NATALIA SOSNOWSKA•
POPRAWNO
PARATAKTYCZNEJ KONSTRUKCJI SKBADNIOWEJ
ZE SPÓJNIKIEM SKORELOWANYM JAK..., TAK (I)
O rodkiem opisywanej konstrukcji skPadniowej jest spójnik skorelowany
jak..., tak (i), który P!czy skPadniki i zdania skPadowe w zwi!zek wspóPrz"dny
P!czny. Konstrukcj" wspóPrz"dn! o charakterze P!cznym kojarzy si" przede wszystkim z pojedynczymi wska#nikami zespolenia, np.: i, oraz, tudzie#; rza-dziej z zestawionymi, np.: jak i, jak te#, jak równie#, a tak#e; i skorelowanymi, np. jak..., tak (i)/tak..., jak (i); zarówno..., jak (i)1. Trzeba nadmieni$, %e powy%sze wska#niki zespolenia nie s! traktowane jednakowo przez wspóPcze-sne sPowniki poprawno ciowe i poradniki j"zykowe. Wi"kszo $ z tych kom-pendiów zaleca stosowanie spójnika skorelowanego zarówno..., jak (i) i uni-kanie wska#ników jak..., tak (i)/tak..., jak (i)2.
Na pocz!tku nale%y prze ledzi$ status wyra%e& kwestionowanych przez wspóPczesne leksykony poprawno ciowe. WedPug sPowników powi!zane ze sob! czPony tak..., jak (i)/jak..., tak (i) s! spójnikami, cho$ ich wykPadniki formalne tak i jak to pierwotnie zaimki przysPowne. Opisywane wyra%enia nie tylko P!cz! zdania lub ich skPadniki, ale równie% nie odmieniaj! si", nie wy-st"puj! samodzielnie i nie maj! rz!du jak przyimki3. Poniewa% nie s!
Dr NATALIA SOSNOWSKA – adiunkt Katedry J"zyka Polskiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana PawPa II; adres do korespondencji: Katedra J"zyka Polskiego KUL, Al. RacPawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: natalia.sosnowska@kul.lublin.pl
1 Terminologia za: Z. K l e m e n s i e w i c z , Studia syntaktyczne, cz. 2, WrocPaw 1969, s. 8.
Por. M. S a d e c k a - M a k a r u k, Skorelowane wska'niki zespolenia, „Poradnik J"zykowy” 2004, s. 50-61.
2 Przytaczam ich ustalenia w dalszej cz" ci artykuPu.
3 Por. M. G r o c h o w s k i, O w@a$ciwo$ciach syntaktycznych polskich spójników,
dzielne graficznie, tylko rozczPonkowane, mo%na je nazwa$ spójnikami nie-ci!gPymi albo skorelowanymi. W tym wypadku powinno si" mówi$ o jednym spójniku, który skPada si" z wielu czPonów, mimo %e nie spePnia on wszystkich kryteriów rozró%niania jednego od dwóch spójników4. Opisywany spójnik skorelowany mo%e mie$ zmienny szyk: jak..., tak (i)/tak..., jak (i), kilka wa-riantów poP!cze&, np. jak..., tak te# (równie#)/tak..., jak te# (równie#),
za-równo..., jak (i); równie..., jak (i) oraz w pewnych kontekstach jak (i)5. Ostatni
przykPad pokazuje, %e czPon tak nie zawsze jest obligatoryjny dla tej konstruk-cji, cho$ najcz" ciej jest ona u%ywana wPa nie z nim w celu zwi"kszenia wy-razisto ci paraleli P!czonych skPadników. Dla kwalifikacji opisywanego poP!-czenia wa%ne jest równie% jego znaczenie w danym tek cie, bowiem wska#nik skorelowany jak..., tak... mo%e mie$ charakter spójnika, np. Jak brat, tak
sio-stra nie widzieli wyj$cia z tej sytuacji, lub zaimka skorelowanego, np. Jak ci! widz%, tak ci! pisz%. W pierwszym zdaniu pojawia si" przykPad podmiotu
o konstrukcji szeregowej P!cznej, w drugim za – hipotaksy ze zdaniem pod-rz"dnym okolicznikowym.
