MAĐGORZATA NOWAK
xPSALMY KRÓLA DAWIDA
W UJĉCIU BOHDANA DROZDOWSKIEGO
LEKSYKA
Celem niniejszego artykuđu jest rozpoznawcze przedstawienie osobliwoĞci
jĊzykowo-stylistycznych wierszowanej parafrazy psađterza pióra Bohdana
Drozdowskiego
1. Podj
Ċte w opracowaniu zagadnienia stanowią uzupeđnienie
rozwaĪaĔ nad systemem gramatycznym Psalmów króla Dawida
2.
Jak wykazano we wczeĞniejszych analizach, archaizacjĊ – obok
emocjo-nalnoĞci i poetyckiego rymowanego ujĊcia – uznaü trzeba za podstawowy
Ğrodek stylistycznej organizacji tekstu psađterza Drozdowskiego. Stylizując na
dawno
Ğü
3, translator konsekwentnie, cho
ü dowolnie, siĊga po Ğrodki
syste-mowe
4i leksykalne, które najogólniej moĪna okreĞliü jako formy
grama-tyczne, wyrazy, wyraĪenia, zwroty jĊzykowe i ich znaczenia wđaĞciwe
epo-kom minionym, wspóđczeĞnie nieuĪywane. Prócz archaizmów gramatycznych
– fonetycznych, morfologicznych i syntaktycznych – autor parafrazy
wyko-Dr MAĐGORZATA NOWAK-BARCIēSKA – adiunkt Katedry JĊzyka Polskiego KUL; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawđa II, Katedra JĊzyka Polskiego, Al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: malgorzata.nowak@kul.lublin.pl
1 B. D r o z d o w s k i, Psalmy króla Dawida, spolszczyđ Bohdan Drozdowski, Warszawa 2008. Zob. teĪ: B. D r o z d o w s k i, Psalmy, spolszczyđ Bohdan Drozdowski, ToruĔ 2003.
Psalmy króla Dawida moĪna traktowaü jako drugie – niewiele róĪniące siĊ od wczeĞniejszej redakcji – wydanie Psalmów.
2 Zob. M. N o w a k, Psalmy króla Dawida w ujĊciu Bohdana Drozdowskiego. System gramatyczny (w druku: JĊzyk polski. WspóđczesnoĞü – Historia, t. VIII).
3 Por. wypowiedzi Drozdowskiego: „JĊzyk Psalmów powinien, moim zdaniem, staraü siĊ przynajmniej nadaü im patynĊ wieków, choü w przybliĪeniu oddawaü klimat praantyku [...]”. B. D r o z d o w s k i, Od Autora, w: t e nĪ e, Psalmy, s. 11.
4 Autor w parafrazie swobodnie đączy systemowe procesy wđaĞciwe róĪnym epokom roz-woju polszczyzny (XIV-XX w.).
rzystuje archaizmy leksykalne: rzeczowe, sđownikowe, znaczeniowe, w tym
archaizmy frazeologiczne, oraz wyrazy przestarzađe, pozostające w czynnym
uĪyciu jedynie wĞród najstarszych uĪytkowników jĊzyka, a we wspóđczesnych
leksykonach opatrywane kwalifikatorem dawne, przestarzađe lub ksi
ąĪkowe
5.
Archaizmy leksykalne odnaleĨü moĪna w obrĊbie niemal wszystkich czĊĞci
mowy. W tym miejscu bli
Īej scharakteryzujmy wybrane formy: rzeczowniki
– alkierz, brona, kacerz, kađdun, ma
ü, rab, raróg, srom, sukurs, czasowniki
– bydli
ü, dzierĪyü, iskaü, kaziü, salwowaü, przymiotniki – chrobry, chudoby,
luby
oraz funkcyjne czĊĞci mowy – spójniki, partykuđy, modulanty – azaliĪ,
bo
, bych, jestli, lubo, przecz, wier
Ċ.
Rzeczowniki
alkierz
‘boczny, mađy pokój, który zwykle sđuĪyđ za sypialniĊ’(PSWP, t. I, s. 232 – kwalifika-tor dawny), ‘wysuniĊta naroĪna czĊĞü budynku, kryta osobnym dachem’ (PSWP, t. I, s. 232 – kwalifikatory architektoniczny, dawny), z đac. arcus przez franc. arquière, niem. arkere i czes. arkéĜ. Por. SEBr, s. 3: NieĞcie Mu hojne ofiary, / zachodĨcie do
Jego alkierza, ps. 96, s. 183. brona
stp. ‘krata stanowiąca dodatkowe umocnienie Ğredniowiecznej bramy obronnej’, od XV w. ‘brama (gđównie warowna), straĪnica’, z psđ. *borna ‘ochrona, osđona, obrona’, wspóđ-czesna brama (powszechna od XVII-XVIII w). pod wpđywem ‘stcz. brána ‘brama, gđównie brama warowna, umocniona, obwarowanie wejĞcie’ (SEBor, s. 37-38): OpuĞcie przeto podniesione mosty, / podnieĞcie przeto opuszczone brony, ps. 24, s. 44. kacerz
‘ujemne w odcieniu (czĊsto obraĨliwie) miano nadawane przeciwnikom religijnym, od-stĊpcom od wyznawanych i gđoszonych przez kogoĞ przekonaĔ religijnych (gđównie in-nowiercom przez katolików)’, w XVI w. równieĪ w obocznej, rzadszej postaci kacyrz 5 Na przykđad taiü – od XV w. ‘ukrywaü, nie ujawniaü’, z psđ. *tajiti ‘trzymaü coĞ w tajem-nicy, nie wyjawiaü, ukrywaü, zatajaü’ (SEBor, s. 625), wspóđczeĞnie ‘trzymaü coĞ w sekrecie; ukazywaü coĞ, ni ujawniaü czegoĞ’ – kwalifikator ksiąĪkowy (PSWP, t. XLII, s. 220): Gdym
taiđ grzech mój, milcząc jak zaklĊty, / we dniem i w nocy czuđ ciĊĪar tej mĊki, ps. 32, s. 54; szczeznąü – ‘zginąü, zniknąü’, z psđ. þeznoti (< *kez-) ‘niknąü, zanikaü, sđabnąü, wiĊdnąü, schnąü; znikaü, ginąü’ (SEBor, s. 225, p. kaziü), wspóđczeĞnie ‘zniknąü, zaniknąü’ – kwalifi-kator ksiąĪkowy (PSWP, t. XXXVIII, s. 119): Pan szepnąđ: StaĔ siĊ! – stađo siĊ niebawem.
/ Rozkazađ: SczeĨnij – sczezđo bez szemrania, ps. 33, s. 55; miot niegodziwych sczeĨnie i
– 51 uĪyü wzglĊdem 336 dla kacerz (SPXVI, t. X, s. 7-8): a czđek siĊ prawy pocieszy bezmiernie! / Stopy swe zmyje w ciepđej krwi kacerza, ps. 58, s. 101.
kađdun
‘trzewia, brzuch’, z nim. Kaldaune ‘wnĊtrznoĞci’ (< đac. calidus ‘ciepđy’) (SEBr, s. 215): obnoszą butnie opasđe kađduny, ps. 73, s. 131.
