KS. ALEKSY KUCY
CERKIEW PRAWOS?AWNA
W OGNIU UKRAIN´ SKIEJ REWOLUCJI 1917-1918
Burze historyczne XX wieku, które przesuneSTy sieS nad Ukrain Sa, wstrz S a-sneSTy i zweryfikowaTy wiareS czTonków Cerkwi PrawosTawnej. Objawili sieS i wykazali aktywnos´c´ ludzie niemaj Sacy tak naprawdeS nic wspólnego z Cerkwi Sa PrawosTawn Sa, a którzy przyT Saczyli sieS do niej z osobistych maTostkowych pobudek.
Metropolita Teodozjusz (Prociuk)1
W wyniku wydarzen´ rewolucyjnych 1917 r. z^ycie cerkiewne, podobnie jak wszystkie inne ukTady spoTeczne, ulegTo gTeSbokiej destabilizacji. SytuacjeS pogTeSbiaTa polityka administracyjna i postawa nowego oberprokuratora Syno-du, rosyjskiego magnata o liberalnych pogl Sadach – WTodzimierza Lwowa2, którego taktyka rz Sadzenia doprowadziTa do faktycznego paraliz^u wTadz
cer-Ks. dr ALEKSY KUCY 9 adiunkt w ZakTadzie Lingwistyki Stosowanej UMCS; e-mail: aleksy.kucy@umcs.pl
1Metropolita Teodozjusz (ur. 27 stycznia 1927 r. na WoTyniu) – wspóTczesny hierarcha Cerkwi PrawosTawnej, badacz historii cerkwi na Ukrainie. Obecnie zarz Sadza diecezj Sa omsk Sa i tarsk Sa w Federacji Rosyjskiej. Cytat pochodzi z jego dzieTa pt. ?$@F@$:,>R,F84,
*&40-0,>4b & AD"&@F:"&>@6 P,D8&4 >" I8D"4>,, ;@F8&" 2004, s. 509.
2WTodzimierz Lwow (ur. kwietnia 1872, zm. wrzesien´ 1930) – rosyjski dziaTacz politycz-ny, poseT do Dumy Pan´stwowej III i IV kadencji, w trakcie których peTniT funkcjeS przewodni-cz Sacego Komisji ds. Rosyjskiej Cerkwi PrawosTawnej. Prawdopodobnie z tego wTas´nie powodu w Rz Sadzie Tymczasowym 1917 r. obj SaT stanowisko oberprokuratora Synodu. Zob.: 3-6 E@2Z&
'@FJ*"DFH&,>>@6 )J<Z: B@DHD,HZ, $4@(D"L44, "&H@(D"LZ, E">8H-A,H,D$JD( 1910,
(brak numeracji stron) tabela nr 28. Lwow byT jednym z koordynatorów inicjowanego przez bolszewików w latach 20. tzw. ruchu reformatorskiego (@$>@&*,>R,F8@(@ *&40,>4b) w Ro-syjskiej Cerkwi PrawosTawnej, który miaT doprowadziT do podziaTów i jej rozkTadu we-wneStrznego (autor).
kiewnych i totalnego chaosu w z^yciu administracyjnym cerkwi. MaTo uzasad-nionym krokiem Lwowa byTa zmiana dotychczasowego skTadu personalnego Synodu i mianowanie przypadkowych osób, nieposiadaj Sacych odpowiednich kompetencji, do prac w tym organie kolegialnym3. PoparT on takz^e z^ Sadania czeSs´ci duchowien´stwa i osób s´wieckich, dotycz Sace osTabienia pozycji bisku-piej oraz rozszerzenia kompetencji parafian. Polityka rz Sadu tymczasowego miaTa wyraz´nie s´wiecki charakter i skierowana byTa przeciwko konserwatyw-nym nastrojom wieSkszos´ci duchowien´stwa, które byTo wierne kanonom i tra-dycji Cerkwi4. Zasadnicz Sa roleS w tej polityce odegraTa radykalnie i refor-matorsko nastawiona mniejszos´c´ duchowien´stwa wspóTpracuj Saca z inteligencj Sa rewolucyjn Sa.
Przewodnicz Sacy Synodu zatwierdziT równiez^ stanowisko Komisarza ds. Cerkiewnych, maj Sacego pracowac´ w ramach Gubernialnych Komisji Wyko-nawczych powoTanych przez Rz Sad Tymczasowy jako administracjeS w okresie przejs´ciowym. Komisarze mieli peTnic´ roleS organów przedstawicielskich Rz S a-du oraz nadzorowac´ dziaTalnos´c´ biskupów diecezjalnych5. W ten sposób w Cerkwi faktycznie zaprowadzona zostaTa podwójna wTadza – wTadza bisku-pia zostaTa przeciwstawiona wTadzy niczym niekontrolowanych rewolucyjnych Komisji Wykonawczych. Antycerkiewna polityka nowego oberprokuratora nie mogTa nie prowadzic´ do konfliktu WTodzimierza Lwowa z hierarchi Sa cerkiew-n Sa. Perypetie w Petersburgu stwarzaTy dla ukrain´skich wiernych i kleryków dodatkowe podstawy do dziaTan´ reformatorskich.
Wydarzenia lutowe w Rosji 1917 r. odbiTy sieS na ukrain´skim z^yciu cer-kiewnym fal Sa zjazdów diecezjalnych, maj Sacych wyraz´nie cechy antyklerykal-ne. Reakcyjny charakter pierwszych zjazdów tTumaczy sieS nie tylko sprzeci-wem episkopatu, ale i udziaTem w nich osób s´wieckich, pragn Sacych za wszel-k Sa ceneS wpTywac´ na z^ycie wewneStrzne Cerkwi. Zjazdy: woTyn´ski, podolski i poTtawski zadeklarowaTy potrzebeS ukrainizacji z^ycia cerkiewnego, edukacji
3%. S " & D @ &, !. 9 , & 4 H 4 > - 7 D " F > @ &, ?R,D84 B@ 4FH@D44 DJFF8@6
P,D8@&>@6 F<JHZ, ;@F8&" 1996, s. 12.
4%. I : \ b > @ & F \ 8 4 6, O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n 1917-1920 D@8n&, 74p& 1997, s. 90.
5 Ks. metropolita Teodozjusz (Prociuk) tak tTumaczy niecheSc´ do biskupów emanuj Sac Sa w pierwszych dniach porewolucyjnych: „Wiadomo, z^e w imperium rosyjskim w kaz^dej guberni byTy dwie gTówne osoby, czyli gubernator i biskup. Tuz^ po rewolucji lutowej gubernatorzy znikneSli, a biskupi wszeSdzie zostali. Wszystkie osoby o nastrojach rewolucyjnych odbieraTy arcypasterza jako przedstawiciela czasów przedrewolucyjnych”. Zob. szerzej: K , @ * @ F 4 6 (A D @ P ` 8) <4HD@B@:4H, ?$@F@$:,>R,F84, *&40,>4b…, s. 14-28, 20-21.
religijnej, tworzenia narodowej literatury liturgicznej6. Z kolei zjazd diecezji czernichowskiej w sierpniu 1917 r. nie pozostawiT cienia w Satpliwos´ci co do kwestii ukrainizacji Cerkwi, zaj Sawszy w niej wyraz´nie negatywne stanowisko. Rezolucja w sprawie autokefalii oznajmiaTa:
Autokefalia nie tylko nie przyniesie jej [Cerkwi] z^adnej korzys´ci, lecz przeciwnie, wielk Sa krzywdeS, a nawet zagTadeS. W dzisiejszych czasach, kiedy to wzorce moralne s Sa na bardzo niskim poziomie, kiedy serce nie pali sieS gorliwos´ci Sa do Boga, kiedy to Cerkiew PrawosTawna jest poniz^ona i zbezczeszczona, jedynym zbawieniem dla niej jest teraz jednos´c´, a nie rozdzielenie […]. D Saz^enie do autokefalii opiera sieS raczej na wzgleSdach politycznych, niz^ kos´cielnych […]. Cerkiew PrawosTawna dopus´ciTaby sieS wielkiego grzechu, wyst Sapiwszy w roli aktora politycznego7.
ByTa to odpowiedz´ na decyzje i postulaty zgTaszane przez zgromadzenia innych diecezji. Tak obraduj Sacy kilka miesieScy wczes´niej zjazd diecezji poT-tawskiej przyj SaT radykaln Sa pod wzgleSdem d Saz^en´ reformatorskich rezolucjeS. Autorem postanowien´ tego zjazdu byT ks. Teofil BuTdowski8. Podczas zjazdu wygToszony zostaT przygotowany przez BuTdowskiego referat W sprawie
ukrainizacji Cerkwi, który posTuz^yT za podstaweS przygotowanych postanowien´ zjazdu. Rezolucja zjazdu przedstawiaTa program reorganizacji Cerkwi na Ukrainie, który polegaT m.in. na zmianie jeSzyka naboz^en´stw z cerkiewnosTo-wian´skiego na ukrain´ski, odrodzeniu staroukrain´skich obrzeSdów liturgicznych, budowie nowych s´wi Satyn´ z uwzgleSdnieniem elementów architektury narodo-wej, ukrainizacji Akademii Duchownej w Kijowie i innych cerkiewnych pla-cówek edukacyjnych, zakazie wys´wieScania na ukrain´skie katedry biskupów narodowos´ci rosyjskiej itd. Oto kluczowe postanowienia zjazdu:
Na Ukrainie niepodlegTej powinna istniec´ swoja Cerkiew, jednak niezalez^na od Pan´stwa oraz jego ustroju.
Cerkiew PrawosTawna na Ukrainie powinna miec´ pierwszen´stwo oraz byc´ finansowana przez pan´stwo, jak tez^ inne wyznania.
6„C,R\” 25 kwietnia 1917, s. 17.
7Cyt. za: I : \ b > @ & F \ 8 4 6, O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n 1917-1920 D@8n&…, s. 98.
8Ks. Teofil BuTdowski (ur. 1865, zm. 20 stycznia 1944) do historii Cerkwi PrawosTawnej na Ukrainie wszedT jako osoba inicjuj Saca tzw. rozTam „Tuben´ski” (od nazwy miasta ?ubny, obecnie obwód poTtawski na Ukrainie). W latach rewolucji ukrain´skiej jako osoba o narodo-wych pogl Sadach odegraT roleS lidera zmian reformatorskich w swojej diecezji. Zob. wieScej o jego dziaTalnos´ci: %. A , H D J T 8 @, 32 4FH@D44 :`$,>F8@(@ D"F8@:", http://www.pra-voslavie.ru/archiv/lubenskijraskol, informacja z dnia 19 czerwca 2011.
Konieczne jest ustanowienie kolegialnos´ci, w sposobie zarz Sadzania oraz ustroju Ukrain´skiej Cerkwi PrawosTawnej.
Uz^ywanie jeSzyka ukrain´skiego w naboz^en´stwach (czytanie Pisma S´w., wygTa-szanie kazan´), wydanie przetTumaczonej na jeSzyk ukrain´ski literatury liturgicznej.
Ukrainizacja szkóT parafialnych i duchownych.
ZajeScie katedr biskupich przez osoby ukrain´skiego pochodzenia.
Nawi Sazanie wspóTpracy z pozostaTymi diecezjami w sprawie ukrainizacji Cer-kwi oraz przygotowanie Powszechnego Soboru przed zwoTaniem Powszechnego Soboru Rosyjskiego9.
Dodatkowo uczestnicy zjazdu zaapelowali do duchowien´stwa diecezji, aby przestrzegaTo oraz zachowywaTo narodow Sa i terytorialn Sa autonomieS Ukrainy. Referat ks. T. BuTdowskiego zostaT opublikowany w postaci krótkiej broszu-ry10, a nasteSpnie rozpowszechniony w diecezji.
