycia, chorzy i strapieni, którym wyprosiLa" zdrowie i pociech , a nade wszystko grzesznicy, których pojednaLa" z Bogiem. Upro" mi Lask tak bardzo potrzebn!… o ile jest ona zgodna z wol! Wszechmog!cego Boga; Jemu niech b dzie cze"% i chwaLa na wieki wieków. Amen.
O tym, $e kolekcje wypowiedzi publikowane na obrazkach mog! by% trak-towane jako elementarne (minimalne) modlitewniki, najlepiej "wiadcz! zbiory komunikatów powi!zane z wizerunkami "wi tych lub kandydatów na oLtarze. Najbardziej bogaty zbiór stanowi! wypowiedzi po"wi cone Antoninie Mir-skiej. MateriaL ikonograficzny (podobizna zakonnicy oraz zdj cie zebranych na modlitwie czLonki# zgromadzenia) jest uzupeLniony nast puj!cymi komu-nikatami werbalnymi:
26
Histori kultu zawiera ksi!$ka Soszy#skiej Do Ciebie Matko idziemy (s. 321-323).
27
Por. M. W o j t a k, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykHadzie tekstów modlitew-nych, „Stylistyka” 8(1999), s. 113.
1. Najwa$niejsze przesLanie: Nic ponad miHo$& Chrystusa.
2. Podpis pod zdj ciem: SHu#ebnica Bo#a – Antonina Mirska (1822-1905). 3. Deklaracja czLonki# zgromadzenia: W setn% rocznic! $mierci M.
Anto-niny Mirskiej pragniemy Bogu zHo#y& dzi!kczynienie za dar Matki ZaHo#ycielki Zgromadzenia Sióstr Opatrzno$ci Bo#ej.
Wzbogacenie tej kolekcji stanowi! wypowiedzi drukowane na odwrocie wizerunku. Znajdujemy w"ród nich: modlitw podstawow! poL!czon! z po-stulatem uzupeLnienia o Ojcze nasz… Zdrowa$ Mario… i ChwaHa Ojcu…, pro"b o informacje dotycz!ce Lask otrzymanych za po"rednictwem Antoniny Mirskiej, adres zgromadzenia i formuL imprimatur: Za pozwoleniem Kurii
Metropolitalnej w Przemy$lu dz. 38/95 z dn. 10.01.1995 r.
Tekst modlitwy jest godny szczególnej uwagi ze wzgl du na jego wsta-wienniczy charakter i sposób zredagowania. Jest to w niewielkim stopniu zre-dukowany (bez doksologii i aklamacji) schemat modlitwy ustalonej, w której krzy$uj! si plany komunikacyjne i mno$! intencje wysLowione zgodnie z zasad! mówienia prostego i zarazem ozdobnego. W strukturze wypowiedzi dostrzegamy powielenie schematu anakletyczno-anamnetycznego poprzedza-j!cego pro"by oraz scenariuszowo"% przekazu (mo$liwo"% uzupeLnienia wy-powiedzi w konkretnym akcie modlitewnym o szczególn! petycj ). Spró-bujmy zatem rozpisa% ów tekst na stosowne segmenty:
TytuL: Modlitwa o beatyfikacj SLugi Bo$ej Matki Antoniny Mirskiej Anakleza: Bo$e, najlepszy Ojcze,
Anamneza: który w Swojej Opatrzno"ci wybierasz kogo chcesz i kiedy chcesz, by okaza% Swoj! miLosiern! miLo"% zagubionym i w!tpi!cym,
Pro"ba: wspomnij na dzieci c! ufno"% i zawierzenie Twojej SLu$ebnicy, Antoniny Mirskiej,
Anamneza: która z miLo"ci ku Tobie po"wi ciLa si nawracaniu dusz zbL!-kanych i zagubionych, i otarLa wiele sierocych Lez.
Pro"ba: U$ycz Jej chwaLy "wi to"ci na ziemi, a nam za Jej wstawiennic-twem udziel Lask…, o które Ci pokornie prosimy.
W zbiorze obrazków, który udaLo mi si zgromadzi%, znajduj! si analo-giczne przekazy. Zdarza si jedynie modyfikacja polegaj!ca na uzupeLnieniu tekstu modlitewnego, b d!cego realizacj! schematu modlitwy ustalonej, o lita-nijne wezwanie (np.: BHogosHawiona Sancjo, módl si! za nami) lub wstawk katechetyczn!, która mo$e by% interpretowana jako kolejny "lad pokrewie#-stwa analizowanych kolekcji modlitewnych z modlitewnikami. Odnajdujemy tak! wstawk na obrazku prezentuj!cym Jerzego Matulewicza: Uwaga: Zaleca
si! uzupeHni& t! modlitw! w zamierzonej intencji, przyst%pieniem do spowiedzi i Komunii $w.