maü
od XIV w. ‘matka’, z psđ. *mati < pie. *mƗtƝr (SEBor, s. 310), wedđug Jadwigi
Puzy-niny od XVI w. wyraz „gorszy”, pomijany w tekstach biblijnych i psađterzowych6: Sie-dzisz i juSie-dzisz przeciw swemu bratu, / choü to syn przedsiĊ tejĪe samej maci, ps. 50, s. 89. rab
scs. rabɴ ‘niewolnik, sđuga, robotnik’ (Bra, s. 162), rab boĪy ‘to jest sđuga boĪy’(Swar,
t. V, s. 455): raba marnego wysđuchađ, ps. 22, s. 41; Jam rab Twój lenny, czy Twój Pomazaniec?, ps. 30, s. 51; Pan bĊdzie’ü sadziđ, choüeĞ rab daleki, ps. 98, s. 186. raróg
od XV w. ‘ptak Falco cherrug’ (drapieĪnik), z psđ. *rarogɴ, dial. patrzy jak raróg ‘pa-trzy jak gđupiec’(SEBor, s. 510): Przypatrz siĊ sobie, pojĨrzyj prawdzie w Ğlepie / pojmi wraz z temi, co zgubili Boga: / mógđbych was rozedrzeü, toĪ byđaby trwoga! /Nie chcĊ, byĞcie miĊ brali za raroga, / sprawcie siĊ lepiej!, ps. 50, s. 89.
srom
od XV w. ‘wstyd’, ‘gorszące postĊpowanie’, z psđ. *sormɴ ‘wstyd, niesđawa, haĔba’, wspóđcz. ‘czĊĞü zewnĊtrzna narządów pđciowych u kobiet i samic ssaków’ (SEBor, s. 573): doznają sromu, bo Bóg wzgardzi niemi, ps. 53, s. 93. W tekĞcie teĪ formy po-krewne, np. sromota: Zgruchocz ramiĊ bezboĪnika, / niegodziwca, byĞ nie miađ juĪ sromoty z ziemi... ps. 10, s. 22; Niech siĊ okryją gaĔbą i sromotą – którym siĊ roi moje pogaĔbienie, ps. 35, s. 59; Bodaj ich nogi same w tyđ poniosđy, / bodaj zaznali, co to jest sromota!, ps. 70, s. 123.
sukurs
‘odsiecz, pomoc’, ze Ğrdw. đac. succurs ‘poparcie’ (SWOKop, s. 487): ĩaden đotr we-zwaü Pana w sukurs siĊ nie waĪy, ps. 14, s. 27; Ğmiađem w niewoli wezwaü w sukurs Pana, ps. 18, s. 32.
surma
‘instrument dĊty, uĪywany w dawnej Polsce w wojsku’, z tur. surna ‘surma’ < pers.
snjrnƗ(j); snjr ‘uroczystoĞü’; nƗi ‘flet’ (SWOKop, s. 489): w stolicy Króla – sam Bóg
je-6Ze sđownictwa Psađterza Dawidowa przekđadania Jana Kochanowskiego, „Poradnik J Ċzy-kowy” 1955, z. 6, s. 214.
goĪ pađac / przemieniđ w twierdzĊ, co za nic ma szturmy, / chichoce gdy wróg dmie w bojowe surmy…, ps. 48, s. 84.
Przymiotniki
chrobry
‘waleczny’, z psđ. *chorb-ry ‘dzielny’ (SEBr, s. 184): mđodoĞü siĊ twoja jawi orlą,
chrobrą, ps. 103, s. 194.
chudobny
od chudy, stp. i wspóđ. dial. ‘ubogi’, ogsđ. ‘biedny, ubogi’ przeniesione na ‘nĊdzny, marny, lichy, sđaby’ (SEBor, s. 71-72): nie dziw, Īe bogacz z chudobnego szydzi, ps. 73, s. 131.
luby
od XIV w ‘miđy, przyjemny, kochany’, ‘rozmiđowany, znajdujący upodobanie w kimĞ, w czymĞ’, ‘poĪądany, upragniony’, ‘związany z rozkoszą cielesną, rozkoszny’, z psđ. *l’ubɴ ‘miđy, przyjemny, kochany’ (SEBor, s. 291): Izraelowi wieĞü ta bĊdzie luba, ps.
53, s. 93; TyĞ dyszy mej luba pieĞĔ, ostoja, ps. 59, s. 103; ToĪ sđyszysz tđuszczy niena-wistne wrzaski – / plują w twarz jemu, jego narodowi, / a to byđ przedsiĊ Twój luby wybraniec, ps. 89, s. 167; dostađ za swoje naród Bogu luby!... ps. 106, s. 203; […] mil-sze mi nĊdze w twem kole, / niĨli rozkomil-sze ich sumnieniom lube, ps. 119, s. 227.
Czasowniki
bydliü
‘mieszkaü, zamieszkiwaü, przebywaü, Īyü’ – XIV-XVI w. – z psđ. dial *bydlo ‘miejsce pobytu zamieszkania’ ( < psđ. *byti ‘istnieü, Īyü; byü obecnym, przebywaü, znajdowaü siĊ; zdarzyü siĊ, staü siĊ, odbyü siĊ’) przez stp. bydđo ‘Īywot’, ‘posiadđoĞü’, wtórnie (od XIV w.)‘zwierzĊta domowe’ (SEBor, s. 48, zob. bydđo, byü): W dostatku bydli [zdzierca – M. N.] o wszelikiej porze, / niepzryjaciođy gardząc – przyjaĨĔ uda…, ps. 10, s. 22; […] w Domu Pana nawet ja, lichota, / godzieniem bydliü do koĔca Īywota,
ps. 23, s. 42; Poznađem Meszech, przeto siĊ tez burzĊ, / i znam od Ğrzodka Kedaru na-mioty…/ Zbyt dđugom bydliđ w tym brudnym potoku, ps. 120, s. 231; Klątwa kaĪdemu, kto bydli niegodnie, ps. 125, s. 237. Zob. takĪe imiesđów bydlący: Chwalcie Go stwory
bydlące w gđĊbinach, ps. 148, s. 275.
dzierĪyü – dzierĪeü
‘trzymaü’, z psđ. *dDŽ’žati ‘trzymaü (rĊką); zatrzymywaü, powstrzymywaü siđą; pod-trzymywaü, utrzymywaü; posiadaü, mieü coĞ, wđadaü czymĞ; upod-trzymywaü, hodowaü, dawaü utrzymanie’ (SEBor, s. 142): Przecz, Panie, dzierĪysz siĊ od nas z daleka, ps. 10,
22. W tekĞcie takĪe w formie prefiksalnej: On ciĊ poddzierĪy w twojej poniewierce, ps. 62, s. 108.
iskaü
psđ. *jɶskati ‘szukaü’, pol. – od XVI w., w wyniku specjalizacji znaczeniowej –
‘wybie-raü robactwo z wđosów, pór’ (SEBor, s. 199): […] Pan bowiem przy ubogim stawa, / ten w zamian w Panu iszcze zbawienia i prawa, ps. 14, s. 27.
kaziü
od XIV w. ‘psuü, niszczyü’, z psđ. *kaziti ‘psuü, niszczyü’, cz. kauzatywny od psđ.
þeznoti (SEBor, s. 225), w XVI w. ‘wyrządzaü szkodĊ, powodowaü stratĊ, psuü,
nisz-czyü’ (SXVI, t. X, s. 198): nieszczeroĞü kazi serca, ps. 12, s. 25. salwowaü
‘ratowaü, wybawiaü, ocalaü”, z póĨđac. salvare (< đac. salvus ‘zdrów, cađy, bez-pieczny’) (SWOKop, s. 452 – kwalifikator dawniej(szy), dawny): TyĞ miĊ z trosków salwowađ, ps. 4, s. 12.