Jedn Sa z najbardziej wymownych kampanii reformatorskich w s´rodowisku cerkiewnym byTa niew Satpliwie dziaTalnos´c´ siT narodowych w stolicy. Pierwszy zjazd diecezji kijowskiej odbyT sieS w dniach 12-18 kwietnia 1917 r. bez udziaTu metropolity kijowskiego WTodzimierza, który przebywaT wówczas w Petersburgu. Zjazd zostaT zwoTany za pos´rednictwem Komitetu Wykonaw-czego zToz^onego z duchowien´stwa i osób s´wieckich. Tu proukrain´ska opcja narodowa, maj Sac zasadnicz Sa przewageS liczebn Sa, zneutralizowaTa wpTyw bisku-pów-wikariuszy juz^ na samym pocz Satku swojej aktywnos´ci. Duchowien´stwo stanowiTo jedn Sa trzeci Sa wszystkich zgromadzonych na zjaz´dzie11. Uczestni-cz Sacy w posiedzeniach zjazdu ks. W. ?ypkiwski os´wiadczyT, iz^ „Autonomia Ukrainy jest moz^liwa, jest moz^liwe równiez^ oddzielenie sieS ukrain´skiej cer-kwi […]”12. Jego pozycja podczas zjazdu miaTa wyraz´nie radykalny charak-ter, nawoTywaT on do „rewolucyjnego” reformowania ustroju Cerkwi na zasa-dach demokracji. Na posiedzeniach zjazdu padaTo wiele haseT o podToz^u na-rodowo-reformatorskim. Ws´ród duchowien´stwa najwieSksz Sa aktywnos´ci Sa, poza W. ?ypkiwskim, byli ksieSz^a T. PospeTowski i J. Botwynowski. Niekiedy wy-st Sapienia osób s´wieckich miaTy bardziej umiarkowany charakter aniz^eli osób duchownych. ZdarzaTy sieS wypadki, kiedy osoby s´wieckie przestrzegaTy
du-9 K. # J : * @ & F \ 8 4 6, AD@ J8D"p>n2"Pn` P,D8&4. )@8:"*, BD@R4H">46 >"
B@:H"&F\8@<J jB"DNn":\>@<J 2p2*n *JN@&,>FH&" n <4Db>. 3-8 HD"&>b 1917 D., 9J>4
1917, s. 8-10. 10Tamz^e.
11AD"&*" @ P,D8@&>@< F@&,H, BD4 84,&F8@< <4HD@B@:4H,, 74,& 1917, s. 14. 12%. Q , D > Z T , &, !&H@8,L":4FHF8@, *&40,>4, & I8D"4>, 4 &@2>48>@&,>4,
J8D"4>F8@(@ F"<@F&bHFH&" (1917-1921 (@*Z), http://www.ukrstor.com/ukrstor/cernysov_
chownych „liberaTów” przed niebezpieczen´stwem przekroczenia granic prawa kanonicznego i dyscypliny cerkiewnej. Na przykTad Wasyl Zen´kowski13, ówczesny profesor Uniwersytetu Kijowskiego podkres´laT, z^e „mamy zbyt maTo ludzi, którzy pojmuj Sa z^ycie religijno-cerkiewne w czystej postaci, za-wsze T Sacz Sac go z polityk Sa. […] Zwróc´my caT Sa sw Sa uwageS na Chrystusa […]. Cerkiew nie potrzebuje z^adnych partii. Posiadamy prawdeS Chrystusow Sa i mo-z^emy znalez´c´ sens z^ycia”14. Jednak na zjez´dzie w ostatecznos´ci przewaz^yTa opcja rewolucyjno-reformatorska, co spowodowaTo opuszczenie obrad przez czeSs´c´ duchowien´stwa.
Charakterystyczne dla kijowskiego zjazdu byTo wyst Sapienie M. Gruszew-skiego, który skrytykowaT zbyt radykaln Sa postaweS czeSs´ci aktywistów sprawy narodowej. W stenogramie wyst Sapienia zaznaczono, iz^ Gruszewski krytycznie odniósT sieS do dziaTalnos´ci misyjnej ukrain´skiego duchowien´stwa. Jego zda-niem rozerwaTo ono wieSz´ z narodem, co tez^ byTo przyczyn Sa rozpowszechnia-j Sacego sieS ateizmu15. Postanowienia zjazdu umocniTy pozycjeS liberalnego duchowien´stwa poprzez ustanowienie Rady Diecezjalnej, zdominowanej przez radykalnych dziaTaczy. PrzyjeSty zostaT kierunek na autonomieS ukrain´skiej Cerkwi oraz d Saz^enie do zasady wybieralnos´ci duchowien´stwa przez parafian.
Zwierzchnik ukrain´skiej Cerkwi metropolita kijowski WTodzimierz (Bogo-jawlenski) na pocz Satku wydarzen´ przebywaT w Petersburgu i przyjechaT do Kijowa 23 kwietnia 1917 r. Po powrocie nie uznaT on ani postanowien´ zjaz-du, ani powoTanej Rady. Zacz SaT sieS okres konfrontacji kijowskiego arcybisku-pa z Rad Sa Diecezjaln Sa16. Organem odwoTawczym w tej konfrontacji nadal byT Synod. Zarówno metropolita jak i Rada wysyTali swoich przedstawicieli do Petersburga, odwoTuj Sac sieS od decyzji strony przeciwnej. II Zjazd Kijow-ski, odbywaj Sacy sieS 8-9 sierpnia, w którym wzieSTo udziaT 312 delegatów
13 Ks. Wasyl Zenkowski (ur. 4 lipca 1881, zm. 5 sierpnia 1962) – rosyjski i ukrain´ski filozof, pedagog, teolog, psycholog, publicysta, dziaTacz cerkiewny, prezbiter prawosTawny. W rz Sadzie hetmana PawTa Skoropadskiego peTniT funkcjeS ministra wyznan´. Zob.:
+>P48-:@B,*nb nFH@Dnp I8D"p>4, t. III, red. %. 94H&4>, %. E<@:n6, 74p& 2005, s. 353.
14 Cyt. za: I : \ b > @ & F \ 8 4 6, O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n 1917-1920
D@8n&…, s. 110.
15Tamz^e, s. 112.
16GTównym mediatorem w ukrain´skich sporach narodowowyzwolen´czych zawsze pozosta-waTa Rosja. Synod zostaT odwoTany w grudniu 1918 r. po tym, jak na soborze rosyjskim zostaTa odnowiona instytucja patriarchy. Mimo zabiegów politycznych ukrain´skich polityków patriarcha ekumeniczny w Konstantynopolu nie ingerowaT w przebieg wydarzen´ na Ukrainie, uznaj Sac za stosowne pozostawienie kwestii autokefalii w gestii patriarchy moskiewskiego oraz episkopatu Cerkwi na Ukrainie. Zob.: mFH@Dnb D,:n(np & I8D"p>n. I8D"p>F\8, AD"&@F:"&'b, red. A. 7@:@*>46, 74p& 1999, s. 381.
(86 prezbiterów, 22 diakonów, 39 psalmistów, 165 osób s´wieckich), mimo kontrofensywy ze strony ks. abp. WTodzimierza, potwierdziT skTad Rady oraz decyzje pierwszego zjazdu. W odwecie na szeroko zakrojon Sa propagandeS re-wolucyjno-reformatorsk Sa metropolita WTodzimierz wydaT, nakTadem 1,6 tys. egzemplarzy, oreSdzie arcypasterskie pod tytuTem Ca=a prawda o Radzie przy
Metropolicie Kijowskim. Wyst SapiT on z ostr Sa krytyk Sa dziaTan´ liberaTów kos´-cielnych i d Saz^en´ do autonomii Cerkwi na Ukrainie. PisaT: „Dla nas jest strasz-ne nawet samo mówienie o oddzieleniu sieS poTudniowo-ruskiej cerkwi od jedynej ruskiej cerkwi […]. MiTos´c´ do kraju ojczystego nie powinna tTumic´ w nas i unicestwiac´ miTos´ci do caTej Rosji oraz do jedynej Ruskiej Cerkwi PrawosTawnej”17. Sentencje ks. biskupa miaTy charakter polemicznie poucza-j Sacy. Wszelkie próby przekonania metropolity do uznania d Saz^en´ niepodlegTos´-ciowych w Cerkwi na Ukrainie kon´czyTy sieS fiaskiem. Ekscelencja w sierpniu odbyT podróz^ do Moskwy i zostaT tam do kon´ca listopada, bior Sac czynny udziaT w pracach Lokalnego Soboru Rosyjskiej Cerkwi PrawosTawnej18.
Wyraz´ny radykalizm, emanuj Sacy w pocz Satkowym okresie rewolucyjnym, usteSpowaT na rzecz zdecydowanie bardziej wywarzonych decyzji politycznych i religijno-administracyjnych. ByTo to spowodowane faktem, iz^ ruch rewolu-cyjny obróciT sieS istotnie nie tylko przeciw hierarchii cerkiewnej lecz równiez^ przeciw caTemu stanowi duchownemu jako symbolowi starego ustroju. ZaczeS-to masowo usuwac´ ksieSz^y z parafii, przekazywac´ kierowanie parafiami w reSce osób s´wieckich (klucze od cerkwi, skarbnice, ziemieS, maj Satek) itp.19 W zwi Sazku masowymi przes´ladowaniami niz^sze duchowien´stwo w ostatecz-nos´ci zwróciTo sieS „w prawo”, poT SaczyTo sieS z episkopatem oraz siTami kon-serwatywnymi20. Wskutek zaistnienia powyz^szych warunków ukrainizacja zwolniTa tempo, a na zjazdach diecezjalnych zaczeSto podnosic´ ostry sprzeciw
17Cyt. za: I : \ b > @ & F \ 8 4 6, O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n 1917-1920
D@8n&…, s. 123.
18Lokalny Sobór Rosyjskiej Cerkwi PrawosTawnej 1917-1918 (A@<,FH>Z6 F@$@D AD"&-@F:"&>@6 D@FF46F8@6 P,D8&4 (1917-1918). Pierwszy Sobór Rosyjskiej Cerkwi PrawosTawnej zwoTany po dTugim okresie rz Sadów synodalnych. Najwaz^niejsz Sa decyzj Sa Soboru byTo zniesienie systemu synodalnego zarz Sadzania Cerkwi Sa oraz wybór nowego patriarchy Moskwy i caTej Rusi – Tichona (Bellawina). WieScej o nim zob. przypis nr 181. Zob. wieScej o Soborze: ). A @-F B , : @ & @-F 8 4 6, CJ@-F@-F8"b AD"&@@-F:"&>"b P,D8@&\ & XX &,8,…, s 36-45
19„CJFF84, &,*@<@FH4” 31 kwietnia 1917, s. 5.
20 Nalez^y tutaj zwrócic´ uwageS, iz^ niektórzy badacze ukrain´scy czeSsto pomijaj Sa ten fakt. NiecheSc´ wieSkszos´ci duchowien´stwa ukrain´skiego do zmian ukrainizacyjnych tTumaczy sieS zwykle prorosyjsk Sa postaw Sa oraz d Saz^eniem do zachowania Rosyjskiej Cerkwi PrawosTawnej w nienaruszalnym ksztaTcie. Por.: mFH@Dnb D,:n(np & I8D"p>n. I8D"p>F\8, AD"&@F:"&'b, (1999), s. 391.
wobec dalszego jej przeprowadzania. BezwzgleSdne z^ Sadania ukrainizacji bez podania merytorycznej argumentacji wywoTaTy ostry sprzeciw zarówno episko-patu, niz^szego duchowien´stwa, jak tez^ osób s´wieckich. Wywieranie politycz-nego nacisku na Cerkiew przez wTadze s´wieckie przynosiTo odwrotny efekt. W Kijowie do celów propagandowych dodatkowo wT Saczono kadreS naukow Sa, która miaTa udowodnic´ racjeS obecnos´ci jeSzyka ukrain´skiego w naboz^en´stwie. Z seri Sa wykTadów wyst SapiT wówczas profesor Iwan Ogienko21. Problem ukrainizacji naboz^en´stwa przedstawiany byT przez niego raczej z pozycji derusyfikacji i powrotu do zapomnianych tradycji22.
UwzgleSdniaj Sac powyz^sze czynniki oczywista wydaje sieS przyczyna poraz^ki idei ukrainizacji na poziomie zjazdów diecezjalnych w 1917 r. Juz^ w sierpniu zjazd diecezji czernichowskiej uznaT jeSzyk ukrain´ski za nieodpowiedni dla potrzeb liturgicznych. Identyczne decyzje zostaTy podjeSte na pierwszych zjaz-dach w Charkowie, Odessie, KaterynosTawiu, chociaz^ póz´niejsze zjazdy w dwóch ostatnich diecezjach podczas letnich posiedzen´ wypowiedziaTy sieS pozytywnie na temat uz^ywania jeSzyka ukrain´skiego w szkoTach i naboz^en´-stwie. Pocz Satkowo aktywne narodowo zjazdy: woTyn´ski, podolski, poTtawski i kijowski, znacznie zTagodziTy swoje stanowisko w kwestii ukrainizacji23. Jeszcze wieSkszego „otrzez´wienia” doznaT stan duchowny na Ukrainie po od-nowieniu instytucji patriarchy na Rosyjskim Soborze Cerkiewnym, jesieni Sa 1917 r.