Impuls do sprawdzenia poprawno ci P!cznej konstrukcji skPadniowej ze skorelowanymi wska#nikami zespolenia jak..., tak i daPa osoba pisz!ca do In-ternetowej Poradni J"zykowej KUL. W swoim li cie prosiPa o wyja nienie, z jakiego powodu konstrukcja powy%sza uznawana jest za gorsz! albo wr"cz pot"piana w sPownikach poprawno ciowych, w tym w Wielkim s@owniku
po-prawnej polszczyzny PWN. Z drugiej strony zauwa%yPa obecno $ tego
wska#-nika cho$by w sPowniku ortograficznym dost"pnym na stronie internetowej wydawnictwa PWN (http://so.pwn.pl/zasady.php?id=629799), a tak%e w j"-zyku pisanym w rozmaitych publikacjach filologicznych wydawanych przez IBL oraz w j"zyku mówionym.
Nale%y wi"c prze ledzi$, jak dPugo opisywana konstrukcja ze spójnikiem
jak..., tak (i) funkcjonuje w j"zyku polskim, a nast"pnie pokaza$, które
sPow-niki i poradsPow-niki zalecaj! zast!pienie powy%szego wska#nika zespolenia spój-nikiem zarówno..., jak (i) i jak tak! zamian" tPumacz!.
Aby zbada$, która z wymienionych konstrukcji ma charakter wtórny, na-le%y si"gn!$ do historii poszczególnych spójników.
4 Tam%e, s. 19-20.
5 W przykPadzie przytoczonym przez SWJP, t. I, s. 335: Ch@opiec uczy@ si! dobrze, jak
i sprawowa@ si! nienagannie nie da si" zast!pi$ spójnika zestawionego jak i skorelowanym tak..., jak i...
Zdania ze spójnikiem skorelowanym tak..., jak (i) odnotowane zostaPy w Sstp6 pod hasPami jako, tako, tak7:
Tako panna, yako pany ma to wedzecz, czszo szø gany (wiersz SPoty O zachowaniu si!
przy stole); Thwoya kosza wszythky zecze, tako szlachta, yako kmyecze (De morte prologus, czyli Rozmowa mistrza Polikarpa ze $mierci%); Tako dvchownym, yaco
swieczskym nye szkodz!cz (Kodeks Dzia@y"skich); Krew thwoya naszwyaczscha nye-chay mye omywa tako na czyelye, yako y na dvschy (Modlitewnik Nawojki); Jako ka-meen, thako kaptuur, pissan b!dze przes k y kuur (Jakuba syna Parkoszowego traktat o
ortografii polskiej); Yako na nebe, tako na zemi (sicut in caelo et in terra; Ojcze nasz
z XV w.).
Na uwag" zasPuguje ostatni z przytoczonych przykPadów, który w
Modli-twie Pa"skiej przetrwaP w niezmienionej postaci do dzi . Trzeba tu nadmieni$,
%e nie kalkuje on konstrukcji Paci&skiej.
Co interesuj!ce, sPownik ten pod hasPem zarówno czy równie nie notuje konstrukcji paralelnych ze spójnikami nieci!gPymi zarówno..., jak (i)...;
rów-nie..., jak (i)8.
W SPXVI mo%na odnale#$ jeszcze wi"cej przykPadów zda& ze spójnikiem skorelowanym tak..., jak (i):
WedPug wá'zey Grámmátyki/ w'zy'tko iedná rzetz/ thák Petrá iáko y Petrus/ to ie't/ ták Opoká/ iáko y Opotzy'ty? (M. Krowicki, Obrona nauki prawdziwej, 1560); á w'záko% iáko y ná on c%ás/ ták y dzi / '! záchowáni od tego $i co '! nápi'áni w k'i"gi Báránkowe (M. Rej, Apokalipsis, 1565); gdy% przed tym imieniem [...] vpada ká%de koláno/ ták niebie'kie/ iáko y zyem'kie/ ták%e y pyekielne (M. Rej, Postylla, 1566); w'zák tego w Con titucie pi'á$ nie b"d!/ co ty ták z 'trony 'práwiedliwo $i/ iáko y z 'trony obyczáiow powie'z (B. Górnicki, Rozmowa Polaka z W@ochem, 1587); w'zy cy którzy mie'zkáli w Azyey/ 'Pucháli 'Powá Pá&'kiego/ ták Zydowie iáko y Pogánie (J. Wujek,
Nowy Testament, 1593)9.