Spójniki, partykuđy, modulanty
azaliĪ
partykuđa pytajna ‘czy, czyĪ’ w pytaniach niezaleĪnych – retorycznych, o charakterze ekspresywnym (SXVI, t. I, s. 237): Ludzie! AzaliĪ to godnym przystoi / lĪyü czeĞü
mojĊ, miđowaü próĪnoĞü, đgaü?, ps. 4, s. 12. bo
do XVI w. spójnik ‘poniewaĪ’ oraz wzmacniająca, uwydatniająca, potwierdzająca par-tykuđa ‘bowiem’ (SEBor, s. 34). UĪycie spójnikowe: Nie karz mnie, Panie, w sprawie-dliwym gniewie, / nie skazuj na Ğmierü w swej zapalczywoĞci, / strzađy bo twoje prują moje trzewie, / ciĊĪar Twej dđoni kruszy moje koĞci, ps. 38, s. 65. Bo w funkcji party-kuđy: jest bo li grzeszniejszy czyn, / niĪ bunt przeciw Tobie?, ps. 5, s. 13; wiem bo, Īe zbrodzieĔ wĊszy, czyha, sđucha; ps. 39, s. 67.
bych
‘abym’: Ty miĊ dĨwigasz, bych powstađ z podniesionym czođem; ps 3, s. 11, wiódđ ich bespiecznie, bych siĊ nie strachali, ps. 78, s. 143.
jestli
spójnik ‘jeĞli’, w XV stuleciu w formach jeĞli || jest li, w XVI wyđącznie w postaci jest
li, zrost jestli ‘czy jest?’(SEBor, s. 213), u Drozdowskiego takĪe w postaci poszerzonej o ruchome koĔcówki czasownikowe – jestlim: BoĪe, jestlim zbrukađ swoje dđonie..., ps. 7, s. 16.
lubo
‘czyli; albo, albo teĪ; i, a, zarówno jak’ (SEBor, s. 290, zob. lub), z psđ. przysđówka *l’ubo (< psđ. przymiotnika *l’ubɴ, zob. wyĪej), funkcja spójnika z
przeciwstawno-rozđącznych pođączeĔ – *l’ubo… l’ubo ‘miđo… lub miđo’ > ‘albo…albo, bądĨ… bądĨ teĪ’: […] kto z prochu powstađ i ostanie w prochu. / Lubo siĊ stopi jak wosk przy ogni-sku, / lubo rozwieje jak ten dym na rĪyogni-sku, ps. 68, s. 116.
przecz
‘dlaczego’ (SEBr, s. 71, zob. -cz): Przecz siĊ burzą narody, ps. 2, s. 10; Przecz, Panie, dzierĪysz siĊ od nas z daleka, / i przecz siĊ skrywasz w czas naszej niedoli, ps. 10, 22. wierĊ
do XVII w. modulant o funkcji potwierdzenia prawdziwoĞci sđów, prawdy (< na mą
wierĊ ), por. pochodny czasownik wiaraü ‘zaklinaü, Īe mówi siĊ prawdĊ’ (SEBr, s. 611,
zob. wiara): on [Pan – M. N.] mnie przygarnie, bĊdzie moją drogą, / nie wyda, wierĊ, na pohybel wrogom, ps. 27, s. 47; Pan nie odmówi đaski swemu sđudze, / od nieprzyja-cióđ mĞciwych go ocali, / nie uzna, wierĊ, Īe đkam i marudzĊ, / rozjaĞni twarz swą i grozĊ oddali, ps. 31, s. 52.
Jak czĊĞciowo pokazađa powyĪsza próba, na archaizujące sđownictwo
psađterza skđadają siĊ zarówno leksyka rodzinna (genetycznie
(pra)sđowiaĔ-ska), jak i zapoĪyczenia z innych jĊzyków, przejĊte do polszczyzny róĪnym
czasie.
Drozdowski prócz sđownictwa diachronicznie i synchronicznie
wspólno-odmianowego, ogólnego wykorzystuje w swojej redakcji psađterza l e k s y k
Ċ
r e g i o n a l n
ą i z a w o d o w ą. Do zasobu sđów prymarnie o geograficznie
ograniczonym zasi
Ċgu (z synchronicznego punktu widzenia czĊĞü leksemów
moĪe funkcjonowaü w obrĊbie leksyki wspólnoodmianowej – jako
zapoĪycze-nia wewnĊtrzne) naleĪą wyrazy z krĊgu gwar góralskich – jest to gđównie
lek-syka pasterska. W psalmach rejestrujemy m.in. takie jednostki, jak – obecny
w polszczyĨnie regionalnej od XVII w. (SEBor, s. 157) – gazda (z
wĊgierskie-go gazda) ‘u górali karpackich: wđaĞciciel wĊgierskie-gospodarstwa, pan domu’ (PSWP,
t. XII, s. 18) czy kierdel (ze sđowackiego k
Ědel), ‘na Podhalu i w Karpatach
stado owiec, zazwyczaj naleĪących do róĪnych wđaĞcicieli, powierzone opiece
bacy’ (PSWP, t. XVI, s. 129): Wróbl sobie najdzie dom, jaskóđka gniazdo, / w
którem piskl
Ċta wywiedzie – ulepi / u Twych Īođtarzów. Zwól, ZastĊpów
Gazdo
: / w tem widzą Dom Twój nawet ludzie Ğlepi!, ps. 84, s. 156; Gazdo
ps. 84, s. 157; wywiódđ z Egiptu plemi
Ċ Abrahama / jak kierdel owiec –
pu-styni naprzeciw, ps. 78, s. 143.
Niewątpliwie leksemy te polonizują tekst psađterza, wprowadzają doĔ
swojską ludowoĞü, wpisując siĊ zarazem w rolniczo-pasterską siatkĊ
pojĊ-ciową psalmów
7. SwojskoĞü szerzej kulturowo pojmowaną konotują teĪ
w s c h o d n i o s đ o w i a n i z m y (te z kolei motywuj
ą czĊĞü dawnych i
wspóđ-czesnych k r e s o w i z m ó w). Przykđadami mogą tu byü np.: czerep (z ukr.
czérep
) ‘czaszka, gđowa’ (PSWP, t. VII, s. 426), hođota (z ukr. hođyj) ‘ludzie
niekulturalni, niewyksztađceni, stojący nisko w hierarchii spođecznej,
zacho-wujący siĊ ordynarnie, czĊsto hađaĞliwie’ (PSWP, t. XIII, s. 450), oüma ‘mrok,
panująca ciemnoĞü, brak jasnoĞci’(PSWP, t. XXV, s. 221)
8, sadyba (z ukr.
sadyba
) ‘miejsce zamieszkania ludzi, zwđaszcza rodzinne’ (PSWP, t. XXXVII,
s. 379), ubi
ü ‘zabiü’ (nienotowane w sđowniku Haliny Zgóđkowej)
9czy wra
Īy
7 Na uwagĊ zasđuguje takĪe agrarne – czĊsto naddane – obrazowanie Drozdowskiego, zob. np. porównanie: A gdy obđudnik zajĨrzy podczas do mnie / to wzdĊty pychą jako mlekiem
wymiĊ / Krok za próg wyjdzie i do cna obszczeka, ps. 41, s. 70.
Por.: A jeĞli który kiedy nawiedzaü miĊ przyszedđ, / W serce niechĊtne jadu nazbierawszy wyszedđ / I podawađ miĊ ludziom; o mym zđem szeptali, / Na mojĊ Ğmierü juĪ, jako na pewną kazali (Koch, ps. 41, s. 69); Nieprzyjaciele moi mówili mi Ĩle: kiedyĪ, prawi, umrze, a zginie imiĊ jego? / A jeĞli który z nich przyszedđ, aby miĊ ujrzađ, tedy marnoĞci mówiđ, serce jego gromadziđo nieprawoĞü sobie. / Wychodziđ precz i mówiđ pospođu./ Przeciwko mnie szeptali nieprzyjaciele moi, przeciwko mnie myĞlili mi Ĩle (Wuj, ps. 40, 6-8); ħle mówią o mnie moi nieprzyjaciele: / kiedy umrze i zgaĞnie jego imiĊ? // JeĪeli ktoĞ mnie odwiedza, prawi kđam-stwo, / w sercu swoim gromadzi nieprawoĞü, / a gdy wychodzi na ulicĊ, / obmawia mnie (Bran, ps. 41, 6-7); Wrogowie moi zđoĞliwe mówią o mnie: *„KiedyĪ umrze i zginie jego imiĊ” (Miđ, ps. 41, 6-7).