„Rewolucyjne” zjazdy diecezjalne na Ukrainie juz^ po szes´ciu miesi Sacach od wydarzen´ lutowych 1917 r. straciTy entuzjazm reformatorski. WieSkszos´c´ osób duchownych szybko zorientowaTa sieS w istocie ruchu „demokratycznego” w z^yciu cerkiewnym. ByTo to zwi Sazane po czeSs´ci z faktem, iz^ ruch narodo-wo-reformatorski skierowany byT nie tylko przeciw wTadzy biskupiej lecz równiez^ przeciwko caTemu stanowi duchownemu, duchowos´ci i kanonom cerkiewnym. WTadze cerkiewne na Ukrainie usiTowaTy pohamowac´ ruch naro-dowy, kieruj Sac go na tory kanoniczne, by nie dopus´cic´ do rozTamu w Cerkwi. Wiele osób stoj Sacych na pozycjach narodowych us´wiadamiaTo sobie zna-czenie legitymizmu kos´cielnego, bez którego moz^na byTo zostac´ poza kano-niczn Sa jurysdykcj Sa cerkiewn Sa, tj. poza prawosTawiem. Natomiast byli tez^ tacy,
21Iwan Ogienko (ur. 2 stycznia 1882, zm. 29 marca 1972) – wybitny ukrain´ski historyk, dziaTacz spoTeczny, polityczny i cerkiewny, jeSzykoznawca, publicysta, tTumacz, od 1944 r. me-tropolita prawosTawny o imieniu Ilarion. Zob. wieScej: m. A n * 8 @ & ", )@&n*>48 2 nFH@Dnp
I8D"p>4, t. II, 74p& 1995, s. 294-295.
22I : \ b > @ & F \ 8 4 6, O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n 1917-1920 D@8n&…, s. 98. 23Tamz^e.
którzy realizuj Sac swoje postulaty polityczne ignorowali kwestieS kanonicznos´ci, tradycji i dyscypliny cerkiewnej. Do nich nalez^aT mieSdzy innymi Wasyl ?yp-kiwski24 wraz ze swym otoczeniem, które w ostatecznos´ci doprowadziTo do rozTamu w Cerkwi na Ukrainie w 1921 r. w czasie wTadzy bolszewickiej25.
Inicjatorzy zmian w ukrain´skiej cerkwi potrzebowali organu przedstawiciel-skiego, który zostaTby uznany przez wTadze URL oraz rosyjskie wTadze cer-kiewne. DzieSki takiemu organowi moz^na byTo koordynowac´ dziaTania ukraini-zacyjne i – co najwaz^niejsze – zwoTac´ Ukrain´ski Sobór Cerkiewny – alterna-tywny do tego, który przebiegaT w Moskwie. Ukrain´skim reformatorom cer-kiewnym zalez^aTo na jak najszybszym proklamowaniu autokefalii z zachowa-niem formalnych wymogów kanonicznych. Wobec braku poparcia ws´ród wieSkszos´ci episkopatu i duchowien´stwa w sprawie rychTych zmian, ukrain´scy aktywis´ci religijni wybrali metodeS nacisków i wpTywów politycznych.
Reformatorom cerkiewnym na Ukrainie z pomoc Sa przyszTy ukrain´skie organizacje wojskowe. W dniach 20-31 paz´dziernika 1917 r. w Kijowie odbyT sieS III Ukrain´ski Zjazd Wojskowy26. W sprawach cerkiewnych Zjazd uchwa-liT bardzo waz^n Sa dla ruchu reformatorskiego rezolucjeS dotycz Sac Sa autokefalii Cerkwi, jej niezalez^nos´ci od pan´stwa oraz ukrainizacji jeSzyka liturgicznego. Dodatkowo, w celu zwoTania Ukrain´skiego Soboru Cerkiewnego zostaT utwo-rzony specjalny komitet skTadaj Sacy sieS z wojskowych i duchowien´stwa, które-go zwierzchnikiem mianowano arcybiskupa Aleksektóre-go (Dorodnicyna)27. W
lis-24Wasyl ?ypkiwski (ur. 7 marca 1864, zm. 27 listopada 1937) – ukrain´ski dziaTacz spo-Teczny i cerkiewny, metropolita tzw. Ukrain´skiej Autokefalicznej Cerkwi PrawosTawnej.
+>P4-8:@B,*nb nFH@Dnp I8D"p>4, t. VI, red. %. 94H&4>, %. E<@:n6, 74p& 2009, s. 151. Zob.
przypis 171.
25 W 1921 r. ks. Wasyl ?ypkiwski na zjez´dzie cerkiewnym, zwoTanym z przyzwolenia wTadzy bolszewickiej, zostaT zwierzchnikiem tzw. Ukrain´skiej Autokefalicznej Cerkwi Prawo-sTawnej. ByT on wys´wieScony na metropoliteS w sposób nieodpowiadaj Sacy powszechnym kano-nom prawosTawnym, z wykorzystaniem swoistego rytu liturgicznego, okres´lonego przez póz´-niejszych apologetów tego ruchu mianem rytuaT „prezbiterski”, nieznajduj Sacy uzasadnienia historycznego b Sadz´ teologicznego. „?ypkiwska” cerkiew nie zostaTa uznana przez z^aden lokalny Kos´cióT PrawosTawny i zostaTa wyizolowana przez s´wiatowe prawosTawie. Zob.: E. E " & R -J 8, _. ; -J : 4 8 - 9 -J P 4 8, mFH@Dnb I8D"p>F\8@p 'D,8@-AD"&@F:"&>@p O,D8&4
J 7">"*n, t. I, %n>>nB,( 1984, s. 159-164.
26Zob. przypis 52.
27Biskup Aleksy, s´wiec. Anempodyst Dorodnicyn (ur. 2 listopada 1859, zm. styczen´ 1919) – ukrain´ski hierarcha cerkiewny, pisarz i teolog. Biskup Aleksy (Dorodnicyn) od 1914 r. obejmowaT katedreS wTodzimiersko-suzdalsk Sa, której zostaT pozbawiony w maju 1917 r. na z^ S a-danie zjazdu diecezjalnego. Od tego czasu przebywaT w stanie spoczynku w ?awrze Kijowsko-Peczerskiej, gdzie wydaT pierwszy modlitewnik w jeSzyku ukrain´skim. Jako jeden z niewielu hierarchów cerkiewnych aktywnie popieraT ideeS ukrain´skiej autokefalii. ZmarT w 1919 r. w
No-topadowym wezwaniu komitetu mies´ciTy sieS radykalne hasTa narodowe, nawo-Tuj Sace do zwoTania soboru:
[…] Abys´ ty [mowa o narodzie ukrain´skim – A. K.] nie zostaT znowu ujarzmiony, powinienes´ natychmiast zwoTac´ swój Powszechny Ukrain´ski Sobór PrawosTawny […] i restytuowac´ na nim dawn Sa niezalez^nos´c´ Ukrain´skiej Cerkwi, która zostaTa potwierdzona przez traktat PerejasTawski w 1654 roku i bezprawnie anulowana przez MoskweS28.
Wyznaczone tez^ zostaTy zasady reprezentacji, gdzie jako gTówny wymóg figurowaT obowi Sazek przynalez^nos´ci do narodowos´ci ukrain´skiej.
23 listopada 1917 r. na wspólnym posiedzeniu komitetu i komisji przed-soborowej, oddelegowanej przez kijowski zjazd diecezjalny zostaTa powoTana Powszechna Ukrain´ska Rada Cerkiewna (PURC H %F,J8D"p>F\8"
AD"&@F:-"&>" O,D8@&>" C"*"), która zgodnie z intencj Sa jej zaToz^ycieli miaTa przej Sac´ wTadzeS cerkiewn Sa na Ukrainie w swoje reSce. PURC powstaTa niew Satpliwie w opozycji do metropolity WTodzimierza i jego otoczenia. Prawdopodobnie ze wzgleSdu na to biskup Dymitriusz (Wierbicki)29, odmówiT przyjeScia stano-wiska honorowego przewodnicz Sacego w PURC. Na propozycjeS jego objeScia przystaT arcybiskup Aleksy (Dorodnicyn). Realnym zwierzchnikiem PURC byT ks. Aleksander Maryczew, zas´ jego zasteSpc Sa – puTkownik WoTodymyr Ciw-czynski, sekretarzem zostaT ks. diakon Aleksander Durdukowski. W skTad Rady wchodziTo okoTo 60 osób, z czego wieSkszos´c´ stanowili duchowni30. Na posiedzeniu PURC w dn. 23 listopada 1917 roku podjeSto nasteSpuj Sace decyzje:
1. Komitet organizacyjny ds. zwoTania Powszechnego Ukrain´skiego PrawosTawne-go Soboru CerkiewnePrawosTawne-go zostaje przemianowany na „Tymczasow Sa Powszechn Sa
worosyjsku w niewyjas´nionych okolicznos´ciach. Zob.: !. E H " D @ * J $, !DNnjB4F8@B
?:,8Fn6 n J8D"p>F\846 P,D8@&>46 DJN (1917-1919), „74p&F\8" FH"D@&4>"” 1999, nr 5,
s. 113-126.
28Cyt. za: %. Q , D > Z T , &, !&H@8,L":4FHF8@, *&40,>4, & I8D"4>, 4
&@2>48>-@&,>4, J8D"4>F8@(@ F"<@F&bHFH&" (1917-1921 (@*Z), tamz^e.
29Biskup Dymitriusz, s´wiec. Maksym Wierbicki (ur. 4 sierpnia 1869, zm. 14 lutego 1932) – ukrain´ski hierarcha cerkiewny, teolog, wykTadowca akademicki, meSczennik. S´wieScenia bisku-pie przyj SaT w 1910 r. Katedry biskupie obejmowaT m.in. w Humaniu (1910-1919) i w Kijowie (1921-1932). ByT przes´ladowany przez bolszewików; w 1932 r. zostaT aresztowany i rozstrzela-ny. Kanonizowany zostaT przez Rosyjsk Sa Cerkiew PrawosTawn Sa jako nowomeSczennik w 2000 r. Zob.: ;. A @ : \ F 8 4 6, =@&Z, <JR,>484 C@FF46F84,, ;@F8&" 1994, s. 90.
30Centralne Pan´stwowe Archiwum Wyz^szych Organów WTadzy w Kijowie (CPAWOW), zespóT 3984, opis 4, sprawa 3, arkusz 14.
Ukrain´sk Sa PrawosTawn Sa RadeS Cerkiewn Sa”, która to Rada beSdzie peTniTa roleS cza-sowego organu kierowniczego Ukrain´skiej Cerkwi PrawosTawnej, a której peTno-mocnictwa zostan Sa zToz^one podczas Powszechnego Ukrain´skiego PrawosTawnego Soboru Cerkiewnego.
Tymczasowa PURC kontynuuje dziaTalnos´c´ komitetu ds. organizacji Sobo-ru Cerkiewnego.
W skTad PURC z prawem gTosu powinien wejs´c´ caTy Komitet ds. organi-zacji […]. Prawo do delegowania swoich przedstawicieli do PURC maj Sa równiez^ nasteSpuj Sace organizacje:
Powszechna Ukrain´ska Rada Deputowanych Wojskowych – 2 delegowanych, Powszechna Ukrain´ska Rada Deputowanych Ludu Pracuj Sacego – 2 delegowanych, Powszechna Ukrain´ska Rada Zwi Sazku ChTopskiego – 2 delegowanych,
kaz^da diecezja ukrain´ska – 1 delegowany, z monastyrów m. Kijowa – 2 delegowanych, z Akademii Duchownej 9 1 delegowany,
z Kijowskiej Rady Diecezjalnej 9 2 delegowanych, z bractw cerkiewnych m. Kijowa 9 1 delegowany. PURC ma prawo kooptacji.
PURC deleguje swojego przedstawiciela do Ukain´skiej Centralnej Rady. Wszyscy przedstawiciele powinni byc´ z pochodzenia Ukrain´cami oraz posiadac´ s´wiadomos´c´ narodow Sa.