Co istotne, w SPXVI notowane s! równie% przykPady konstrukcji ze spójni-kiem zestawionym jako i:
Barani iako j kozPowie mai! gPos o'obny którym 'amicze k'obie woPai! (S. Falimirz,
O zio@ach, 1534); Dán b"dzye '!dzi$ lud 'woy/ iáko y ine pokolenie w Izráel (M.
Biel-ski, Kronika, 1564); Sumptus, Ko'zt/ nákPad/ te% zbytek w 'zátach yáko y w v%ywániu
6 Zob. wykaz skrótów zamieszczony po artykule.
7 Sstp, t. III, WrocPaw 1960-1962, s. 98; t. IX, WrocPaw 1982-1987, s. 89, 106. 8 Sstp, t. VIII, WrocPaw 1977-1981, s. 33; t. XI, Kraków 1995-2002, s. 180. 9 SPXVI, t. IX, WrocPaw 1975, s. 207.
(J. M!czy&ski, Lexicon..., 1564); Gdy% bP!d/ by niewiem iáko zá'tárzáPy/ iáko y zPo $ cho$by i! zá dobro$ poc%ytano/ záw%dy plugá'two w'obie záwárte ma (A. Frycz Mo-drzewski – C. Bazylik, O poprawie Rzeczypospolitej, 1577)10.
W SPXVI zostaPy zapisane warianty opisanych wy%ej spójników o mniej-szej cz"stotliwo ci wyst"powania, np. rownie (a. rowno) (tak)..., jako; tak...,
jako... rowno...; zarówno (zarownie)..., jako (i). To ostatnie poP!czenie
poja-wia si" po raz pierwszy w SPXVI11. Jego brak w Sstp mo%e prowadzi$ do wniosku, %e zapewne nie wyst"powaPo ono cz"sto w redniowiecznej polsz-czy#nie pisanej.
W SL pojawiaj! si" nast"puj!ce przykPady:
GwaPtem wszystkich mier$ bierze, tak z konia, jak z wozu, tak z Pó%ka, jako z krzesPa (W. Potocki, Poczet herbów, 1696); Tak nam od gPodu umrze$, jak od miecza, poddaj-my% si" (P. Skarga, &ywoty $wi!tych, przedr. 1780)12.
Ponadto sPownik ten podaje definicje synonimiczne, tj. obja nia spójnik
jak..., tak przez „zarówno – jak, eben so gut – als”. Wi"cej informacji i
przy-kPadów daje pod hasPem tak. Tam konstrukcj" ze wska#nikami: tak..., jak;
jak..., tak oraz tak..., tak obja nia niemieckimi odpowiednikami: „so – wie,
wie, gleichwie – so”13.
Ani SWil, ani SW nie podaj! przykPadów konstrukcji parataktycznej P!cznej ze spójnikami skorelowanymi pod hasPem jak lub tak, nie opisuj! równie% wska#nika zarówno..., jak (i) pod hasPem zarówno. Dopiero nieoczekiwanie pod hasPem zarównie pojawia si" zdanie z opisywanym tutaj spójnikiem: „Naukowa bowiem ogPada tak ubo%szej szlachty, jako te% kmiecia byPa zarów-nie %adna” [podkre lezarów-nie moje – N. S.]14.
Warto zatem odnotowa$, %e w SJAM mo%na znale#$ a% 29 przykPadów kon-strukcji wspóPrz"dnej P!cznej ze spójnikiem jak(o)..., tak (i)15, a tylko 3 przy-kPady tej%e konstrukcji ze wska#nikiem zarówno..., jak (i)16.
10 Tam%e, s. 206.
11 Tam%e.
12 SL, t. II, wyd. 2, Lwów 1855 [reprint: Warszawa 1994], s. 229; t. V, wyd. 2, Lwów 1859
[reprint: Warszawa 1995], s. 641.