Czy teĪ: Gđupcy wszelako plenią siĊ jak mlecze, / đotrom nie braknie ni ptasiego mleka / przedsiĊ zagđada ich takoĪ tu czeka, / gdy TyĞ wywysszon nad stado czđowiecze, ps. 92, s. 176.
Por.: ħli zakwitnąwszy jako kwitną ziođa, / UwiĊdną prĊdko i zginą zgođa (Koch, ps. 92, s. 152); (…) gdy grzesznicy wyrostą jako trawa i okaĪą siĊ wszyscy, którzy nieprawoĞü czynią, / Tedy bĊdą wiecznie wytraceni, ale Ty, NawyĪszy, trwasz na wieki, Panie (Wuj, ps. 91, 8-9); BezboĪni po to plenią siĊ jak ziele / i kwitną wszyscy zđoczyĔcy / aby byli zgubieni na wiecz-noĞü // Ty jednak na wieki jesteĞ wywyĪszony, Panie (Bran, ps. 92, 8-9); JeĪeli plenią siĊ podli jak trawa *i kwitną wszyscy, którzy czynią zđo, *to Īeby zginąü na zawsze. A Ty na wieki wywyĪszony, Panie (Miđ, ps. 92, 8-9).
8 Klasyfikacja do grupy poĪyczek wschodniosđowiaĔskich za: E. R u d n i c k a - F i r a, Sđownictwo „Dziadów” Adama Mickiewicza w Ğwietle analizy statystycznej (wybór problema-tyki), Katowice 1986, s. 113 [rozdz. VII. Elementy leksykalne wschodniosđowiaĔskie (rusycy-zmy, ruteni(rusycy-zmy, orientalizmy itp.)]. W znaczeniu ‘ciemnoĞü, cieĔ, mrok osđaniający’ wyraz notowany w SWar (t. III, s. 563) z eksplikacją z Mickiewicza.
(z ros. wra
Īyj) ‘związany z wrogiem, nieprzyjacielem’(PSWP, t. XLVI,
s. 113): Zaiste, skruszy Pan wraĪe czerepy / rozwali đby kudđate grzesznej
sfory, ps. 68, s. 117; „Ha, ha!” – pokrzyka ta mĞciwa hođota, ps. 70, s. 123; Oby
ich wđasny stóđ stađ siĊ potrzaskiem / oby im oüma poraziđa Ğlepia / niecha ich
zady kađ wđasny oblepia – / poraĨ te Ğcierwa Twych đyskawic blaskiem, ps. 69,
s.121; Nad wszytkie w górach Jakubowe wđo
Ğci / Pan umiđowađ sadyby
Sy-jonu, ps. 87, s. 162; […] czđeka bez winy ubije, ps. 10, s. 22; przewrotnoĞü
tđuszczy ubi
ü mnie nie moĪe, ps. 31, s. 53; Chwyü miecz, weĨ tarcz i zađóĪ na
nie wnyki, / đuk napnij, ubij tĊ tđuszczĊ nikczemną!, ps. 35, s. 59; odstąp,
zgrajo wra
Īa; ps. 6, s. 15, jest wraĪa tđuszcza pogromiona, ps. 9, s. 20; sđyszĊ
dokođa syk wra
Īej obmowy, ps. 31, s. 52; widzĊ jak wraĪa rozwiera siĊ gĊba,
ps. 35, s. 60; Ğmiech uwiĊĨnie w ich wraĪej gardzieli, ps. 35, s. 61; zetrĊ miot
wra
Īy, co siĊ przy nim mrowi, ps. 89, s. 166; nie dađeĞ, by zgiąđ miecz na
wra-Īym kasku (sic!)
10, ps. 89, s. 167. Zaznaczmy, Īe przymiotnik wraĪy w
psađte-rzu Drozdowskiego jest leksemem o wysokiej tekstowej frekwencji i szerokiej
đączliwoĞci.
Dlaczego Drozdowski w Psalmach króla Dawida siĊga po, najogólniej
rzecz ujmując, leksykĊ wschodniosđowiaĔską? Jak siĊ wydaje, za takim
uĪy-ciem przemawia
ü mogą trzy powody. Po pierwsze – wskazana juĪ wyĪej
– dąĪnoĞü do kulturowej adaptacji tekstu, po drugie wspóđczesne przesuniĊcie
etykiety charakteryzującej sđowa z zapoĪyczone, regionalne na dawne.
Prze-suniĊcie to poĞwiadczają kwalifikatory wykorzystywane w sđownikach
polsz-czyzny wspóđczesnej (por. dawny przy sđowach o
üma – PSWP, t. XXV, s. 221
i sadyba – PSWP, t. XXXVII, s. 379; dawny, dziĞ ksiąĪkowy przy sđowie
wra
Īy – PSWP, t. XLVI, s. 113). Po trzecie mogą tu dziađaü czynniki
idiolek-talne – Drozdowski, urodzony w Kosowie Poleskim, prawdopodobnie jest
osđuchany z mową kresową.
Mówi
ąc o leksyce specjalistycznej (zawodowej), przywođaü moĪna
zoo-technicznego tryka ‘dojrzađy do rozpđodu samiec owcy domowej i owiec
dzi-kich’ (PSWP, t. XLIII, s. 256) – notabene leksem związany z góralską kulturą
pasterską: Góro, przecz w skokach naĞladujesz tryka? / Pagórku – kto ci
sza-leju podrzuciđ?, ps. 114, s. 220. Specjalistyczny jest teĪ leksem wrĊga
‘ele-ment poprzecznego wiązania szkieletu kadđuba statku, biegnący od stĊpki do
pokđadu’ (PSWP, t. XLVI, s. 116 – kwalifikator
Īeglarski, morski): Skrzypiađy
wr
Ċgi, Īywot zdađ siĊ tani / a wy z korabiem jak majtcy pijani, / tarzaliĞcie siĊ
od rufy do dzioba, ps. 107, s. 210.
Za specjalistyczne mog
ą uchodziü teĪ: Ğledziona (‘nieparzysty narząd
lim-fatyczny, u czđowieka lub innych ssaków leĪący w jamie brzusznej, w okolicy
lewego podĪebrza, bĊdący miejscem obumierania czerwonych krwinek i
wy-twarzania ciađ odpornoĞciowych’ – kwalifikator anatomiczny, PSWP, t. XLII,
s. 68) czy poziomica (‘przyrząd do pomiaru odchylenia pđaszczyzn od
po-ziomu lub pionu, zbudowany z ampuđki napeđnionej ciecz
ą (np. alkoholem lub
eterem etylowym) z pozostawionym pĊcherzykiem powietrza, oprawionej
w dowolny materiađ’ – kwalifikator metrologiczny, PSWP, t. XXXII, s. 82):
Przepatrz miĊ, Panie, zajĨrzy w moje serce, / przeĞwietl wątrobĊ, przebadaj
ĞledzionĊ, wzrok Twój na przestrzađ wszak duszĊ przewierca, / dojĨrzysz, czy
ogniem szczerej wiary pđonĊ, ps. 26, s. 46; (...) ZiemiĊĞ ustaliđ juĪ siĊ nie
ko-lebie. // Pierw ją pokryđeĞ przepastnemi wody, / co siĊ nad szczyty wdarđy
butną falą, / lecz kiedyĞ huknąđ zad pierzastej brody – / zeszđy w doliny i... do
dziĞ siĊ Īalą / Īe nigdy gorszej nie doznađy szkody. // UjąđeĞ cyrkiel, wziąđeĞ
poziomicĊ, / wyznaczyđeĞ im stateczne granice / iĪby siĊ znów im Potopy nie
Ğniđy!, ps. 104, s. 196.