Nalez^y mianowac´ komisarzy do konsystorzy na Ukrainie. Do kijowskiego konsystorza mianowany jest ks. PaweT Paszczewski, do Czernichowskiej – chor Saz^y Golik […]. Tymczasowa PURC powinna sporz Sadzic´ oreSdzie skierowane do ukrain´skich bisku-pów […].
Przewodnicz Sacy PURC, ks. biskup Aleksy, oznajmiT Radzie, iz^ powinien udac´ sieS do Moskwy, poniewaz^ tam go wzywaj Sa […] oraz ze wzgleSdu na to, iz^ otrzymaT on miejsce w monasterze.
W zwi Sazku z tym Rada zakazuje ekscelencji wyjazdu z Kijowa […]. Do Moskwy nalez^y wysTac´ delegacjeS w sprawie zwoTania Powszechnego Ukrain´skiego Prawo-sTawnego Soboru Cerkiewnego31.
W ten sposób PURC ogTosiTa siebie najwyz^sz Sa wTadz Sa w Cerkwi Prawo-sTawnej na Ukrainie. Rada wydaTa równiez^ specjalne oreSdzie Do narodu
ukrain´skiego dotycz Sace zwoTania Soboru w dniu 28 grudnia 1917 roku. Pa-triarcha Moskiewski byT okres´lony w oreSdziu mianem „duchowego autokraty”, mies´ciTo sieS w nim tez^ zalecenie niewspominania go podczas liturgii32.
Ta-31Tamz^e.
kie posunieScie byTo bezpos´rednim przeniesieniem zasad walki politycznej na grunt cerkiewny. DziaTania te byTy zTamaniem kanonów i tradycji cerkiewnej. Bior Sac to pod uwageS moz^na byTo juz^ na pocz Satku przewidziec´ stosunek bis-kupów prawosTawnych do tych dziaTan´, wieSkszos´c´ z nich wyraziTa swój sprze-ciw wobec tego typu rozwi Sazan´33. Konflikt PURC z hierarchi Sa cerkiewn Sa i wieSkszos´ci Sa kleru na Ukrainie byT nieunikniony.
Reakcj Sa na posunieScia radykalnego duchowien´stwa staT sieS manifest Zwi S az-ku Rad Parafialnych m. Kijowa z dnia 24 listopada 1917 r., w którym d S az^e-nia PURC do ukrainizacji Cerkwi uznane zostaTy za bezpos´redni przejaw cheSci zawarcia unii z Rzymem. W manifes´cie postawiony byT równiez^ wymóg pozbawienia s´wieScen´ kapTan´skich wszystkich czTonków Rady. PomieSdzy oby-dwoma obozami doszTo wówczas do ostrej polemiki. 26 listopada PURC dokonaTa ofensywy i pogróz^ek werbalnych przeciw metropolicie WTodzimie-rzowi, wystosowuj Sac do niego list otwarty, w którym publicznie odradzaTa mu przyjazd do Kijowa.
Mimo swych radykalnych posunieSc´, czTonkowie PURC usiTowali dziaTac´ w granicach praworz Sadnos´ci cerkiewnej. Po swoim powstaniu Rada oddelego-waTa do Moskwy peTnomocnych przedstawicieli na czele z ks. Aleksandrem Maryczewym. 29 listopada przyj SaT ich patriarcha Tichon34. Choc´ przebieg
Kanonicznego Kos´cioTa PrawosTawnego. Podczas prawosTawnej Liturgii S´w. w okres´lonym momencie naboz^en´stwa istnieje uzasadniona w prawie kanonicznym i rycie liturgicznym zasad-na publicznego wspomizasad-nania zwierzchnika cerkwi lokalnej, do której zasad-nalez^y dazasad-na wspólnota cerkiewna (metropolia, diecezja, parafia, klasztor itp.). Zmiana zwierzchnika danej cerkwi lokalnej moz^e nast Sapic´ wyT Sacznie po speTnieniu odpowiednich procedur kanonicznych, m.in. uzyskaniu na to zgody cerkwi-matki, od której wspólnota terytorialna sieS odT Sacza. Rezygnacja ze wspomnianej zasady moz^e nast Sapic´ wyT Sacznie w sytuacji, kiedy zwierzchnik cerkiewny dopus´ciT sieS publicznego wyznania herezji, tj. nauki zaprzeczaj Sacej naukeS wiary ustalon Sa przez prawo kanoniczne i nauczanie S´wieStego Powszechnego Kos´cioTa Apostolskiego. W innym wypadku duchowny, b Sadz´ grupa osób duchownych zakazuj Saca wspominania zwierzchnika cerkiewnego, uwaz^ana jest za schizmatyków. Zob. m.in. 15. reguTeS Soboru Konstantynopolitan´-skiego 861 r., tzw. Dwukrotnego: 7>4(" BD"&4: E&bHZN !B@FH@:, E&bHZN E@$@D@&
%F,:,>F84N 4 A@<,F>ZN 4 E&bHZN ?H,P, ;@F8&" 2010, s. 260.
33 Ulianowski podkres´la, iz^ tylko ze wzgleSdu na brak stanowczych dziaTan´ ze strony wTadz cerkiewnych w osobie metropolity WTodzimierza PURC istniaTa i wprowadzaTa w z^ycie wszystkie swoje aspiracje. Zob. I : \ b > @ & F \ 8 4 6, O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n
1917-1920 D@8n&…, s. 102.
34Patriarcha Tichon, s´wiec. Bazyli Bellawin (ur 19 stycznia 1865, zm. 7 kwietnia 1925) – rosyjski hierarcha cerkiewny, patriarcha Moskwy i caTej Rusi, s´wieStej Rosyjskiej Cerkwi PrawosTawnej. Po wydarzeniach rewolucyjnych w Rosji na Powszechnym Rosyjskim Soborze Cerkiewnym zostaT wybrany w dniu 21 listopada 1917 r. na urz Sad patriarchy – pierwszego po ponad 150-letnim okresie rz Sadów synodalnych. S´mierc´ patriarchy Tichona byTa przedwczesna i prawdopodobnie spowodowana przez presjeS psychofizyczn Sa, jak Sa wywieraTy na hierarcheS
tego spotkania nie jest dobrze znany, wiadomo z^e sprawa ukrain´skiego soboru byTa poruszana na Powszechnym Rosyjskim Soborze Cerkiewnym (PRSC). Moz^liwe, z^e nowy patriarcha zaznajomiT delegacjeS PURC z przyjeStymi przez Rosyjski Sobór postanowieniami w tym zakresie35. Wiadomo, z^e po raz pierwszy decyzja o zwoTaniu „Ukrain´skiego Lokalnego Soboru Cerkiewne-go”36 zostaTa podjeSta 20 stycznia 1917 r. na 46 sesji plenarnej PRSC. Z ini-cjatyw Sa zwoTania Soboru na Ukrainie wyst SapiT ks. metropolita Eulogiusz (Georgijewski)37, który tak uzasadniaT teS inicjatyweS:
W ostatnim czasie z Kijowa nadchodz Sa niepokoj Sace wiadomos´ci dot. z^ycia cer-kiewnego ukrain´skich diecezji. Mielis´my stosown Sa naradeS [przedstawiciele ukrain´-skich diecezji przeprowadzili odreSbne posiedzenie pos´wieScone temu zagadnieniu – A.K.] i jednomys´lnie postanowilis´my, aby reprezentanci diecezji ukrain´skich zebrali sieS w Kijowie na Ukrain´ski Lokalny Sobór Cerkiewny, gdzie zostaTby przedyskutowany stan spraw cerkiewnych na Ukrainie, bardzo ostry ze wzgleSdu na znane pan´stwu wydarzenia polityczne. Program soboru zostanie opracowany w najbliz^szym czasie […] ale uwaz^amy z^e decyzja o zwoTaniu Soboru Lokalnego […] powinna byc´ podeSta jak najszybciej, zwToka bowiem moz^e doprowadzic´ do nieodwracalnych konsekwencji […]”38.
wTadze bolszewickie. Najnowsze wydanie z^ywotu S´wieStego zob.: /4H4b DJFF84N F&bHZN:
E,>Hb$D\-K,&D":\, t. II, red. =. A,HDJF,>8@, ;@F8&" 2011, s. 155-177.
35 Iwan WTasowski relacjonuj Sac teS wizyteS podaje, z^e przebiegTa ona w konstruktywnej atmosferze, dowodem na to miaTa byc´ wysTana w póz´niejszym czasie delegacja patriarsza do Kijowa, mimo z^e wyniki jej rozmów z PURC nie przyniosTy oczekiwanych rezultatów. Zob.: m. % : " F @ & F \ 8 4 6, ="D4F nFH@Dnp J8D"p>F\8@p BD"&@F:"&>@p P,D8&4. MM FH@:nHHb, R. 1, ='` 5@D8 1961, s. 17.
36Pierwotne uz^ycie w nazwie Soboru na Ukrainie okres´lenia „lokalny”, a nie „powszech-ny”, s´wiadczy o znaczeniu, jakie miaT on odegrac´ w z^yciu cerkiewnym. Gdy ukrain´scy entuz-jas´ci upatrywali w nim szanseS na przeprowadzenie reform rewolucyjnych, uczestnicy PRSC widzieli w nim sposób na zaz^egnanie istniej Sacych napieSc´ i kryzysu administracyjnego.
37 Ks. metropolita Eulogiusz, s´wiec. Bazyli Georgijewski (ur. 10 kwietnia 1868, zm. 8 sierpnia 1946) – rosyjski hierarcha cerkiewny, dziaTacz spoTeczny, wykTadowca. S´wieScenia biskupie przyj SaT w 1902 r. w CheTmie jako biskup lubelski wikariusz diecezji warszawsko-cheTmskiej: 1903-1905, nasteSpnie jako ordynariusz samodzielnej diecezji cheTmsko-lubelskiej: 1905-1914. Podczas prac PRSC byT ordynariuszem diecezji woTyn´skiej. Od 1922 r. na emigracji byT egzarch Sa zachodnioeuropejskim podporz Sadkowanym Moskwie, zas´ od 1930 r. – Konstanty-nopolowi. Zob.: AD"&@F:"&>"b ^>P48:@B,*4b, t. XVII, ;@F8&" 2008, s. 161-168.
38 E&bV,>>Z6 E@$@D AD"&@F:"&>@6 C@FF46F8@6 O,D8&4 1917-1918 ((. ),b>4b
XLI-LI, t. IV, ;@F8&" 1996, *,b>4, XLVI, s. 32-33. ks. biskup Platon, s´wiec. Porfiriusz Roz^diestwienski (ur. 23 lutego 1866, zm. 20 kwietnia 1934) – rosyjski hierarcha cerkiewny. W ltach 1918-1919 przebywaT na Ukrainie, gdzie obj SaT cherson´sko-odesk Sa katedreS biskupi Sa, zas´ pod koniec roku 1917 jako wysTannik patriarchy moskiewskiego byT ordynariuszem kaukas-kim. Zob.: Orthodox America 1794-1976: Development of the Orthodox Church in America,
Nie wszyscy rosyjscy delegaci Rosyjskiego Soboru zdawali sobie spraweS z wydarzen´ na Ukrainie, niektórzy byli bardzo sceptyczni wobec propozycji abp. Eulogiusza. Zas´ w obliczu z^elaznych argumentów reprezentantów ukrain´-skich diecezji PRSC podj SaT decyzjeS o zwoTaniu Soboru na Ukrainie oraz wysTaniu do Kijowa delegacji na czele z abp. Platonem (Roz^diestwien-skim)39. Po tym fakcie sprawa wydarzen´ w z^yciu cerkiewnym na Ukrainie wracaTa kilkakrotnie na Soborze w Moskwie; pierwotnie dotyczyTa Ukrain´-skiego Soboru, nasteSpnie zas´ wszystkich innych wydarzen´40.