13 Tam%e.
14 SW, t. VIII, Warszawa 1927, s. 252. W tym%e sPowniku s! przykPady konstrukcji
paralel-nych pod hasPem równie. Por. SW, t. V, Warszawa 1912, s. 743.
15 SJAM, t. III, WrocPaw 1968, s. 163, 188-190; t. IX, WrocPaw 1977, s. 22. 16 Tam%e, t. X, WrocPaw 1980, s. 535.
SJPDor notuje konstrukcje wspóPrz"dne P!czne: tak..., jak oraz jak..., tak,
definiuj!c pierwsz! z nich nast"puj!co: „wyra%enie P!cz!ce cz" ci zdania rów-norz"dne (czPony szeregu), najcz" ciej rzeczowniki”, drug! opisuje podobnie, dodaj!c, %e ona podkre la „wzajemne uzupePnianie si" czPonów szeregu”17. PrzykPady podane w sPowniku w wi"kszo ci pochodz! z XVIII i XIX wieku:
Nie obawiaP si", pieszyP na ka%de zawoPanie tak do zamo%nych, jak i do n"dzarzy. (Klemens Junosza Szaniawski, Dworek przy cmentarzu...); Oni maj! miPo $ pami!tek rodzinnych i strzechy ojczystej, a na tej miPo ci gruntuj! si" wszystkie cnoty tak poje-dynczych ludzi, jak i caPych narodów (Jan Zacharyasiewicz, Na kresach. Powie$( z
na-szych czasów...); Tak fizjonomia, jak i caPa powierzchowno $ nowo przybyPego
nie-wielkim w ogóle mogPa przejmowa$ zaufaniem. (Walery Bozi&ski, Zakl!ty dwór...); Po prostu dworowaP sobie z niebezpiecze&stwa, a jak kiedy pod Smole&skiem, tak i w wojnie francuskiej rzuciP si" lepo w najwi"kszy chaos bitwy. (Henryk Sienkiewicz,
Mieszaniny literacko-artystyczne...); Jak wie , tak miasto koniec ko&ców – znudzi.
(Aleksander Fredro, )luby panie"skie...); Ow rycerz nie miertelny, ten umysP wspa-niaPy, jak w wojnie, tak w pokoju wiecznej godzien chwaPy. (Zabawy przyjemne i
po-#yteczne z ró#nych autorów zebrane, t. XV/1, Warszawa 1777)18.
Ponadto SJPDor podaje przykPad konstrukcji ze spójnikiem zestawionym
jak i:
Ale tajemnica mocno jej doskwieraPa, jak i to, %e nie znajdowaPa w swym do wiadcze-niu %adnej wskazówki, co pocz!$ w takich okoliczno ciach. (Jan Parandowski, Niebo
w p@omieniach, 1936)19.
W sPowniku tym mamy równie% dawniejsz! posta$ badanego spójnika – tak..., jako i, która pojawia si" jeszcze w tekstach z XVIII i XIX w.:
ZasPu%yPe sprawiedliwie na chwaP", której tak o swoich, jako i u cudzych u%ywasz. (Ignacy Krasicki, Rozmowy zmar@ych...); Od pierwszego wieku chrze cija&stwa SPo-wianie zajmowali swoje posady w zachodniej Europie, tak ponad WisP!, jako i nad brzegami Elby. (MichaP Bali&ski, Tymoteusz Lipi&ski, Staro#ytna Polska pod
wzgl!-dem historycznym, geograficznym, statystycznym...)20.
17 SJPDor, t. III, Warszawa 1964, s. 304. 18 Tam%e.
19 Tam%e, s. 305. 20 Tam%e, s. 314.
Pojawiaj! si" te% spójniki równie..., jak, a tak%e zarówno..., jak i. Co inte-resuj!ce, spójnik nieci!gPy zarówno..., jak i znajduje si" w SJPDor pod hasPem
jak, nie za pod hasPem zarówno.
Na podstawie danych sPownikowych mo%na stwierdzi$, %e spójnik skore-lowany jak..., tak (i) jest starszy od zalecanego dzi w sPownikach zarówno...,
jak (i)21. Konstrukcj" wspóPrz"dn! ze spójnikiem jak..., tak (i) akceptuj! te%
wspóPczesne ogólne sPowniki j"zyka polskiego, np. SJPSzym, PSWP oraz ISJP. Przy czym w SJPSzym mamy nast"puj!ce wyra%enie: tak samo..., jak (i)22.