W trzecim z przywođanych przykđadów Drozdowski, wprowadzając
Ğle-dzion
Ċ w miejsce nerek, odchodzi nie tylko od tradycji przekđadowej
11, ale
i biblijnej symboliki – wedđug niej nerki (wyst
Ċpujące w tekstach biblijnych
zazwyczaj w związku đącznym z sercem) są siedliskiem sumienia, bólu i
ludz-kich odczuü
12. Czwarty z kolei przykđad pokazuje, iĪ leksyka genetycznie
niebiblijna (czy szerzej obrazowanie – w tym przypadku obraz Boga
archi-tekta)
13pojawia siĊ czĊsto w nadanych – ze wzglĊdów artystycznych: ukđad
stroficzny, rytm, rym – partiach tekstu
14.
11 Por.: Panie, uczyĔ sąd o mnie, a tam ujrzysz mojĊ / NiewinnoĞü; póki ja ufnoĞü swojĊ / W tobie pokđadaü bĊdĊ, zawĪdy mi dostatnie / Statku i prawdy. DoĞwiadcz miĊ, Panie! // WđóĪ w ogieĔ serce moje; jako kruszec zđoty / Pđawią, tak i Ty sprobuj mej cnoty! / Mnie-ü zawĪdy przed oczyma miđosierdzie Twoje; / Twój zakon ĞwiĊty to ĞcieĪki moje (Koch, ps. 26, s. 42); RozsądĨ miĊ, Panie, poniewaĪem ja chodziđ w niewinnoĞci mojej, i w Panu ufając nie osđabiejĊ. / Próbuj miĊ, Panie, i doĞwiadcz miĊ, wypal nerki moje i serce moje. (Wuj, ps. 25, 1-2); OsądĨ mnie, Panie, / bo chodzĊ w niewinnoĞci / i ufnoĞü moją pokđadam w Panu, / i trwam niezđomny. // DoĞwiadcz mnie, Panie i wypróbuj, / i oczyĞü ogniem moje nerki i serce (Bran, ps. 26, 1-20); Wymierz mi. Panie, sprawiedliwoĞü, *bo w niewinnoĞci mojej postĊpowađem *i ufając w Panu nie zachwiađem siĊ. / Wybadaj mnie, panie, i wypróbuj, *jak ogniem wypđawiaj moje nerki i serce moje (Miđ, ps. 26, 1-2).
12 Zob. Serce i nerki, w: Praktyczny sđownik biblijny, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1994, kol. 1196.
13 BibliĞci analizujący Ps 104 mówią o Bogu Stwórcy, ewentualnie o Jahwe jako budowni-czym, który „stwarza w niebie sztukĊ dla siebie”. KsiĊga Psalmów. WstĊp – przekđad z
orygi-Omawiaj
ąc leksykĊ Psalmów króla Dawida Drozdowskiego, marginalnie
choüby zwróümy takĪe uwagĊ na frazeologizmy i przysđowia. W
analizowa-nym tekĞcie pojawia siĊ frazeologia biblijna, dodajmy, Īe nie zawsze o
rodo-wodzie stricte psađterzowym, por.: kto pod kim dođki kopie, sam w nie wpada
(Prz 26, 27; Ps. 7, 16; Ps. 9, 16; Ps. 57, 7 za: SBib, s. 59), oko za oko, z
ąb za
ząb (Wj 21, 23-34, Kpđ 24, 20; Pwt 19, 21; Mt 5, 38 za: SBib, s. 112-113),
hiobowa wie
Ğü (Hi 1, 13-19, za: SBib, s. 75): Niecha ich droga bĊdzie
wybo-ista, / niech powpadają w swoje wđasne sieci, / mniemam bo, Panie, rzecz to
oczywista, / kto pod kim dođy kopie – sam w nie wleci.., ps. 35, s. 59;
MĞci-woĞü za mĞciMĞci-woĞü, ząb tedy za ząb. / WymaĪ ich, Panie, z ksiĊgi ludzi
Īy-wych!, ps. 69, s. 121, „czmychają króle!” na tĊ wieĞü hiobową / ich wojsko
Ğciekđ jak ten wosk z lichtarza, / a wiejskie baby podzieliđy đupy, ps. 68, s. 116.
Z tradycyjnych przysđów przytoczmy: Jak trwoga, to do Boga (SFSk, t. I,
s. 110) – Zbrzydđo wam jadđo, byđo wam bliĪ koĔca, / wy znów: jak trwoga to
do Boga,
z proĞby!, ps. 107, s. 210; Daj kurze grzĊdĊ. Ona: wyĪej siĊdĊ
(SFSk, t. I, s. 270) – Wmawiađem sobie: choü mój cel daleki – / Pan da mi
grz
ĊdĊ, to ja wyĪej siĊdĊ! / AleĞ mnie strwoĪyđ, zakrywszy oblicze, ps. 30,
s. 51, zmodyfikowane czym chata bogata, tym rada (SFSk, t. I, s. 130) –
Nie-cny po
Īyczy a nie odda, prawy / z lutoĞci rozda, czem chata bogata, ps. 37,
nađu – komentarz – ekskursy, oprac. S. Đach, Lublin 1990, s. 445). Zob. teĪ: Jahwe – BógStwórca w Psalmach, tamĪe, s. 622-628.
14 Por. inne przekđady: Twym rozumem tak miernie ziemia usadzona, / ĩe na wieki nie bĊ-dzie nigdy poruszona. / Na tej jako powđoka przepaĞci leĪađy. / A góry niezmierzone wody zakrywađy; / Ale skoroĞ rzekđ sđowo, a niebo zagrzmiađo, / Wody spadđy, a morze na dóđ ucie-kađo; / Skađy ku górze poszđy, pola zoĞciągnione / Opanowađy miejsca przez CiĊ naznaczone. / ZamierzyđeĞ kres pewny morzu, Īe wiecznemi / Czasy wezbraü nie moĪe ani szkodziü ziemi (Koch, ps. 104, s. 168); KtóryĞ ugruntowađ ziemiĊ na jej stađoĞci, Īe siĊ nie poruszy na wieki wieczne. / GđĊbokoĞü jako szata odzienie jej, nad górami staną wody. / Ale na fukanie twoje wody ucieką, ulĊkną siĊ gđosu gromu twego. / Podnoszą siĊ góry i zniĪają pola na miejsce, któreĞ im zađoĪyđ. / zamierzyđeĞ im kres, którego nie przestąpią ani siĊ wrócą znowu okryü ziemiĊ (Wuj, ps. 103, 5-9); UtwierdziđeĞ ziemiĊ na jej fundamentach, / i nie zachwiej siĊ po wieczny czas / OtchđaĔ okryđeĞ morzami jak szatą, / a ponad górami stanĊđy wody, / które uciekđy na gđos twojego đajania / i ulĊkđy siĊ gđosu Twojego grzmotu. / Podniosđy siĊ ponad góry, spđynĊđy w doliny, / do miejsc, które im wyznaczyđeĞ. / ZakreĞliđeĞ granice, / których nie wolno wodom przekroczyü, / i nie powrócą wiĊcej, i nie zaleją ziemi (Bran, ps. 104, s. 5-9); ZađoĪyđeĞ ziemiĊ na podwalinach jej *i nie zachwieje siĊ na wieki wieków. / GđĊbiną jak szatą pokryđeĞ ją, *nad górami stanĊđy wody. / Na Twoje napomnienie precz odbiegđy, *na gđos Twój brzmiący ustąpiđy. / Wzniosđy siĊ góry, zniĪyđy siĊ doliny *do miejsca, któreĞ dla nich ustanowiđ. / Wodom wyznaczyđeĞ granicĊ, której nie przekroczą, *i nie wrócą, aby pokryü ziemiĊ (Miđ, ps. 104, 5-9).
s. 63. Dodajmy te
Ī przeksztađcone wyraĪenie porównawcze chđop jak tur
‘silny fizycznie, mocno zbudowany’ (SFSk, t. II, s. 406) w kontekĞcie
związ-ku przyjdzie, przyszđa na kogo kryska ‘czyjaĞ kolej, poraĪka, klĊska’ (SFSk,
t. I, s. 361, kwalifikator dawny, dawniej) – Bóg... szykuje kryskĊ i na
tura-chđopa, /gdy si
Ċ zanadto bogactwy podnieci, ps. 73, s. 132.