Metropolita WTodzimierz powróciT do Kijowa 2 grudnia 1917 r. Jego pobyt w Kijowie jeszcze bardziej zaogniT sytuacjeS. 9 grudnia delegacja PURC na czele z ks. A. Maryczewym stawiTa sieS u metropolity, wysuwaj Sac z^ Sadania uznania jej prerogatywy kierowniczej oraz zatwierdzenia nowych komisarzy. WTadyce zas´ zaproponowano opuszczenie Kijowa41. WTadza PURC umocniTa sieS po tym, jak Ukrain´ska Centralna Rada oddelegowaTa do niej swojego przedstawiciela (W. Rafalskiego42) oraz do swojego skTadu zaliczyTa przed-stawicieli PURC. ZostaTo to uznane za oficjaln Sa legitymizacjeS PURC jako organu Cerkwi reprezentuj Sacego j Sa na forum politycznym nowej Ukrainy. Pod koniec grudnia czTonkowie PURC rozpoczeSli drug Sa fazeS mobbingu metropo-lity WTodzimierza. W nocy w rezydencji klasztornej ekscelencji zjawili sieS przedstawiciele PURC proponuj Sac mu katedreS patriarchy w ukrain´skiej Cer-kwi oraz domagaj Sac sieS od niego wydania na ten cel 100 tys. rubli. DzieSki mnichom udaTo sieS wyprowadzic´ nieproszonych gos´ci43.
red. C. Tarasar, J. Erickson, New York 1975, s. 175. 39Tamz^e, s. 33-35.
40Zob.: E&bV,>>Z6 E@$@D AD"&@F:"&>@6 C@FF46F8@6 O,D8&4 1917-1918 ((.
),b>-4b, t. IV-XI, ;@F8&" 1996-2000.
41 % : " F @ & F \ 8 4 6, ="D4F nFH@Dnp J8D"p>F\8@p BD"&@F:"&>@p P,D8&4. MM
FH@:nHHb, R. 1, s. 18.
42Wasyl Rafalski (daty z^ycia nie s Sa znane) – ukrain´ski dziaTacz pan´stwowy. W grudniu 1917 r. zostaT mianowany tymczasowym Komisarzem ds. religijnych w Sekretariacie Spraw WewneStrznych rz Sadu URL, nasteSpnie przedstawicielem PURC, dziaTaj Sacym na rzecz zwoTania i organizacji posiedzen´ Ukrain´skiego Powszechnego Soboru Cerkiewnego. Od marca 1918 r. peTniT funkcjeS wicedyrektora w Departamencie Wyznan´ Ministerstwa Spraw WewneStrznych URL. NasteSpnie od maja 1918 do lutego 1919 r. byT zatrudniony na stanowisku dyrektora Departamentu Cerkwi PrawosTawnej w Ministerstwie Wyznan´ Hetmanatu i Dyrektoriatu. Od-powiadaT za opracowanie tekstu Ustawy o najwyzXszym zarz Yadzie Ukrain´skiej Autokefalicznej Cerkwi Prawos=awnejz dnia 1 stycznia 1919. Zob.: )@&n*>48 2 nFH@Dnp I8D"p>4, t. III, red. An*8@&" m., SJFH C., 74p& 1999, s. 16.
Nalez^y podkres´lic´, iz^ wTadza administracyjna metropolity kijowskiego w czasie tych rewolucyjnych politycznych zawirowan´ byTa bardzo niewielka. Odmawiali mu posTuszen´stwa nawet niektórzy czTonkowie konsystorza. Dlate-go w imieniu kijowskieDlate-go zwierzchnika próbowali neDlate-gocjowac´ z reformatora-mi inni biskupi. W lis´cie adresowanym do PURC metropolita Platon (Roz^-diestwienski) zawarT krytykeS postanowien´ Rady dotycz Sacych zakazu wspomi-nania podczas liturgii zwierzchnika cerkiewnego ukrain´skiej Cerkwi – patriar-chy moskiewskiego. W sprawie autokefalii metropolita Platon uwaz^aT, iz^ jej proklamowanie wywoTac´ moz^e „zameSt w Cerkwi, a nawet najwieSksz Sa schizmeS czy rozTam. Winowajcy ogToszenia autokefalii Ukrain´skiej Cerkwi ponios Sa za to peTn Sa odpowiedzialnos´c´ przed Bogiem, S´wieStym Powszechnym Kos´cioTem, a takz^e caTym ruskim ludem prawosTawnym”. Jednoczes´nie podkres´laT on, iz^ autonomia byTa jak najbardziej moz^liwa44. Choc´ propozycja metropolity Pla-tona w zakresie autonomii nie odpowiadaTa dziaTaczom PURC, us´wiadamiali oni sobie, iz^ bez udziaTu episkopatu Ukrain´ski Sobór Cerkiewny nie dojdzie do skutku, zwTaszcza z^e rozporz Sadzenia PURC czeSsto byTy ignorowane przez wieSkszos´c´ duchowien´stwa za sw Sa w Satpliw Sa kanonicznos´c´. WieSkszos´c´ ukrain´-skiego duchowien´stwa nadal kierowaTa pisma urzeSdowe do metropolity WTo-dzimierza. Na przykTad dziekan powiatu taraszczan´skiego w guberni kijow-skiej, ks. Tymoteusz Leszczenecki pisaT do metropolity, iz^ odbiera rozporz S a-dzenia PURC jako decyzje bliz^ej nieokres´lonych „samozwan´ców duchow-nych”45, podczas gdy duchowien´stwo powiatu kaniewskiego, równiez^ na kijowszczyz´nie, uznaTo wszystkie zarz Sadzenia PURC i jej przewodnicz Sacego za niekanoniczne, uzalez^niaj Sac swoje uczestnictwo w pracach Soboru od woli metropolity kijowskiego46.
W samym Kijowie powstanie i dziaTalnos´c´ PURC wzbudzaTa coraz wieSksze oburzenie ws´ród duchowien´stwa. W drugiej poTowie grudnia z inicjatywy metropolity Platona odbyT sieS zjazd przedstawicieli rad parafialnych miasta, który udzieliT poparcia patriarsze moskiewskiemu i ostro wypowiedziaT sieS przeciwko narodowym d Saz^eniom separatystycznym47. Niemniej jednak epi-skopat ukrain´ski, nie chc Sac dopus´cic´ do rozTamu w cerkwi, nie mógT zignoro-wac´ postulatów narodowych czeSs´ci kleru. Kluczowym posunieSciem w tej sprawie byTo zarz Sadzenie patriarchy Tichona, obliguj Sace wszystkich biskupów
44„CJFF84, &,*@<@FH4”, 24 listopada 1917, s. 2. 45Tamz^e, s. 4
46Tamz^e.
47 E&bV,>>Z6 E@$@D AD"&@F:"&>@6 C@FF46F8@6 O,D8&4 1917-1918 ((., t. VIII, ;@F8&" 1999, ),b>4b CII-CXVII, s. 24.
zajmuj Sacych katedry ukrain´skie do wejs´cia w skTad PURC i wzieScia czynnego udziaTu w zorganizowaniu soboru48. Za wzór ordynacji wyborczej do Soboru przyjeSty zostaT model rosyjski: miasta diecezjalne lub powiaty reprezentuj Sa po 1 kapTanie, 1 diakonie (lub psalmis´cie) i 3 osobach s´wieckich; seminaria – po 1 osobie, Kijowsk Sa AkademieS Duchown Sa – 3 osoby, klasztory – po 1 osobie, oddziaTy wojskowe – po 1 osobie49. ZwoTanie i przewodniczenie soborowi nalez^aTo do prerogatywy wTadzy biskupiej. Data otwarcia Soboru zostaTa wyznaczona na 28 grudnia 1917 roku. Mimo osi SagnieScia zgody co do zwoTania soboru, opinie i d Saz^enia obydwu konfrontuj Sacych sieS ze sob Sa obo-zów nie ulegaTy zmianie. WieSkszos´c´ hierarchii, nastawiona negatywnie do kwestii unarodowienia ukrain´skiej Cerkwi pragneSTa w sposób kanoniczny, na Soborze, zdewaluowac´ poczynania ukrainizacyjne. SiTy narodowe z kolei liczyTy na szybkie przeforsowanie autokefalii i zaTatwienie spraw jeSzykowych. W celu bezpos´redniej organizacji prac Soboru utworzono RadeS Przygoto-wawcz Sa. Jej przewodnicz Sacym zostaT biskup Agapit (Wiszniewski)50, a na jego zasteSpceS wybrano ks. A. Maryczewa z PURC, równowaz^ Sac w ten sposób ukTad siT. Reprezentantom ruchu reformatorskiego nie udaTo sieS przeforsowac´ w regulaminie Soboru zapisu ograniczaj Sacego prawa biskupów, w mys´l które-go dla uznania jektóre-go postanowien´ wystarczyTyby tylko trzy podpisy hierarchów cerkiewnych51. I sesja Soboru utrzymywana byTa z kosztów diecezji kijow-skiej oraz bezpos´rednio z dochodów metropolity kijowskiego WTodzimierza. Charakterystyczne dla ukrain´skiego Soboru byTo to, z^e czas jego zwoTania przypadT na ofensyweS oddziaTów armii radzieckiej, nacieraj Sacych z póTnocy na Kijów. Na Ukrainie panowaT chaos i zameSt polityczny. Ze wzgleSdu na cieSz^k Sa sytuacjeS nie przeprowadzono wyboru delegatów m.in. z diecezji
poT-48% : " F @ & F \ 8 4 6, ="D4F nFH@Dnp J8D"p>F\8@p BD"&@F:"&>@p P,D8&4..., s. 20. 49Centralne Pan´stwowe Archiwum Historyczne w Kijowie (dalej cyt.: CPAH), zespóT 127, opis 1054, sprawa 166, arkusz 2; „74,&F846 BD"&@F:"&>Z6 &,FH>48” 1918 nr 2, s. 43.
50Ks. abp Agapit, s´wiec. Antoni Wiszniewski, (ur. 16 lipca 1867, zm. 1924/26) – ukrain´-ski hierarcha cerkiewny. S´wieScenia biskupie przyj SaT w 1902 r. Katedry biskupie obejmowaT m.in. w Humaniu: 1902-1908, w KaterynosTawiu (obecnie Dniepropietrowsk) i Mariupolu: 1918-1919. PopieraT inicjatywy narodowo-reformatorskie, wchodz Sac m.in. do PURC i wspóTpra-cuj Sac nasteSpnie z Dyrektoriatem w zakresie realizacji Ustawy o Autokefalii. Za zgodeS na objeScie stanowiska przewodnicz Sacego w Synodzie tzw. Ukrain´skiej PrawosTawnej Cerkwi Autokefalicznej Dyrektoriatu zostaT wykluczony z kleru przez metropoliteS Antoniego (Chra-powickiego). NasteSpnie zToz^yT akt pokutny, po czym ponownie zostaT ordynariuszem diecezji katerynosTawskiej. ZmarT w wieSzieniu bolszewickim w wyniku tortur. Zob.: AD"&@F:"&>"b
^>P48:@B,*4b, t. I, ;@F8&" 2000, s. 227.
51 E&bV,>>Z6 E@$@D AD"&@F:"&>@6 C@FF46F8@6 O,D8&4 1917-1918 ((., t. VIII, ;@F8&" 1999, s. 27.
tawskiej i cherson´sko-odeskiej. Na Sobór nie stawili sieS równiez^ przedstawi-ciele poTudnia kraju. W zwi Sazku z tym, iz^ liczba delegatów Soboru, którzy przyjechali do Kijowa, pocz Satkowo wyniosTa okoTo 70 osób (zamiast plano-wanych 900), otwarcie soboru nast SapiTo nie 28 grudnia 1917 r., jak pierwot-nie planowano, lecz 7 stycznia 1918 r.
Obrady poprzedzono uroczystym naboz^en´stwem w sTynnej Sofijskiej Ka-tedrze. Metropolita WTodzimierz powitaT uczestników Soboru, kon´cz Sac swoje wyst Sapienie tak Sa modlitw Sa:
Boz^e Wielki i MiTosierny! Do Ciebie wyci Sagamy reSce: wez´ w opiekeS Sobór ten i bTogosTaw go. Ty bowiem posiadasz wiedzeS odnos´nie wszelkich kamieni niezgo-dy, o które moz^e potkn Sac´ sieS ten Sobór, gdy nie spocznie na nim Twoje bTogosTa-wien´stwo; Boz^e Wielki, usun´ wszystko, co mogToby przeszkodzic´ wielkiemu przedsieSwzieSciu oraz dopomóz^, az^eby wszystko zostaTo wypeTnione na Soborze w imieS miTos´ci Chrystusowej!”52
Na pocz Satku stycznia z pola wydarzen´ zostaT usunieSty czTonek episkopatu aktywnie popieraj Sacy ukrainizacjeS, biskup Aleksy (Dorodnicyn). Decyzja o jego wykluczeniu z kleru zapadTa 4 stycznia 1918 r. na nadzwyczajnym po-siedzeniu episkopatu w monasterze S´w. ArchanioTa MichaTa w Kijowie, nie zas´, jak podaj Sa niektórzy historycy, w dniu otwarcia Soboru53. Nie byT tez^ on jedynym biskupem rozumiej Sacym potrzeby ukrain´skiej spoTecznos´ci. ZostaT on oskarz^ony przez hierarchów cerkiewnych o niesubordynacjeS wobec pism patriarchy Tichona, kilkakrotnie nakazuj Sacego mu stawienie sieS w Moskwie. Co ciekawe, gdyby Sobór rozpocz SaT swe prace tak, jak byTo to planowane pierwotnie, tj. 28 grudnia, abp Aleksy wzi SaTby w nim udziaT.