W sPownikach i poradnikach poprawno ciowych dotycz!cych konstrukcji wspóPrz"dnej P!cznej mamy do czynienia nie tylko z problemem zakazu u%y-wania spójnika skorelowanego: tak..., jak (i), ale równie% spójnika zestawio-nego jak i. Kategoryczny zakaz budzi w!tpliwo ci, poniewa% wspóPczesne sPowniki ogólne notuj! te konstrukcje, poza tym wydawnictwa ciowe s! niekonsekwentne co do akceptowalno ci omawianych form. Nie podaj! te% przekonuj!cych wyja nie&, dlaczego nale%y wprowadzi$ zakaz u%y-wania tych konstrukcji. Przestrzega si" w nich przed zast"powaniem kom-ponentu zarówno spójnikiem tak w konstrukcji skorelowanej zarówno..., jak
(i)23, a przecie% w wypadku konstrukcji tak..., jak (i) mamy do czynienia z
od-r"bnym spójnikiem skorelowanym. Poni%ej podaj" przykPady niekonsekwencji wydawnictw poprawno ciowych.
W poradniku Witolda Doroszewskiego O kultur! s@owa... pojawia si" zda-nie: „Ka%dy instrumentalista posiada indywidualny ton tak pod wzgl"dem, jak wielko ci, no no ci”. Jedn! z poprawek zaproponowanych przez autora jest: „zamiast: tak pod wzgl!dem ekspresji, jak i wielko$ci lepiej [sic!]: zarówno
pod wzgl!dem ekspresji, jak i wielko$ci”24.
Nale%y zauwa%y$, %e propozycja zmiany nie ma charakteru kategorycz-nego, tak jak w SPP pod redakcj! W. Doroszewskiego i H. Kurkowskiej pod hasPem zarówno:
(...) tylko w wyra%eniu: zarówno..., jak (i): Po polsku ubierali si! zarówno mieszczanie,
jak i szlachta (nie: tak mieszczanie, jak i szlachta)25.
21 Konstrukcj" t" preferuj! przede wszystkim wspóPczesne sPowniki poprawno ciowe.
ród sPowników ogólnych tylko USJP zaleca t" konstrukcj" zamiast tak..., jak (i).
22 SJPSzym, t. III, s. 891.
23 Por. np. D. B u t t l e r , H. K u r k o w s k a , H. S a t k i e w i c z, Kultura j!zyka polskiego.
Zagadnienia poprawno$ci gramatycznej, Warszawa 1986, s. 377.
24 W. D o r o s z e w s k i, O kultur! s@owa. Poradnik j!zykowy, wyd. 2, Warszawa 1964, s. 115. 25 SPP, s. 980.
Niepokoi jednak fakt, %e w tym samym sPowniku pod hasPem jak czytamy:
Tak... jak, zarówno... jak „wyra%enia P!cz!ce równorz"dne cz" ci zdania”: Traktowa@
jednakowo tak ludzi zdrowych, jak i chorych. Jak... tak [...] b) „wyra%enie P!cz!ce rów-norz"dne cz" ci zdania”: Jak na wsi, tak w mie$cie – wsz!dzie pracowa( trzeba26. W SPP pod hasPem tak równie% nie ma %adnego zakazu stosowania spój-nika nieci!gPego:
Tak..., jak... (a. zarówno..., jak...): Przepisy dotycz% tak miasta, jak i wsi (a. zarówno
miasta, jak i wsi [...] c) „wyra%enie P!cz!ce równorz"dne cz" ci zdania”: Jak w zesz@ym roku,tak i w tym wyjechali nad morze27.
Jak wynika z powy%szych ustale&, nie mo%na stosowa$ si" do wskaza& sPownika, skoro przepisy poprawno ciowe w nim zawarte stoj! w wyra#nej sprzeczno ci ze sob!.