Prócz zwi
ązków Īywotnych (czĊsto potocznych, np. (a)ni widu, (a)ni
sđy-chu:
A ich pokara, Īywcem zepchnie w piekđo / bo w nich ni sđychu, ni widu
poprawy, ps. 55, s. 97; da
ü drapaka: wróg da drapaka – w póđ kroku go
zdy-bie, / ubije – gaĔbiąc na wsze pokolenia, ps. 78, s. 144; najeĞü siĊ strachu: na
sam ich widok najadđem si
Ċ strachu, ps. 73, s. 131; pokazaü plecy: Druh […]
/ pokazađ plecy, kiedym byđ w potrzebie, ps. 41, s. 70; wyci
ąü đupnia: O, gdybyĪ
lud mój dađ posđuch mym radom, / gdybyĪ Izrael chadzađ mymi drogi, / wnet
bych pogromiđ wszytki jego wrogi / i wyci
ąđ đupnia pogaĔskim gromadom, ps.
81, s. 151), obecne są takĪe archaizmy frazeologiczne, np.: wejĞü (wchodziü
z kim) w paragon
‘równaü siĊ z kim, wspóđzawodniczyü z kim’ (SFSk, t. II,
s. 649, kwalifikator przestarzađe): weszli w paragon z pogany zuchwađe, ps.
106, s. 205; mie
ü za jaje; oddaü za jaje – por. nie staü za jaje ‘byü niewiele
wartym, nic nie wartym’, mie
ü kogo a. co za jaje ‘mieü za nic’(SFSk, t. I,
s. 299, z kwalifikatorem dawny, dawniej): To
Ī widaü, oddam tĊ prawdĊ za
jaje:
/ mądry i gđupi równi w znikomoĞci, ps. 49, s. 86; ma to za jaje ten wasz
Bóg Jakuba, ps. 94, s. 179.
CzĊĞü frazeologizmów i przysđów, funkcjonujących w psađterzu
Drozdow-skiego w postaci kanonicznej lub zmodyfikowanej, prócz podstawowej dla
nich obrazowoĞci i emocjonalnoĞci, wprowadza do psalmów – analogicznie
jak wskazana wyĪej leksyka – rodzimy (sđowiaĔski) koloryt, por.:
đaknąü, pragnąü, czekaü czego jak, niczym kania dĪdĪu, deszczu
‘bardzo czegoĞ đaknąü, pragnąü, czekaü czegoĞ niecierpliwie’ (SFWP, s. 106): Wrogo-wie moi, w nienawiĞci nadzy / jak kania deszczu đakną mojej winy!, ps. 35, s. 60. najeĞü siĊ szaleju
ktoĞ mówi, postĊpuje jakby siĊ szaleju najadđ, jakby szaleju podjadđ ‘ktoĞ, postĊpuje nieprzytomnie, nierozsądnie, jak szalony’ (SFSk, t. II, s. 259): Góro, przecz w skokach naĞladujesz tryka? / Pagórku – kto ci szaleju podrzuciđ, ps. 114, s. 220.
pleĞü duby smalone
‘wygadywaü nonsensy, zmyĞlaü’ (SFWP, s. 125): CóĪ bo mi moĪe uczyniü zđy czđo-wiek? / knuje i szczuje, đaknie mojej zguby, / mataczy, judzi, đĪe smalone duby, byle mi
niezgđĊ-bione] / Czđek bezrozumny, nie zwaĪając na nie bđądzi, gđupiemu to duby smalone, ps. 92, s. 176.
trząĞü siĊ, drĪeü jak osika, jak listek, liĞü (osiki)
‘drĪeü ze strachu’ (WSF, s. 568): OtóĪ i przeto jedno dusza moja pđacze, / dygoce we mnie trwoĪnie, jak liĞü na osice / ja ufam Panu memu, wiem, Īe Go obaczĊ / On miĊ zbawi, ja siĊ li jego đaską szczycĊ…, ps. 42, s. 75.
Na zagadnienie nasycenia tekstu polskimi idiomami z perspektywy
prze-kđadozwnawczej zwracađ ju
Ī uwagĊ Marek Piela, analizujący Pslamy
Droz-dowskiego z roku 2003
15. Dodajmy, iĪ jako wykđadniki polonizacji w
omawia-nym tekĞcie rozpatrywane byü mogą takĪe aluzje do polskiej literatury czy
polskie poetyzmy, np.: I zacznie patrzeü schronu pod twem skrzydđem, / Ty
bądĨ mu taktem ale nie wĊdzidđem
16,
ps. 64, s. 111 (por. fragment Pie
Ğni V z
Beniowskiego
Juliusza Sđowackiego,, „Strofa winna by
ü taktem, nie
wĊdzi-dđem / Z niéj wszystko doby
ü, zamgliü ją tĊsknotą […]”; Dajcie mi harfĊ,
cy-trĊ, weznĊ obie, / zaĞpiewam, kiedy ranne wstają zorze, ps. 108, s. 212 (por.
incipit Pie
Ğni porannej Franciszka KarpiĔskiego). W psađterzu Drozdowskiego
odnale
Ĩü moĪna takĪe odwođania do literatury czy historii europejskiej, np.:
BoĪe mój, ĞwiĊta jest wszak Twoja droga, / Ty jesteĞ Bogiem niebywađych
cudów, / nie masz wtórego tak wielkiego boga – // wróg Twój powieda,
ĪeĞ
opium dla ludów, ps 77, s. 138 (por. frazĊ Karola Marksa – Przyczynek do
krytyki heglowskiej filozofii prawa
: religia to opium ludu (Opion des Volkes),
z póĨniejszą modyfikacją: religia to opium dla ludu). Wspominane odwođania
– zbieĪne z zasadami przekđadu ekwiwalentnego – po czĊĞci omawia Piela
17.
15 „Drozdowski wprowadziđ do przekđadu bardzo duĪo polskich idiomów. Tđumacze Biblii na jĊzyk polski wykazują niestety nieprzezwyciĊĪoną skđonnoĞü do tđumaczenia dosđownego. Wskutek tego w ich przekđadach pojawiają siĊ niezrozumiađe dla czytelnika idiomy hebrajskie, a nie idiomy polskie. JeĞli juĪ tđumacze Biblii decydują siĊ na przekđad niedosđowny, oddający znaczenie oryginađu, to przewaĪnie znaczenie to oddają po polsku za pomocą wyraĪeĔ nie-idiomatycznych. MoĪe powodem jest to, Īe tđumacze ci korzystają przewaĪnie z obcojĊzycz-nych sđowników jĊzyka hebrajskiego. Skutek jest taki, Īe przekđady Biblii na jĊzyk polski są o wiele mniej nasycone idiomami polskimi niĪ zazwyczaj teksty oryginalne napisane w jĊzyku polskim. Styl tych przekđadów jest jađowy, nienaturalny. A przecieĪ w oryginale uĪywa siĊ idiomów hebrajskich. Zatem w przekđadzie ekwiwalentnym naleĪy uĪywaü idiomów jĊzyka docelowego, i tak wđaĞnie postĊpuje Drozdowski” (Uwagi o przekđadzie Psađterza przez
Boh-dana Drozdowskiego, w: Oriental Languages in Translation 2, red. B. Podolak, A Zaborski, G. Zając, Kraków 2005, s. 178.