Na przewodnicz Sacego Soboru zostaT wybrany biskup Pimen (Piegow)54. W skTad prezydium Soboru weszli: arcybiskup Pachomiusz (Kiedrow)55,
52). E 8 D 4 > R , > 8 @, %F,J8D"p>F\846 P,D8@&>46 F@$@D, „;":"b CJF\” 1918, nr 4, s. 29.
53 E&bV,>>Z6 E@$@D AD"&@F:"&>@6 C@FF46F8@6 O,D8&4 1917-1918 ((., t. VIII, ;@F8&" 1999, s. 21.
54Ks. metropolita Antoni (Chrapowicki) uzyskaT w pierwszym gTosowaniu powyz^ej 100 gTosów, podczas gdy biskup Pimen – 11. Iwan WTasowski tTumaczy, z^e wybór mTodego i maTo znanego biskupa Pimena byT prawdopodobnie zwi Sazany z przypadkowym brakiem jego podpisu pod wykluczeniem z Cerkwi biskupa Aleksego. Zob. % : " F @ & F \ 8 4 6, ="D4F nFH@Dnp
J8D"p>F\8@p BD"&@F:"&>@p P,D8&4..., s. 27.
55Ks. abp Pachomiusz, s´wiec. Piotr Kiedrow (ur. 17 lipca 1876, zm. 11 listopada 1937) – rosyjski hierarcha cerkiewny, wykTadowca. S´wieScenia biskupie przyj SaT w 1897 r. Pierwotnie byT wikariuszem diecezji czernihowskiej, zas´ od 1917 r. – jej ordynariusz. ByT przes´ladowany
ks. A. Maryczew oraz inni. Nalez^y podkres´lic´, iz^ w organach kierowniczych I sesji Soboru przewaz^yTa opcja reformatorska, co z kolei przeToz^yTo sieS na dTugi okres wyTonienia wTadz soborowych, który trwaT pieSc´ dni, od 7 do 11 stycznia 1918 r.56
Sobór wyToniT 6 komisji, na czele których stali biskupi. Komisje zostaTy utworzone wedTug gTównych kierunków dziaTan´ reformatorskich57:
Komisja Rz Sadowa, zajmuj Saca sieS opracowaniem rozwi Sazan´ w zakresie wTadzy cerkiewnej na Ukrainie, przewodnicz Sacy: ks. metropolita Antoni (Chrapowi-cki)58. Komisja ds. Zarz Sadzania Diecezjalnego i Z^ ycia Parafialnego, prze-wodnicz Sacy: ks. abp Agapit (Wiszniewski). Komisja ds. Ukrainizacji Cerkwi, przewodnicz Sacy: ks. abp Eulogiusz (Georgiewski). Komisja ds. Reprezentan-tów Soboru, przewodnicz Sacy: ks. biskup Teodor (Lebiediew)59.
Komisje nie zd Saz^yTy wypracowac´ ostatecznych rozwi Sazan´ b Sadz´ propozycji soborowych, gdyz^ pracowaTy zaledwie kilka dni, od 11 do 18 stycznia. Prace zostaTy przerwane przez dziaTania wojskowe, zwi Sazane z ofensyw Sa wojsk bolszewickich na Kijów. I sesja Soboru musiaTa zostac´ zamknieSta 19 stycznia 1918 r., zas´ kontynuacjeS posiedzen´ zaplanowano na 10 maja 1918 r.60
przez rez^im bolszewicki. W 1937 r. zostaT umieszczony w szpitalu psychiatrycznym, gdzie zmarT. Zob.: +. 9 @ B J 0 " > F 8 " b, +B4F8@BZ-4FB@&,*>484, San Francisco 1971, s. 10-25; !. E J N @ D J 8 @ &, ;":@42&,FH>Z, FHD">4PZ P,D8@&>@(@ F:J0,>4b ]82"DN"
I8D"4>Z <4HD@B@:4H" ;4N"4:" (+D<"8@&") & 1922-1923 (@*"N (B@ <"H,D4":"< F:,*FH&,>>@(@ *,:"), w: 3FH@D4b CJFF8@6 AD"&@F:"&>@6 O,D8&4, „%,FH>48 AEG'I.
E,D4b II: 3FH@D4b” 2009, nr 1 (30), s. 120.
56E 8 D 4 > R , > 8 @, %F,J8D"p>F\846 P,D8@&>46 F@$@D…, s. 37. 57Tamz^e.
58Ks. metropolita Antoni, s´wiec. Aleksy Chrapowicki (ur. 17 marca 1863, zm. 10 sierpnia 1936) – rosyjski hierarcha cerkiewny, teolog, filozof, wykTadowca akademicki. S´wieScenia biskupie przyj SaT w 1897 r. Katedry biskupie obejmowaT m.in. na WoTyniu: 1902-1914, w Char-kowie: 1914-1917, Kijowie: 1918-1919. ByT jednym z gTównych hierarchów-zaToz^ycieli Rosyj-skiej Cerkwi PrawosTawnej poza granicami Rosji (ros. CyFF8"b AD"&@F:"&>"b O,D8@&\
1"(D">4P,6). Zob.: AD"&@F:"&>"b ^>P48:@B,*4b, t. II, ;@F8&" 2000, s. 646-652.
59Ks. abp Teodor, s´wiec. Teodor Lebiediew (ur. 1 kwietnia 1872, zm. 10 marca 1918) – rosyjski hierarcha cerkiewny, wykTadowca akademicki, rektor Seminarium Duchownego w Astrachaniu. S´wieScenia biskupie przyj SaT w 1911 r. jako ordynariusz sumski, wikariusz diecezji Charkowskiej. ByT przes´ladowany i mobbingowany przez przedstawicieli ruchu schiz-matyckiego tzw. „cerkwi ludowej”, wspieranej przez bolszewików w mies´cie Penzie. ZmarT w 1918 r. prawdopodobnie w wyniku wycien´czenia psychicznego. Zob. K,@*@D (9,$,*,&), w: !DN4,D,4, http://www.ortho-rus.ru/cgi-bin/ps_file.cgi?2_4668; !. ) & @ D 0 " > F 8 4 6,
3FH@D4b A,>2,>F8@6 ,B"DN44. 7>4(" 1: 3FH@D4R,F846 @R,D8, A,>2" 1999, s. 257-259.
60 Niestety materiaTy 9 posiedzen´ plenarnych Soboru oraz rezultaty prac komisji nie przetrwaTy. Jedyne sprawozdanie z prac I sesji ukrain´skiego Soboru opublikowane zostaTo w postaci broszury pt. 7D"H8"b :,H@B4F\ B,D&@(@ %F,J8D"4>F8@(@ P,D8@&>@(@ F@$@D"
DziaTacze narodowi byli niezadowoleni z rychTego rozwi Sazania Soboru bez podjeScia uchwaT, zwTaszcza w sprawie, która nurtowaTa ich najbardziej. ZTo-z^ona przez 49. delegatów propozycja ustalenia struktury Najwyz^szej WTadzy Cerkiewnej oraz statusu Ukrain´skiej Cerkwi PrawosTawnej zostaTa odrzucona. Proponowano równiez^ mianowanie PURC, na czele z metropolit Sa kijowskim, najwyz^szym organem kos´cielnym Ukrain´skiej Cerkwi do chwili zwoTania kolejnej sesji Soboru. W zwi Sazku z tym podjeSta zostaTa nawet uchwaTa dekla-ruj Saca, iz^ wypowiedzenie URL wojny przez bolszewick Sa RosjeS czyni niemoz^-liwym utrzymanie jakichkolwiek wieSzi z instytucjami rosyjskimi, w tym tez^ cerkiewnymi. Jednakz^e propozycje te zostaTy odrzucone61.
Sobór kon´cz Sac sw Sa praceS utworzyT KomisjeS Informacyjn Sa. MiaTa ona peT-nic´ roleS tymczasowej komórki koordynacyjnej, przyjmuj Sacej od zainteresowa-nych osób róz^ne petycje dotycz Sace Soboru. CzTonkowie PURC przenies´li sieS do Kamien´ca Podolskiego, gdzie utworzyli Bractwo S´w. Cyryla i Metodego. Celem nadrzeSdnym Bractwa byTa kontynuacja dotychczasowych dziaTan´ oraz doprowadzenie do zwoTania kolejnych sesji Soboru62.
Bezpos´rednio po zakon´czeniu I sesji Soboru doszTo do tragicznego wyda-rzenia. 25 stycznia 1918 r. niedaleko ?awry Kijowsko-Pieczerskiej nieznani sprawcy na czele z osob Sa odzian Sa w strój marynarski rozstrzelali ks. metropo-liteS WTodzimierza (Bogojawlenskiego), dla pewnos´ci dokonanego morderstwa przekTuli ciaTo hierarchy bagnetami. Wydarzenie to wci Saz^ nie zostaTo wyjas´-nione ze wzgleSdu na brak wiarygodnych dowodów. Od pocz Satku odpowie-dzialnos´ci Sa za ten akt przemocy obarczano dwa obozy polityczne, które ofi-cjalnie nigdy nie przyznaTy sieS do winy. Z jednej strony oskarz^one zostaTy bolszewickie oddziaTy armii Murawiowa, z drugiej – liderzy ukrain´skiego ruchu reformatorskiego63.
4 ,(@ &"0>,6T4, B@FH">@&:,>4b & b>&"D, 4 4`>, 1918 (@*", 74,& 1918. Zamieszczone
w niej wiadomos´ci pozwalaj Sa czeSs´ciowo odtworzyc´ obraz sytuacji.
61Totez^ wszystkie rozliczenia finansowe miaTy sieS odbywac´ w Kijowie, zas´ wTadza pan´-stwowa miaTa utrzymywac´ duchowien´stwo i szkoTy diecezjalne. Odpowiednio caTa dokumenta-cja powinna byc´ prowadzona w jeSzyku ukrain´skim.
62mFH@Dnb D,:n(np & I8D"p>n. I8D"p>F\8, AD"&@F:"&'b, (1999), s. 360.
63% : " F @ & F \ 8 4 6, ="D4F nFH@Dnp J8D"p>F\8@p BD"&@F:"&>@p P,D8&4..., s. 30-33. Najcenniejsze badania w tej sprawie przeprowadziT W. Uljanowski. ZgromadziT on materiaT zarówno publicystyczny, jak i archiwalny. Jednak na jego podstawie nie da sieS jednoznacznie wskazac´ którejkolwiek ze stron jako zabójcy metropolity Zob.: I : \ b > @ & F \ 8 4 6,
O,D8&" & J8D"p>F\8n6 *,D0"&n 1917-1920 D@8n&…, s. 170-184. Najprawdopodobniej
morder-cami metropolity WTodzimierza byli rebelianci dziaTaj Sacy za cichym przyzwoleniem swoich przeToz^onych lub z inspiracji okres´lonych dziaTaczy politycznych Kijowa.
3. Metropolita WTodzimierz (Bogojawlenski)
Z kolei prace II i III sesji ukrain´skiego Soboru potoczyTy sieS zupeTnie w in-nym kierunku od tego, który sobie zaplanowaTy ugrupowania narodowo-reforma-torskie. StaTo sieS to za spraw Sa przejeScia przez episkopat peTnej kontroli nad Soborem zarówno pod wzgleSdem wTadz prezydialnych, jak i zagadnien´ porusza-nych na posiedzeniach komisji. Tym wTas´nie nalez^y tTumaczyc´ negatywn Sa kryty-keS przebiegu I i II sesji Soboru przez zwolenników ruchu autokefalicznego, mimo iz^ na nich wTas´nie rozstrzygnieSte zostaTy najbardziej pilne sprawy z^ycia cerkiewnego w okresie rewolucyjnym, pocz Sawszy od problemu wTadzy cerkiew-nej na Ukrainie, a skon´czywszy na zagadnieniach edukacyjnych.