Tych sprzeczno ci unikn!P NSPP i potem WSPP, w których pod hasPem
za-równo..., jak... a. zarówno..., jak i... umieszcza si" nast"puj!cy komentarz:
Niepoprawnie: tak..., jak i..., poprawnie: zarówno..., jak i... Np.: Tak synowie, jak i
cór-ki, poprawnie: zarówno synowie, jak i córki, b!d% si! dalej kszta@ci(28.
Pod hasPem jak w znaczeniu 3. podaje si" definicj", w której brak odnie-sienia do spójnika jak..., tak (i):
skPadnik spójników zPo%onych o postaci: jak równie#, jak i, zarówno... jak, zarówno...
jak i, P!cz!cy równorz"dne zdania lub cz" ci zda& [...] Niepoprawne jest u%ywanie
tylko jednego czPonu tego spójnika zPo%onego albo zmiana którego ze skPadników. Np.
jest to zarówno konieczne i po#yteczne, poprawnie: zarówno konieczne, jak (i) po#y-teczne. W teatrze byli zarówno przedstawiciele w@adz, a tak#e luminarze kultury,
po-prawnie: byli zarówno przedstawiciele w@adz, jak i luminarze kultury29.
Podobne stanowisko prezentuj! autorzy ró%nych poradników j"zykowych oraz pomniejszych sPowników poprawno ciowych30.
26 Tam%e, s. 223.
27 Tam%e, s. 773-774. 28 WSPP, s. 1448. 29 Tam%e, s. 356.
30 Podobne zalecenia znajduj! si" w nast"puj!cych poradnikach: J. M i o d e k, Rzecz o j!zyku.
Szkice o wspó@czesnej polszczy'nie, WrocPaw 1983, s. 147148; W. K o c h a & s k i, B. K l e
ZupePnie inny pogl!d na poprawno $ spójnika jak..., tak (i) w konstrukcji P!cznej wyra%ony jest w sPownikach interpunkcyjnych, w tym równie% w zasa-dach interpunkcyjnych opracowanych dla WSO przez Edwarda Pola&skiego:
W porównaniach paralelnych (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; równie, jak) mo%emy postawi$ przecinek, np. Chodzi cz!sto tak do teatru, jak do kina31.
Poza tym wylicza si" tu spójniki nieci!gPe, pomi"dzy którymi obligatoryj-nie stawia si" przecinek. S! to: „zarówno..., jak i; rówobligatoryj-nie..., jak i; tak..., jak i;
tak..., jak”32.
Podobne zalecenia i przykPady znajduj! si" w Nowym s@owniku
interpunk-cyjnym oraz w Zasadach interpunkcji33.
Drugi z zasygnalizowanych wy%ej problemów poprawno ciowych zostaP w zasadzie rozwi!zany, jednak warto prze ledzi$, co dziaPo si" z konstrukcj! zestawion! jak i, poniewa% wci!% mo%na trafi$ na wskazówki poprawno ciowe nakazuj!ce odrzucenie tej konstrukcji.
W PSPP pod hasPem jak w znaczeniu 4. mo%na znale#$ nast"puj!ce zale-cenia:
(...) spójnik P!cz!cy równorz"dne cz" ci zdania w poP!czeniach: jak i [podkre lenie moje – N. S.]; jak równie#; zarówno..., jak i; [...] Niepoprawne jest u%ywanie tych wy-ra%e& w postaci uproszczonej, bez którego czPonu oraz wymienianie czPonów na inne34.
To bardzo istotna informacja, poniewa% pokazuje zaakceptowanie formy, która przez pewien czas byPa odrzucana. Jeszcze w poradniku O dobrej i z@ej
polszczy'nie mo%na znale#$ nast"puj!ce zalecenie:
Spójnik podwojony zarówno – jak (i) mo%e wyst"powa$ tylko w tej wPa nie postaci. Niepoprawne s! wi"c zdania: Badania przeprowadzono w jednym, jak i w drugim
A. M a r k o w s k i, J!zyk polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2003, s. 320; PSPP.
31 WSO, s. 132-133. 32 Tam%e, s. 133.
33 J. P o d r a c k i, Nowy s@ownik interpunkcyjny j!zyka polskiego z zasadami
przestankowa-nia, Warszawa 2005, s. 157; S. J o d P o w s k i, Zasady interpunkcji. Podr!cznik, wyd. zmien.
i rozszerz. oprac. J. Gody&, Kraków 2002, s. 128-129.
k@adzie (poprawnie zarówno w jednym, jak (i) w drugim zak@adzie albo w jednym i w drugim zak@adzie)35.