16 Fraza graficznie wyróĪniona w tekĞcie. 17Uwagi o przekđadzie Psađterza…, s. 180.
Poniewa
Ī system zarówno w warstwie gramatycznej, jak i leksykalnej jest
budowany przez translatora konsekwentnie i Ğwiadomie, wyraĨniej postrzega
siĊ w psađterzu – wynikające przede wszystkim z
diachroniczo-synchronicz-nego i kulturowego napiĊcia – leksykalno-stylistyczne dysharmonie, por.
kontekst dla sđów: biba, buldog, kapela, nirwana, surdut.
biba
‘pijatyka, libacja’ (Swar, t.I, s. 144), wspóđ. potocznie ‘przyjĊcie, spotkanie towarzy-skie z alkoholem’ (PSWP 4, s. 204), z đaciĔskiego bibo: Tu Pan siĊ jakby ocknąđ z odu-rzenia / jako ten wojak po pijackiej bibie / i jak nie huknie od tyđu, z ramienia, / wróg da drapaka – w póđ kroku go zdybie, / ubije – gaĔbiąc na wsze pokolenia, ps. 78, s. 14418.
buldog
‘odmiana psów angielskich, zwanych pijawkami’(SWar 1, 232 – kwalifikator zool.), ‘pies, który naleĪy do rasy buldogów angielskich albo buldogów francuskich’ (PSWP, t. VI, s. 18, kwalifikator – kyn., pot): Wygub, ich, Panie, wytraü ich do nogi, / niech wiedzą, kto jest na tem Ğwiecie Panem, /jak wilcy wyją, warczą jak buldogi z bud pospuszczane, ps. 59, s.103.
kapela
do XVI w. kapella ‘kaplica’, od XVIII ‘zespól muzykantów, orkiestra’, ze Ğrđac.
cappella ‘kaplica’, wđ. capella ‘zespóđ muzykantów’, generalizujące przeniesienie znaczenia: ‘chór, zespól muzyczny wystĊpujący w kaplicy’ > ‘chór, zespóđ mu-zyczny’ (SEBor, s. 221): „Wysđawiaj Pana, ludu Izraela!” / Ğpiewa chór wdziĊczny, gra skoczna kapela, / lud znosi dary znosi przed PaĔskie ođtarze, ps. 68, s. 118. nirwana
‘w hinduizmie, dĪjanizmie, buddyzmie wyzwolenie ostateczne od przemian Īywotów (reinkarnacji), od pragnieĔ, namiĊtnoĞci, iluzji i empirycznej osobowoĞci, osiągniĊcie niezmiennego stanu spokoju i prawdy absolutnej’, pot. ‘zapomnienie, unicestwienie,
18 Por. psalmiczny obraz bohatera zmorzonego winem i póĨniejszego jego dziađania w prze-kđadach Kochanowskiego, Wujka, Brandstaettera i Miđosza: Ocuciđ siĊ Pan, jako gdy kto snem zmorzony / Wyspađ wino wczorajsze i wstađ wytrzeĨwiony. / I zadađ sromotny raz nieprzyja-cielowi, / I podađ go na poĞmiech wszytkiemu wiekowi (Koch, ps. 78, s. 130); WszakĪe potym ocuciđ siĊ Pan jako ze snu: jako mocarz upiwszy siĊ winem. / I zaraziđ nieprzyjaciođy swe na ich poĞladkach i dađ im haĔbĊ wieczną (Wuj, ps. 77, s. 65-66); Lecz Pan mój siĊ obudziđ / na podobieĔstwo Ğpiącego, / na podobieĔstwo bohatera zmorzonego winem. / Poraziđ uciekają-cych wrogów / i okryđ ich wieczną haĔbą (Bran, ps. 78, 65-66); Ale przebudziđ siĊ, jak Ğpiący Pan, *jak wojownik rozgrzany winem. / I rozegnađ nieprzyjacióđ swoich, *haĔbą wieczną okryđ ich (Miđ, ps. 78, 65-66).
niebyt’; z sanskrytu nir- ‘wy-‘; wƗti ‘dmucha’(SWOKop, s. 354): Nie milcz juĪ, BoĪe,
przerwij swą nirwanĊ, ps.83, s. 154. surdut
‘dđuga dwurzĊdowa marynarka z czarnego a. ciemnego sukna a. kortu, noszona (do sztuczkowych spodni) jako mĊski strój wizytowy na przeđomie XIX i XX w.”, z fr.
surtout ‘nade wszystko’ (SWOKop, s. 489): Zwróü tedy, Panie, na mnie wzrok swój boski / […] ulĪyj w udrĊce, zđagodĨ moje troski, / bom sam ubogi, nĊdza siĊ mnie trzyma, / jak wróg, czepiając mojego surduta, ps. 25, s. 45. Por. związki frazeolo-giczne: trzymaü siĊ czyjej spódnicy ‘byü zaleĪnym od kobiety (od Īony, matki)’; trzy-maü siĊ czyjeĞ pođy, trzytrzy-maü siĊ kogo za pođy ‘staü przy kim, popieraü kogo, byü czyim
stronnikiem’ – kwalifikator dawne (SFSk, s. 403).
W tym krĊgu zmieĞci siĊ takĪe ahistoryczny ze starotestamentowej
psal-micznej perspektywy
pacierz
od XIV w. ‘modlitwa, zbiór modlitw’, ze stcz. páteĜ ‘modlitwa Ojcze nasz, modlitwa
w ogóle, róĪaniec’ < đac. Pater noster (SEBor, s. 407): Choüby miĊ ociec opuĞciđ i ma-cierz, / on [Pan – M. N.] mnie przygarnie, bĊdzie moją drogą, / nie wyda, wierĊ, na po-hybel wrogom, / choüby bezboĪnik wyklepađ zaĔ pacierz, ps. 27, s. 47. Por. zwrot fra-zeologiczny klepaü pacierze ‘mówiü bezmyĞlnie, paplaü’ (SFSk, t.I, s. 328); odklepaü, trzepaü pacierz(e).
Jak moĪna zauwaĪyü, dyskusyjne formy po czĊĞci tđumaczą siĊ
funkcjonal-nie, wystĊpują w klauzulach rymowych: bibie – zdybie, nogi – buldogi, takĪe
nirwan
Ċ – dostanĊ, surduta – zatruta, macierz – pacierz.
WNIOSKI
Zamierzona przez Bohdana Drozdowskiego archaizacja znajduje swoje
tek-stowe odbicie w wykđadnikach gramatycznych i leksykalnych. Na archaizmy
leksykalne skđadają siĊ zarówno archaizmy rzeczowe, jak i sđownikowe czy
znaczeniowe. Genetycznie – wyrazy rodzime i zapo
Īyczenia: bohemizmy
(wđadarz ‘Pan’), galicyzmy (surdut), germanizmy (szlachtuz ‘rzeĨnia’),
latyni-zmy (wiktoryja), orientalilatyni-zmy (surma), rutenilatyni-zmy (o
üma), zapoĪyczenia
z jidysz (rejwach) i inne.