Podkres´lic´ nalez^y, iz^ pocz Satkowo wieSkszos´c´ czTonków ukrain´skiego episko-patu byTa nastawiona negatywnie do kontynuowania prac Soboru.
Spowodowane to byTo obawami przed nastrojami rewolucyjnymi, które tak wyraz´nie emanowaTy podczas I sesji. Na czele opozycji wobec zwoTania ko-lejnych sesji staT biskup Nikodem (Krotow), zabiegaj Sacy o przesunieScie termi-nu zwoTania Soboru na jesien´. Umocnieniu nastrojów konserwatywnych posTu-z^yTo obranie na katedreS metropolitaln Sa w Kijowie ks. abp. Antoniego (Chra-powickiego)64. Niemniej jednak zwoTanie II sesji Soboru zyskaTo na
aktual-64Uljanowski podaje, iz^ abp Antoni (Chrapowicki) zostaT wybrany na katedreS kijowsk Sa z naruszeniem wyborczych postanowien´ cerkiewnych: liczba delegatów kijowskiego zjazdu diecezjalnego (268) nie odpowiadaTa ustalonemu kworum (390). Poza tym, patriarcha moskiew-ski na wniosek biskupa Nikodema wyraziT zgodeS na wybory metropolity zwykT Sa wieSkszos´ci Sa
nos´ci w obliczu wydarzen´ w Moskwie, gdzie z powodu interwencji bolszewi-ków zostaTy przerwane prace Powszechnego Rosyjskiego Soboru Cerkiewne-go. Ukrain´ski Sobór nabieraT wówczas waz^nego znaczenia politycznego, sta-waT sieS s´wiadectwem ukrain´skiej stabilnos´ci politycznej i spoTeczno-religijnej. Wspomniec´ nalez^y, iz^ czas zwoTania I i II sesji Soboru zbiegT sieS z okresem wTadzy hetman´skiej. II sesja Soboru trwaTa od 20 czerwca do 11 lipca 1918 r. W dniu inauguracji do Kijowa przyjechaTo 254 delegatów, choc´ liczba uczest-ników ci Sagle wzrastaTa i wyniosTa ostatecznie okoTo 370 osób65. NasteSpnego dnia wybrano prezydium i przewodnicz Sacego Soboru – ks. biskupa Pimena (Piegowa), który juz^ w swoim pierwszym przemówieniu wyznaczyT gTówne zadania prac soborowych: utworzenie organu wTadzy cerkiewnej na Ukrainie, opracowanie zasad wynagradzania finansowego duchowien´stwa, rozwi Sazanie spraw zwi Sazanych z nauczaniem religii w szkoTach. Pocz Satkowe posiedzenia Soboru charakteryzowaTa konfrontacja dwóch obozów ideologicznych: konser-watywnego i reformatorskiego, przy czym ten drugi podczas II sesji byT w zdecydowanej mniejszos´ci. Podstawowym celem ugrupowania konserwa-tywnego byTo doprowadzenie do wyeliminowania z prezydium Soboru czTon-ków PURC. We wspomnieniach ks. metropolity Beniamina (Fedczenkowa)66 (wówczas nie miaT jeszcze s´wieScen´ biskupich), peTni Sacego na Soborze roleS gTównego obron´cy linii konserwatywnej, znalez´c´ moz^na szczegóTy dziaTan´ rywalizacyjnych wobec przedstawicieli PURC, w wyniku których wieSkszos´c´ reformatorów zostaTa zmuszona do opuszczenia Soboru67. CzTonkom Rady zaproponowano wówczas, by ze swojego gremium wybrali trzy osoby, które weszTyby w skTad Soboru na prawach delegatów, a nie w caTos´ci jak to mia-To miejsce na poprzedniej sesji. Delegaci PURC, reprezentowani przez ks. A. Maryczewa, wyrazili brak akceptacji dla zaproponowanego rozwi S
aza-gTosów, co przeczyTo normom przyjeStym na PRSC, które wynosiTy 2/3. %. I : \ b > @ & F \-8 4 6, O,D\-8&" & J\-8D"p>F\\-8n6 *,D0"&n 1917-1920 D@\-8n&, )@$" ',H<">"HJ A"&:" E\-8@D@-
E8@D@-B"*F8@(@, 74p& 1997, s. 71-81.
65DiecezjeS kijowsk Sa reprezentowaTy 122 osoby, podolsk Sa – 64, poTtawsk Sa – 60, charkow-sk Sa – 58, czernihowsk Sa – 53, taurydzk Sa – 4, kursk Sa – 1, prawosTawni z Galicji byli reprezento-wani przez jedn Sa osobeS – ks. Józefa Gockiego. CPAWOW, z. 1071, o. 1, s. 219, a. 1-13.
66Ks. metropolita Beniamin, s´wiec. Jan Fedczenkow (ur. 2 wrzes´nia 1880, zm. 4 paz´dzier-nika 1961) – rosyjski hierarcha cerkiewny, teolog, pisarz, wykTadowca akademicki, misjonarz. S´wieScenia biskupie przyj SaT w 1919 r. Katedry biskupie obejmowaT m.in. w Sewastopolu: 1919-1920, Ameryce PóTnocnej: 1933-1947. Zob.: AD"&@F:"&>"b ^>P48:@B,*4b, t. VII, ;@F8&" 2004, s. 652-654.
67 Zob. wieScej: ; 4 H D @ B @ : 4 H % , > 4 " < 4 > (K , * R , > 8 @ &), ="
nia, doprowadzaj Sac tym faktycznie do samoizolacji i wykluczenia z dalszych prac soborowych68.
W ten sposób linia konserwatywna uzyskaTa staT Sa przewageS, zas´ siTy na-rodowo-reformatorskie straciTy pierwotne wpTywy i moz^liwos´ci dziaTania, choc´ staTo sieS to juz^ prawie pod koniec prac Soboru (7 lipca 1918 r.), dlatego tez^ w kwestii narodowej prace soborowe potoczyTy sieS w zupeTnie innym, niz^ wczes´niej planowano, kierunku. Dodatkowo czTonkom PURC postawiono za-rzuty dziaTan´ pozakanonicznych, zwTaszcza w zakresie uzurpacji wTadzy admi-nistracyjnej w Cerkwi na Ukrainie w czasie od maja do grudnia 1917 r. oraz w sprawie mobbingu zamordowanego ks. metropolity WTodzimierza (Bogo-jawlenskiego)69.
Po opuszczeniu Soboru przez czTonków PURC problem ukrainizacji z^ycia liturgicznego sprowadziT sieS do uznania przez wysokie gremium wyj Satkowos´ci ukrain´skiego s´piewu cerkiewnego i architektury kos´cielnej. Uz^ywanie jeSzyka ukrain´skiego do celów sakralnych odniesiono do spraw prywatnych wiernych, natomiast oficjalnym jeSzykiem liturgicznym w Cerkwi nadal miaT pozostawac´ cerkiewno-sTowian´ski70. Takiego rozwi Sazania nie mogli zaakceptowac´ zwo-lennicy reform, dlatego czynili róz^ne, co prawda bezskuteczne, zabiegi nie tylko przed patriarch Sa moskiewskim ale i wTadzami s´wieckimi. Pod tym wzgleSdem pokazowy jest list adresowany do hetmana PawTa Skoropadskiego, napisany przez jednego z czTonków Soboru o narodowo-reformatorskiej orien-tacji, ks. Jakuba Botwinowskiego:
„Powitanie Najjas´niejszego Pana, Hetmana Ukrainy,
jakie na Powszechnym Soborze Ukrain´skim w dzien´ 23 cz. 1918 r. miaT wygTosic´ czTonek Soboru ks. Jakub Botwinowski.
Od czeSs´ci czTonków Powszechnego Ukrain´skiego Soboru Cerkiewnego – ducho-wien´stwa i osób s´wieckich – prawdziwie wiernych synów naszej ojczyzny Ukrainy, witamy CieS Wielce szanowny, Najjas´niejszy Panie Hetmanie!
CieSz^kie warunki z^ycia cerkiewnego na Ukrainie zgromadziTy nas na ten S´wieSty Sobór, ale cieszyc´ sieS szczególnie nie ma z czego. Widzimy, z^e idee narodowo-ukrain´skiej, demokratyczno-ludowej, niezalez^nej Cerkwi zac´miewane s Sa przez obc Sa nam ideeS orientacji moskiewskiej oraz centralizm moskiewski.
Ty, Najjas´niejszy, zgodziwszy sieS kierowac´ Ukrain Sa nie zapomniaTes´ o Cerkwi Chrystusowej 9 PrawosTawnej: wyznaczywszy dla niej waz^ne miejsce jako z^e stanowi
68CPAH, z. 3984, o. 4, s. 1, a. 49-50. 69CPAH, z. 182, o. 1, s. 295, a. 160. 70CPAWOW, z. 3984, o. 3, s. 24, a. 10.
[ona – A.K.] wielkie sacrum; nie zapomniaTes´ o wierze prawosTawnej – tej duszy ludu, bez której niemoz^liwa jest radosna budowa pan´stwa; powiedziaTes´, z^e Cerkiew PrawosTawna w Pan´stwie Ukrain´skim beSdzie gTówn Sa – pan´stwow Sa. Za to naród ukrain´ski i jego duchowien´stwo nisko sieS tobie kTaniaj Sa.
A oto i pros´ba nasza do ciebie, Najjas´niejszy, pomóz^ nam na Ukrainie odbudowac´ prawdziwie apostolsk Sa, prawdziwie soborow Sa, prawdziwie narodowo-demokratyczn Sa, niezalez^n Sa Ukrain´sk Sa Cerkiew, jak Sa byTa ona przed poT Saczeniem z Moskw Sa, przed Traktatem PerejasTawskim. Albowiem bez takiej Cerkwi – duszy ludu – nie moz^e na trwale sieS zbudowac´ i samo pan´stwo nasze.
Nie prosimy cieS, Najjas´niejszy, wtr Sacac´ sieS do wewneStrznego z^ycia Cerkwi, nie; gdyz^ Cerkiew PrawosTawna w swoim ustroju wewneStrznym jest samowystarczaj Saca, ale prosimy cieS jako wiernego syna Cerkwi PrawosTawnej oraz posiadaj Sacego peTnieS wTadzy, zabronic´ moskiewskiej orientacji i moskiewskiej centralistycznej idei psuc´ nasz Sa ojczyst Sa ukrain´sk Sa historyczn Sa cerkiewn Sa ideeS.
Niech chroni ona cieS Najjas´niejszy, dopomóz^ Bóg, na wiele wiele lat, dla chwaTy Cerkwi PrawosTawnej i lepszego losu naszej sTawnej ojczyzny Ukrainy.
CzTonek Powszechnego Ukrain´skiego Soboru Cerkiewnego Ksi Sadz Jakub Botwinowski”71
Za najwaz^niejsze dokonanie Soboru nalez^y uznac´ zaTatwienie spraw zwi S a-zanych ze statusem jurysdykcyjnym wTadzy cerkiewnej na Ukrainie. Zgodnie z przyjeStym przez Sobór Statutem WyzXszego Zarz Yadu Ukrain´skiej Cerkwi Prawos=awnej, cerkiew na Ukrainie organizowac´ sieS miaTa na zasadach auto-nomii w nierozerwalnym zwi Sazku kanonicznym z Patriarch Sa Wszechrusi. Patriarcha zatwierdzaT metropoliteS kijowskiego, miaT prawo s Sadu biskupiego, bTogosTawiT zwoTanie soborów itp. Organem zarz Sadczym ukrain´skiej cerkwi miaTa byc´ odpowiednio powoTana Najwyz^sza Powszechna Ukrain´ska Rada Cerkiewna72.
Wiele uwagi na Soborze pos´wieScono kwestii dochodów duchowien´stwa, któr Sa uczestnikom zgromadzenia udaTo sieS rozwi Sazac´ w miareS szybko. Pan´-stwo nadal stanowiTo gTówne z´ródTo finansowe dla Cerkwi na Ukrainie. Pro-jekt w sprawie wynagrodzenia ukrain´skiego duchowien´stwa okres´laT nasteSpu-j Sace wysokos´ci rocznych zarobków duchowien´stwa: ksieSz^a – 3600 karbowan´-ców73, diakoni – 2700 krb, psalmis´ci – 2400 krb. Na ostatnim posiedzeniu
71CPAH, z. 3984, o. 3, s. 24, a. 9.