Kolejn! wersj zbiorów komunikatów tworz!cych powielane kolekcje sta-nowi! wypowiedzi publikowane na odwrocie wizerunków "wi tych, a zLo$one z lakonicznej sylwetki konkretnego "wi tego oraz adresowanej do niego mo-dlitwy (lub momo-dlitwy, której bezpo"rednim adresatem jest Bóg – por. analiz modlitwy po"wi conej Antoninie Mirskiej). Aby nie powi ksza% nadmiernie obj to"ci artykuLu, omówi tylko jeden przykLad takiej kolekcji. Odnosi si ona do "w. Gerarda Majelli. Biogram "wi tego ma form standardow! (por. struktur enumeracyjn! i nominalny styl wysLowienia) i zawiera podstawowe dane skLadaj!ce si na jego wizerunek28:
!W. GERARD (16 X)
Brat zakonny, redemptorysta, mistyk, zwany „anioLem matek”, urodziL si 6 IV 1726 r. w Muro k. Neapolu. Wst!piL jako brat do redemptorystów, znany szczególnie z opieki nad biednymi, matkami i dzie%mi. ZmarL 16 X 1755 r.
DopeLniaj!ca kolekcj modlitwa stanowi realizacj kanonicznego wariantu wzorca gatunkowego. Schemat kompozycyjny tego tekstu przedstawia si nast puj!co:
TytuL: Modlitwa
Anakleza: 'w. Gerardzie,
Anamneza: Twoje or downictwo przywiodLo do Boga wiele serc, staLe" si pocieszeniem i wsparciem dla ubogich, pomoc! matkom.
Pro"ba: UsLysz moj! modlitw . Wypro" u Ojca Niebieskiego szczególne La-ski dla matek i ich dzieci.
Konkluzja: Przez Chrystusa, Pana Naszego. Aklamacja: Amen.
28
Na marginesie mo$na zauwa$y% pewn! niezborno"% redakcyjn!, zwLaszcza powtarzanie niektórych danych.
*
Przedstawione w niniejszym artykule refleksje oraz analizy pozwalaj! na sformuLowanie kilku uwag uogólniaj!cych.
Pierwsza odnosi si do genologicznego zró$nicowania modlitwy ustalonej (realizuj!cej schemat oracji). Ten typ modlitwy dysponuje wieloma warian-tami wzorca. Wersja kanoniczna zLo$ona z tytuLu lub wezwania modlitewnego i tekstu wLa"ciwego, stanowi!cego caLo"% obejmuj!c!: anaklez , anamnez , petycj , konkluzj i aklamacj , zawiera doktrynalnie okre"lon! wizj "wiata
sacrum, modl!cego si czLowieka czyni petentem wobec sacrum, L!czy inten-cj oddawania czci Bogu z illokuinten-cjami dzi kczynnymi lub petycyjnymi, a tek-stowi nadaje ksztaLt stylistyczny odbiegaj!cy od potoczno"ci, patetyczny i na mocy tradycji schematyczny. Wersje alternacyjne powstaj! na skutek ilo"cio-wych przeobra$e# tego schematu (redukcji podlega z reguLy konkluzja) i nada-wania caLo"ci formy addytywnej. Co ciekawe, modyfikacjom w zakresie struktury nie towarzysz! jakie" znacz!ce przeobra$enia pozostaLych aspektów wzorca. Adaptacje s! raczej rzadkie i stanowi! rezultat po$yczek wewn!trz-gatunkowych (por. echa konwencji modlitwy wotywnej lub poetyckiej).
GLównym przedmiotem charakterystyki w niniejszym artykule byLy jednak nie tylko pojedyncze przekazy modlitewne, lecz kolekcje wypowiedzi przy-pominaj!ce i co do formy, i co do funkcji modlitewniki. Centralnym skLadni-kiem takiego izofunkcyjnego zbioru (sLu$!cego formacji wiernych i zaspoka-jaj!cego potrzeb sprawowania indywidualnych form kultu), eksponowanego na obrazkach, s! wypowiedzi modlitewne (najcz "ciej realizuj!ce alternacyjne warianty wzorca). Pokrewie#stwo z modlitewnikami wynika ponadto z obec-no"ci eksplicytnie formuLowanego przekazu katechetycznego i formuLy
im-primatur. Dzi ki takim kolekcjom wypowiedzi modlitewnych i formacyjnych utrwala si stosowny styl religijno"ci "wieckich.
Dla filologa stanowi! one cenny materiaL badawczy, gdy$ pokazuj!, w jaki sposób reguLy dyskursywne wpLywaj! na ksztaLt poszczególnych gatunków, a zwLaszcza dzi ki czemu trwa w komunikacji tradycyjna wersja stylu religijnego.
AD-HOC COLLECTIONS OF PRAYERS S u m m a r y
The author analyses collections of texts included as inscriptions on religious pictures – minia-ture portraits of figures representing the domain of sacrum (e.g. Mother Mary or the Saints). Since
these inscriptions are found in the same place and time, and they share their communicative func-tion, they can be treated as representative of the same genre.
A philological analysis of these texts shows them as manifestations of the convention of fixed prayer (this type of message makes a central and unalterable component of the collection). At the same time, the inscriptions under analysis also contain texts with a catechetical function which make the whole text play a role of a miniature version of a prayer book. Thanks to the inscriptions in question, private forms of religious rite are bestowed a proper form, while the contact of the faithful with the Saints are kept within the doctrinal limits. Philologically speaking, these inscriptions give insight into and help preserve the traditional variety of religious style.
Translated by: Konrad Klimkowski
S.owa kluczowe: gatunek, modlitwa, modlitewnik, kolekcja gatunkowa, styl religijny. Key words: genre, prayer, prayer book, genre collection, religious style.