Wydaje si", %e poradnik ten powtarza wskazówki zawarte wcze niej w SPP:
Niepoprawne jest u%ywanie wyra%enia: jak i... – bez poprzedzaj!cego je czPonu tak lub
zarówno, np. Trzeba to robi( rano jak i wieczorem (zamiast: zarówno rano jak i wie-czorem albo: tak rano jak i wieczorem, albo rano i wieczorem)36.
W!tpliwo ci z powodu nieakceptowania tego spójnika zostaPy wyra%one w SWK. Autorzy tego leksykonu wprowadzaj! wprawdzie wskazówki popraw-no ciowe za SPP, lecz wyra#nie wskazuj!, %e SJPDor podaje ten wska#nik ze-spolenia, ilustruj!c go cytatem z Parandowskiego37. Dodaj! równie%, %e po-dobny przykPad mo%na spotka$ w SJPSzym38.
Dopiero w wydanym w 2003 roku J!zyku polskim. Poradniku profesora
Andrzeja Markowskiego zmienia si" stanowisko wobec tego spójnika: „jak i =
wprowadza zdania lub cz" ci zdania uzupePniaj!ce tre $ zdania gPównego – neutralny: Mama, jak i córki, s@ynie z umiej!tno$ci szyde@kowania”39.
Niestety, w tym samym roku wydany USJP wyra#nie zaleca pod hasPem
zarówno: „pierwszy czPon spójnika obligatoryjnie [podkre lenie moje – N. S.]
poprzedza pierwsze z P!czonych wyra%e&” w poP!czeniu zarówno..., jak (i)40
.
Inne wspóPczesne sPowniki j"zyka polskiego akceptuj! bez %adnych w!t-pliwo ci spójnik jak i. S! to np.: SJPSzym, SWJP, PSWP, ISJP. Mo%na wi"c powiedzie$, %e kwestia poprawno ci spójnika zestawionego jak i zostaPa w za-sadzie rozwi!zana, przynajmniej w najwi"kszych sPownikach ortoepicznych.
Na koniec nale%y zada$ pytanie, dlaczego wska#nik zespolenia jak..., tak
(i)/tak..., jak (i) jest przez niektórych j"zykoznawców odrzucany, skoro tak
wiele wydawnictw go akceptuje. Przyczyn! tego mo%e by$ np. maPa wyrazi-sto $ tego spójnika: jak podaPam na pocz!tku, poP!czenie tak..., jak/jak..., tak mo%e mie$ charakter hipotaktyczny. Zarzut wyra%ony w podr"czniku Kultura
j!zyka polskiego, jakoby spójnik tak..., jak i stanowiP wtórn! posta$
ulegaj!-cego dekompozycji poP!czenia zarówno..., jak i mo%e zosta$ obalony na pod-stawie danych historycznych. Mianowicie, wyra%enie jak..., tak i/tak..., jak