72E&bV,>>Z6 E@$@D AD"&@F:"&>@6 C@FF46F8@6 O,D8&4 1917-1918 ((., t. X, ;@F8-&" 2000, ),b>4b 137-151, s. 31-32.
73 Po proklamowaniu w III Uniwersale z dnia 18 lipca 1917 r. Ukrain´skiej Republiki Ludowej, Centralna Rada wprowadziTa w obieg na Ukrainie now Sa waluteS narodow Sa. Pocz S atko-wo waluta miaTa nazweS „ukrain´ski karbowaniec”, a jej wartos´c´ wynosiTa 17,424 udziaTu zTota
Soboru do listy tej doT Saczono wysokos´ci poborów biskupów: ordynariusz diecezji – 12 000 krb, wikariusz – 8000 krb74.
Sobór rozpatrzyT równiez^ wiele innych mniej istotnych kwestii z zakresu z^ycia wewneStrznego Cerkwi. Jednym z kluczowych zagadnien´ administracyj-nych byT status prawny szkóT duchowadministracyj-nych. Zgodnie z Ustaw Sa z 5 grudnia 1917 r. szkoTy duchowne zostaTy przejeSte przez Ministerstwo Os´wiaty. For-malnie rz Sad hetman´ski nie anulowaT tego aktu prawnego. Sobór miaT sieS odnies´c´ nie tylko do samej ustawy, ale równiez^ wyznaczyc´ gTówne kierunki rozwoju religii w edukacji szkolnej. ZostaTa powoTana specjalna Komisja ds. Os´wiaty w celu opracowania podstawowych rozwi Sazan´ w tym zakresie. Ko-misja wypracowaTa projekt reformy systemu nauczania religii w szkoTach, który prerogatyweS zarz Sadzania t Sa domen Sa przekazywaT Ministerstwu Wyznan´. Taka, a nie inna, propozycja wpTyneSTa na brak akceptacji zaproponowanego przez KomisjeS rozwi Sazania ze strony wieSkszos´ci delegatów, w tym ks. metro-polity Antoniego75. Ostatecznie Sobór przyj SaT nasteSpuj Sace postanowienia:
1. Nalez^y zwrócic´ sieS do rz Sadu oraz wojska niemieckiego z pros´b Sa o zwolnienie zajmowanych lokali os´wiatowych i wydanie s´rodków na ich remont;
3. Przenies´c´ rozpatrywanie zagadnienia dotycz Sacego reformy nauczania religii w szkoTach do III Sesji Soboru;
3. Apelowac´ do rz Sadu, by ten przydzieliT s´rodki na utrzymanie pracowników szkóT duchownych. Wysokos´c´ zarobków nauczycieli miaTa byc´ porównywalna z wyso-kos´ci Sa zarobków nauczycieli szkóT s´wieckich, finansowanych z budz^etu Minister-stwa Os´wiaty76.
Na uwageS zasTuguj Sa tez^ inne waz^ne sprawy poruszone na Soborze. Uczest-nicy zgromadzenia debatowali m.in. nad reform Sa kalendarza cerkiewnego. PrzyjeSto, iz^ kwestie kalendarza cerkiewnego pozostan Sa prerogatyw Sa caTego Powszechnego Kos´cioTa Wschodniego i do czasu rozstrzygnieScia tego zagad-nienia przez caT Sa Cerkiew maj Sa pozostac´ bez zmian77. Niemniej jednak
najwyz^szej próby (1 udziaT = 0,044 g zTota). Na podstawie rezolucji UCR z dnia 19 lutego 1917 r. zostaT wydrukowany pierwszy banknot pienieSz^ny URL o nominale 100 karbowan´ców. Autorem odpowiadaj Sacym za wygl Sad zewneStrzny banknotu zostaT znany ukrain´ski artysta-grafik Georgij Iwanowicz Narbut. Zob. wieScej: +>P48:@B,*nb nFH@Dnp I8D"p>4, t. II, red. %. 94H&-4>, %. E<@:n6, 74p& 2004, s. 196.
74CPAWOW, z. 3984, o. 4, s. 220, a. 1. 75CPAWOW, z. 1071, o. 1, s. 219, a. 14. 76Tamz^e.
77Z dniem 1 stycznia 1918 r. wTadze URL wprowadziTy na Ukrainie kalendarz gregorian´-ski, zas´ w z^yciu liturgicznym Cerkwi prawosTawnej nadal obowi SazywaT kalendarz julian´ski,
wszystkie zapisy w ksieSgach metrykalnych postanowiono sporz Sadzac´ w obu stylach: julian´skim i gregorian´skim78.
W dniu 11 lipca 1918 r. na swoim ostatnim posiedzeniu Sobór uchwaliT oreSdzie do ludu prawosTawnego Ukrainy, napisane przez ks. metropoliteS Anto-niego. Ojcowie Soboru nawoTywali naród do skruchy, posTuszen´stwa ducho-wien´stwu, lojalnos´ci wobec prawa i wTadzy hetman´skiej tj. pan´stwa ukrain´-skiego79. Charakterystycznym posunieSciem zwolenników zmian narodowo-autokefalicznych byTo wydanie odreSbnego oreSdzia. Autorzy listu bronili w nim dziaTalnos´ci PURC oraz jej czTonków, wysuwaj Sac groz´ne zarzuty pod adresem „wrogów i zdrajców narodu ukrain´skiego”. Dodatkowo nawoTywali do walki o zakTadanie parafii s´cis´le ukrain´skich oraz o wys´wieScanie biskupów wyT Sacznie spos´ród kandydatów ukrain´skiego pochodzenia80. Ten ostatni akcent odzwierciedliT istoteS rywalizacji obydwu obozów, mianowicie fakt, iz^ walka o reformeS narodowo-autokefaliczn Sa dopiero nabieraTa rozpeSdu.
Zgodnie z uchwaT Sa II sesji Soboru kontynuacja jego obrad miaTa nast Sapic´ 28 paz´dziernika 1918 r., zas´ faktycznie posiedzenia III sesji odbywaTy sieS w dniach 31 paz´dziernika-16 grudnia. Koniec obrad Soboru byT niespodziewany i nast SapiT wskutek przewrotu politycznego i dojs´cia do wTadzy zwolenników Dyrektoriatu. Nowi politycy reprezentowali zupeTnie inn Sa ideologieS – socjalistycz-n Sa, ale w odróz^nieniu od swoich poprzedników z URL z^ycie cerkwi na Ukrainie interesowaTo ich nie mniej, niz^ inne zagadnienia pan´stwowe. Pierwsze spektaku-larne posunieScie Dyrektoriatu – aresztowanie ks. metropolity Antoniego (Chrapo-wickiego) – oficjalnego zwierzchnika Cerkwi na Ukrainie oraz ks. abp. Eulogiu-sza (Georgijewskim) – uniemoz^liwiTo dalsze obrady Soboru.
Na dzien´ 28 paz´dziernika do Kijowa przyjechaTo 120 delegatów. Liczba ta stale rosTa i 7 grudnia stanowiTa juz^ 351 osób81. Przy czym liczba repre-zentantów nurtu narodowego liczyTa okoTo 70 osób, w gTównej mierze byli
dlatego tez^ uczestnicy Soboru debatowali nad ewentualnym przejs´ciem na kalendarz gregorian´-ski. Nalez^y wspomniec´, iz^ kalendarz julian´ski nadal obowi Sazuje na Ukrainie i w Rosji.
78CPAWOW, z. 1071, o. 1, s. 220, a. 67.
79Tamz^e, z. 1071, o. 1, s. 220, a. 208-209, 222-226; CPAH, z. 3984, o. 4, s. 94-95, o. 3, s. 22, a. 53-57.
80CPAWOW, z. 1071, s. 68, a. 218-221.
81Diecezja kijowska byTa reprezentowana przez 49 osób, woTyn´ska – przez 31, biaTgorodska – przez 30, grodzien´ska – przez 4, katerynosTawska – przez 19, podolska – przez 35, mohylowska – przez 5, poTtawska – przez 37, taurydzka – przez 7, charkowska – przez 40, cherson´ska – przez 28, czernihowska – przez 40, cheTmska – przez 5. Tu widzimy tendencjeS do rozszerzenia kanonicz-nego terenu ukrain´skiej metropolii, co moz^e byc´ tTumaczone przez brak ostatecznej koncepcji gra-nic terytorialnych nowego ukrain´skiego pan´stwa. CPAWOW, z. 1071, s. 216-218.
to delegaci z diecezji kijowskiej i podolskiej. UchwaTy III sesji Soboru po-twierdzaTy postanowienia sesji II. W wieSkszos´ci przypadków zmiany dotyczy-Ty precyzowania decyzji finansowych. Jednym z podstawowych zagadnien´, nad którymi debatowano, byTy sprawy maj Satkowe. Tematy spraw byTy bardzo rozlegTe: zwolnienie duchowien´stwa i maj Satku cerkiewnego z podatków, pozo-stawienie nieruchomos´ci cerkiewnych w reSkach Cerkwi, utrzymanie ducho-wien´stwa i kleru, pomoc finansowa dla programów nauczania religii w szko-Tach82. Sporo emocji zwi Sazanych byTo z ustalaniem wysokos´ci poborów emerytalnych duchowien´stwa. Ostateczna decyzja przewidywaTa, iz^ emerytureS w peTnym wymiarze powinno sieS wypTacac´ prezbiterowi po 25 latach pracy, dotyczyTo to równiez^ diakonów i psalmistów, 2/3 podstawowej emerytury nalez^aToby wypTacac´ po 20 latach oraz 1/2 – po 15 latach. Wysokos´c´ emery-tury miaTa równac´ sieS wysokos´ci pensji wypTacanej dla odpowiedniego stop-nia s´wieScen´ kapTan´skich wedle stawek przyjeStych na II sesji Soboru83.
Kwestie ukrainizacji, os´wiaty i autokefalii nadal pozostawaTy nierozstrzyg-nieSte. Podczas III sesji Soboru nie zostaTy podjeSte z^adne strategiczne decyzje w tej sprawie. MateriaTy Komisji ds. Ukrainizacji Naboz^en´stw nie byTy nawet rozpatrywane. WieSkszos´c´ uczestników Soboru uwaz^aTa, z^e jeSzyk starocerkiew-no-sTowian´ski najbardziej odpowiada potrzebom liturgicznym Cerkwi i z^e nie ma z^adnych przesTanek co do jego zamiany na jeSzyk ukrain´ski84. Postano-wienie w tej sprawie brzmiaTo:
Po omówieniu spraw dotycz Sacych jeSzyka liturgicznego w Cerkwi PrawosTawnej na Ukrainie oraz bior Sac pod uwageS, a) ponad tysi Sacletni Sa historieS uz^ywania jeSzyka cerkiewno-sTowian´skiego, b) bogactwo tego jeSzyka i przydatnos´c´ w przekazywaniu najwyz^szych prawd wiary Chrystusowej, c) potrzebeS kaz^dego narodu modlic´ sieS nie w jeSzyku potocznym, codziennym, z^ywym, [lecz sakralnym – A.K.] d) ogólne i jednomys´lne pragnienie caTego ludu ukrain´skiego, które zostaTo ujawnione pod-czas zjazdów diecezjalnych 1918 roku oraz to, z^e e) jeSzyk cerkiewno-sTowian´ski pocz Sawszy czasów s´wieStej pamieSci s´wieStych braci Cyryla i Metodego, pierwszych nauczycieli sTowian´skich, T Saczy wszystkie sTowian´skie cerkwie i narody – Ukrain´-ski Sobór Cerkiewny postanawia: jeSzykiem liturgicznym w Cerkwi PrawosTawne i na Ukrainie pozostaje cerkiewno-sTowian´ski85.
82Zob. szerzej: O. ? o t o c k i, Ukrain´skie z´ród=a prawa cerkiewnego, s. 130. 83ZostaTy one co prawda uzupeTnione o takie funkcje parafialne jak: probostwo w katedrze biskupiej – 4500 karbowan´ców, probostwo w pozostaTych soborach i cerkwiach – 4200 krb, peTnienie posTugi kapTan´skiej w mies´cie – 3900 krb, protodiakonat – 3900 krb, diakonat i hipo-diakonat w miastach – 3300 krb. CPAWOW, z. 1071, o. 1, s. 218, a. 13.
84?. 9 @ H @ P \ 8 4 6, I8D"p>F\8n *0,D,:" P,D8@&>@(@ BD"&", %"DT"&" 1931, s. 49. 85Tamz^e.