Odr
Ċbny zbiór tworzą archaizmy frazeologiczne. Na granicy archaizmów
stoją takĪe wyrazy przestarzađe. ArchaizacjĊ po czĊĞci tđumaczy typ tekstu
(kanoniczny tekst religijny) i tradycja translatorska – za stylową wđaĞciwoĞü
polskich przekđadów Ksi
Ċgi psalmów naleĪy uznaü stonowane, funkcjonalnie
uzasadnione archaizowanie. W intencji autorów poszczególnych przykđadów
archaizowanie sđuĪyü miađo oddaniu trafnoĞci okreĞleĔ, wprowadzeniu
suro-wego, uroczystego, nobliwego nastroju, rzadziej rytmowi czy rymowi
19. Po
czĊĞci, w wypadku omawianej parafrazy, trudno mówiü o celnym – z
synchro-nicznego punktu widzenia – u
Īyciu archaizmów. Tak wystylizowany,
zagĊsz-czony archaizmami, jĊzyk skupia bowiem uwagĊ na sobie, traci
przezroczy-stoĞü
20. JĊzyk nie tyle kieruje ku Tajemnicy, ile – dla wspóđczesnego
nieprzygo-towanego odbiorcy – sam stanowi tajemnicĊ
21.
W przeciwieĔstwie do innych wspóđczesnych translatorów wyraĨnie nasyca
teĪ Drozdowski tekst – diachronicznymi i synchronicznymi – ekspresywami
22(por. „Wybierając wiersz, starađem siĊ, by moje psalmy przemawiađy jĊzykiem
potocznym, bez kaznodziejskiego konturu”
23). Dodaü tu trzeba, Īe leksyka
z niskich rejestrów stylistycznych – zazwyczaj eliminowana z tekstów
religij-nych – obecna w psalmach, zgodna jest z ich historyczną naturą, szczególne
z naturą psalmów zđorzeczących
24. ZađoĪyü wiĊc moĪna, Īe w ten sposób
para-fraza Drozdowskiego bliska jest stylowi hebrajskiego psađterza. Niewątpliwie
wykorzystane ekspresywa (leksyka, frazeologia) wspóđtworzą plastycznoĞü
19 Por. uwagi Puzyniny (dz. cyt., s. 211-222) do metody przekđadowej Kochanowskiego, Koziary (PojĊcia wartoĞciujące w polskich przekđadach Psađterza, Kraków 1993, s. 67) do
metody przekđadowej Wujka czy wypowiedzi Miđosza (dz. cyt., s. 47-48) na temat wđasnej koncepcji przekđadu psađterza. Zob. teĪ: M. N o w a k, OkreĞlenia czđowieka zđego w psađterzu
Bohdana Drozdowskiego (w druku: JĊzyk pisarzy).
20 Por. wypowiedĨ Drozdowskiego: „Chciađem przywróciü Psalmy poezji polskiej – ustylizo-waü je tak, Īeby pobrzmiewając staropolszczyzną, dawađy siĊ odbieraü jako wspóđczesne”. B. D r o z d o w s k i, Od Autora, w: t e nĪ e, Psalmy, s. 12.
21 Wyrazem-zagadką pozostaje dla autorki sđowo mĊtla (Przeto i nasza w opowieĞci kolej / o czynach Pana, o chwalebnych dzieđach, / o cudach, których sđawa nie minĊđa / a Jakubowe nieuprawne pole / prawica Pana w takie karby wziĊđa, / Īe zakon z metlą zamieniđy role, ps. 78, s. 140) – wyraz nienotowany w sđownikach polszczyzny dawnej, kontekst wyklucza związek z formą mĊtlarz (|| metlarz) ‘kđamca, oszust’ (SXVI, t. 13, s. 316) czy z motylem (u W. Potoc-kiego – za: SEBr, s. 345 – mĊtel ) i sugeruje raczej jakieĞ narzĊdzie sđuĪące do uprawy roli, np. motykĊ. Warto tu dodaü, Īe w SEBr hasđa motyka i motyl sąsiadują z sobą. Byü moĪe doszđo tu
do pomyđki translatora przy sporządzaniu wypisów ze sđownika.
22 Na przykđad: „ […] bezmiar win moich równie smoczej tuszy, / a rany moje gnilny cuch rozpala, ps. 38, s. 65; Lecz Ty, o Panie, który Īywiesz w Niebie / nie dasz mnie zgnoiü; ps.41, s. 70.
23 D r o z d o w s k i, Od Autora, s. 7.
24 Anna KamieĔska (Trzy przestrzenie Psalmów Dawidowych, w: Twarze KsiĊgi, Warszawa 1990, s. 77) w eseju na temat psalmów mówi o „soczystym jĊzyku klątw”.
translacji. Wzmocnieniu obrazowo
Ğci sđuĪy teĪ kulturowa adaptacja – w wielu
miejscach Drozdowski polonizuje czy szerzej slawizuje tekst psalmów (m.in.
przez wykorzystanie rodzimej idiomatyki). Wzorców w tej materii dostarczađy
mu zapewne dawne przekđady psađterza (Reja, Kochanowskiego).
OBJAĝNIENIA SKRÓTÓW
Psađterze
Bran R . B r a n d s t a e t t e r, Przekđady biblijne z hebrajskiego. Psađterz, War-szawa 1983.
Koch J . K o c h a n o w s k i, Psalmy, Warszawa 1994.
Miđ C z . M i đ o s z, KsiĊga psalmów, tđumaczyđ z hebrajskiego Czesđaw Miđosz,
Paris 1981.
Wuj Psađterz Dawidów w przekđadzie ks. Jakuba Wujka z 1594 r., transkrypcja,
sđowo wstĊpne i komentarze ks. doc. dr hab. Janusz Frankowski, Warszawa 1993.
Sđowniki
PSWP Praktyczny sđownik wspóđczesnej polszczyzny, red. H. Zgóđkowa, t. I-L,
PoznaĔ 1994-2005.
SBib J . G o d yĔ, Od Adama i Ewy zaczynaü. Mađy sđownik biblizmów jĊzyka
polskiego, Kraków–Warszawa 1995.
SEBor W . B o r yĞ, Sđownik etymologiczny jĊzyka polskiego, Kraków 2006. SEBr A . B r ü c k n e r, Sđownik etymologiczny jĊzyka polskiego, Warszawa 1985.
SFSk S . S k o r u p k a, Sđownik frazeologiczny jĊzyka polskiego, Warszawa 1985.
SFWP S . Bą b a , J . L i b e r e k , Sđownik frazeologiczny wspóđczesnej
polszczy-zny, Warszawa 2002.
SWar Sđownik jĊzyka polskiego, red. J. Karđowicz, A.A. KryĔski, W. NiedĨwiecki,
t. I-VIII, Warszawa 1900-1927.
SWOKop W . K o p a l iĔ s k i, Sđownik wyrazów obcych i zwrotów obcojĊzycznych, Warszawa 1989.
SXVI Sđownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepđowski i in.,
t. I-XXXI(-), Wrocđaw 1966-2003(-).
WSF Wielki sđownik frazeologiczny PWN z przysđowiami, red. A. KđosiĔska, E. Sobol, S. Stankiewicz, Warszawa 2007.
Opracowania
KING DAVID’S PSALMS ACCORDING TO BOHDAN DROZDOWSKI
LEXIS S u m m a r y
This study examines lexical and stylistic properties of Bohdan Drozdowski’s paraphrase of the Psalter. The author focuses on lexical and phraseological archaisms. There are also some questions here connected with internal borrowings (regional and local lexis) and expressives. The stylistic disharmonies of the text have also been discussed.
Translated by Jan Kđos
Sđowa kluczowe: Bohdan Drozdowski, psađterz, leksyka, frazeologia, stylizacja, archaizacja,
adaptacja kulturowa.
Key words: Bohdan Drozdowski, the Psalter, lexis, phraseology, stylisation, archaisation, cultural