35 K o c h a & s k i, K l e b a n o w s k a, M a r k o w s k i, dz. cyt., s. 213-214. 36 PSPP, s. 102.
37 Cytat ten ju% si" pojawiP w niniejszej pracy. 38 SWK, s. 134.
39 M a r k o w s k i, dz. cyt., s. 316. 40 USJP, t. IV.
i wyst"puje w sPownikach dawnej polszczyzny cz" ciej ni% wska#nik nieci!gPy zarówno..., jak i. Co wi"cej, do dzi dwa pierwsze spójniki s! obserwowane
w tekstach i notowane przez wiele wspóPczesnych sPowników. Jest wi"c od-r"bnym spójnikiem skorelowanym, a nie tylko deformacj! zalecanej formacji
zarówno..., jak i.... Z drugiej strony trzeba przyzna$, %e wska#nik zarówno..., jak (i) zyskaP obecnie na znaczeniu. By$ mo%e dojdzie do dystrybucji
seman-tyczno-gramatycznej mi"dzy tymi wyra%eniami, poniewa% – jak mo%na to za-obserwowa$ na podstawie przytoczonych wy%ej przykPadów – w!tpliwo ci niektórych j"zykoznawców budzi gPównie P!czenie elementów podmiotu sze-regowego przez spójniki jak..., tak (i)/tak..., jak (i). Na razie jednak, moim zdaniem, wszystkie te wska#niki zespolenia powinny by$ u%ywane bez %ad-nych ogranicze&. W tym celu nale%aPoby poprawi$ pewne fragmenty WSPP, aby nie byPy sprzeczne chocia%by z WSO. Obecna sytuacja prowadzi jedynie do niepotrzebnego chaosu i dezorientacji u%ytkowników j"zyka.
WYKAZ SKRÓTÓW U(YTYCH W TEKCIE
ISJP – Inny s@ownik j!zyka polskiego, red. M. Ba&ko, t. I-II, Warszawa 2000. NSPP – Nowy s@ownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 1999. PSPP – Praktyczny s@ownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla m@odzie#y, red. A.
kowski, Warszawa 1996.
PSWP – Praktyczny s@ownik wspó@czesnej polszczyzny, red. H. ZgóPkowa, t. I-L, Pozna&
1994-2005.
SJAM – S@ownik j!zyka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. I-XI, WrocPaw
1962-1983.
SJPDor – S@ownik j!zyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa 1958-1969
[reprint: Warszawa 1996].
SJPSzym – S@ownik j!zyka polskiego, red. M. Szymczak, t. I-III, Warszawa 1996.
SL – S. B. L i n d e, S@ownik j!zyka polskiego, t. I-VI, Warszawa 1807-1814; 2. wyd.
Lwów 1854-1860 [reprint: Warszawa 1994-1995].
SPXVI – S@ownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, F. PepPowski, t. I-XXVII
(A-Posiwie(), WrocPaw 1966-1994; Warszawa 1995-2001.
SPP – S@ownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska, Warszawa
1980.
Sstp – S@ownik staropolski, red. S. Urba&czyk, t. I-XI, WrocPaw 1953-1990; Kraków
1991-2002.
SW – S@ownik j!zyka polskiego, red. J. KarPowicz, A. Kry&ski, W. Nied#wiedzki, t. I-VIII,
Warszawa 1900-1927.
SWil – S@ownik j!zyka polskiego, red. A. Zdanowicz, M. Bohusz-Szyszko, J.
wicz..., t. I-II, Wilno 1861.
USJP – Uniwersalny s@ownik j!zyka polskiego, red. S. Dubisz, t. I-IV, Warszawa 2003. WSO – Wielki s@ownik ortograficzny z zasadami pisowni i interpunkcji, oprac. zasad
pisowni i interpunkcji polskiej E. Pola&ski, Warszawa 2006.
WSPP – Wielki s@ownik poprawnej polszczyzny, red. A. Markowski, Warszawa 2007.
CORRECTNESS OF THE PARATACTIC SYNTACTIC STRUCTURE WITH THE CORRELATED CONJUNCTION: JAK..., TAK (I)
S u m m a r y
Polish dictionaries regulating language use are not consistent in their evaluating the correct use of words or grammatical constructions. This lack of consistency is noticeable within a single dic-tionary, let alone different dictionaries, even those published by PWN (Polish Scholarly Publishing):
Wielki s@ownik ortograficzny (Great Orthographic Dictionary) or Wielki s@ownik poprawnej polszczyzny (Great Dictionary of Correct Polish). The inconsistency in question can be illustrated by
the correctness judgements concerning the paratactic syntactic structure with the correlated con-junction jak..., tak (i)/tak..., jak (i) [as..., so/as...] as well as a similar construction with the complex conjunction jak i [and also...]. This text discusses how the above-mentioned structures are handled in the past and present publications devoted to correct language use. The data collected make the author conclude upon the use of the above-discussed constructions in Polish, and lead her to formu-late a set of proposals concerning increasing the consistency of the correctness criteria for their use.
Translated by: Konrad Klimkowski
S2owa kluczowe: spójnik skorelowany, spójnik zestawiony, parataksa, hipotaksa.
