POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
270
Stefan H u b e r, Zentralität und Inhalt. Ein neues multidimensionales Messmodell
der Religiosität, Opladen: Leske–Budrich 2003, ss. 374
Obszerna praca Stefana Hubera, psychologa i teologa, jest publikacją szczególną. MoĪna ją odczytaü jako wyraĨną próbĊ ujmowania religijnoĞci w paradygmacie psycho-logii poznawczej – uwzglĊdniającą treĞciową specyfikĊ religijnoĞci oraz jej funkcjĊ mo-tywacyjną. KsiąĪka – utrzymana w formie systematyczngo, precyzyjnie prowadzonego wykładu – zawiera wnikliwe omówienie nowego modelu religijnoĞci, wyrosłego na grun-cie dwóch klasycznych koncepcji religijnoĞci – G. Allporta oraz Ch. Glocka. PodstawĊ syntezy wyznacza koncepcja konstruktów osobistych G. Kelly’ego. W centrum pracy znajduje siĊ teoretyczne uzasadnienie oraz empiryczna weryfikacja wielowymiarowego modelu religijnoĞci.
PomiĊdzy rozdziałem wprowadzającym a podsumowującym znajduje siĊ siedem roz-działów merytorycznych. Uzupełnienie stanowi obszerny aneks oraz spis bibliograficzny. KsiąĪka napisana jest w formie rozprawy naukowej, co z jednej strony zawĊĪa krąg po-tencjalnych czytelników, z drugiej zaĞ budzi zainteresowanie profesjonalistów z racji szerokiego omówienia niektórych zagadnieĔ.
W czĊĞci wstĊpnej autor wprowadza czytelnika w problematykĊ. Przedstawia podsta-wowe załoĪenia leĪące u podstaw nowego modelu religijnoĞci oraz usytuowanie podjĊtej problematyki w kontekĞcie własnych zainteresowaĔ i dotychczas prowadzonych badaĔ empirycznych.
Kolejny rozdział – „Das persönlichkeitpsychologische Messmodell von G. Allport” – rozpoczyna zasadniczą czĊĞü ksiąĪki. Jego celem jest zapoznanie czytelnika z koncepcją religijnoĞci Allporta. Wyznacza ona zasadniczy punkt wyjĞcia do konstrukcji własnego modelu religijnoĞci – stąd bardzo szerokie jej potraktowanie. Huber prezentuje najpierw kontekst biograficzny, a nastĊpnie drogĊ rozwoju naukowych zainteresowaĔ Allporta problematyką religijnoĞci człowieka oraz kształtowanie siĊ jego osobistej postawy wobec religii. NastĊpnie przenosi uwagĊ na zagadnienie religijnoĞci: charakterystykĊ dojrzałej religijnoĞci, typologiĊ religijnoĞci oraz koncepcjĊ autonomii funkcjonalnej. Dalej przed-stawia sposób operacjonalizacji koncepcji religijnoĞci zewnĊtrznej i wewnĊtrznej w for-mie Religious Orientation Scale (Allport, Ross, 1967). W ostatniej czĊĞci rozdziału zapo-znaje czytelnika z rozwojem koncepcji, próbami rekonstrukcji metody Allporta i Rossa, zaproponowanymi przez: R. Gorsucha i S. McPhearsona (1989), D. Batsona (1991), B. Groma (1992), oraz wskazuje na ograniczenia modelu – zwłaszcza brak odniesienia do teologicznych treĞci religijnoĞci. Autor nie tylko zapoznaje czytelnika z teoretycznym kontekstem omawianych metod, ale udostĊpnia je w całoĞci, włącznie z kluczami – w ory-ginalnych wersjach jĊzykowych.
W rozdziale trzecim pt.: „Das religionsphänomenologische Messmodell von Ch. Glock” Huber prezentuje powstałą na gruncie socjologii koncepcjĊ religijnoĞci Glocka. Po zarysowaniu biograficznego i historycznego kontekstu jej powstania omawia szczegółowo strukturalny model religijnoĞci Glocka. W modelu tym religijnoĞü rozumiana jest jako struktura piĊcioelementowa, utworzona przez wymiary: ideologiczny, rytualny (modlitwa i kult), poznawczy (wiedza), konsekwencyjny oraz doĞwiadczenie religijne. NastĊpnie
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
271
podejmuje problematykĊ pomiaru poszczególnych wymiarów religijnoĞci. Prezentuje metodĊ Starcka i Glocka (1966) oraz próby jej rekonstrukcji podjĊte przez: Starcka i Glocka (1968), Verbita (1970), Claytona i Gladdena (1974), Davidsona (1975), Faulkne-ra i DeJonga (1966) oFaulkne-raz inne. Huber odwaĪnie wskazuje i uzasadnia dostrzeĪone w ujĊ-ciu Glocka niekonsekwencje i ograniczenia. Przyrównuje je do wĊzła gordyjskiego, który musi zostaü albo rozwiązany, albo przeciĊty, jeĞli chcemy nadal rozwijaü wielowymiaro-we podejĞcie do badania religijnoĞci. Dla proponowanego przez autora dalszego rozwoju modelu szczególnie istotna wydaje siĊ integracja treĞci teologicznych z centralnoĞcią motywacji religijnej, czyli motywacyjnym statusem religijnoĞci. Rozdział trzeci koĔczy sprawozdanie ze stanu badaĔ i zastosowaĔ modelu Glocka na obszarze niemieckojĊzycz-nym (Boos-Nünning, 1972; Lindberg, 1975; Becker, Weisser, 1988; Kim, Kecskes, Wolf, 1993).
Szeroko potraktowane koncepcje Allporta i Glocka stanowią podstawĊ oraz bezpo-Ğredni kontekst do konstrukcji własnego modelu religijnoĞci – przedstawionego w roz-dziale czwartym pt. „Synthese der Messmodelle von Allport und Glock”. Rozdział ten zajmuje centralne miejsce w omawianej publikacji. Jego treĞcią jest uzasadnienie załoĪe-nia o wzajemnej komplementarnoĞci ujĊü Allporta i Glocka oraz propozycja ich syntezy – uwzglĊdniająca związek teologicznych treĞci religijnoĞci z psychologicznym sposobem przeĪywania i zachowania. PodstawĊ syntezy stanowi koncepcja konstruktów osobistych G. Kelly’ego (1955). Huber przyjął cztery załoĪenia wstĊpne: 1. PrzeĪycia i zachowania człowieka kierowane są przez konstrukty i systemy konstruktów osobistych. ReligijnoĞü jawi siĊ w tej perspektywie jako zdolnoĞü postrzegania i konstruowania Ğwiata, z uw-zglĊdnieniem znaczeĔ religijnych. Psychologiczną bazą tego rodzaju religijnego postrze-gania i doĞwiadczania jest system konstruktów religijnych. 2. Siła przeĪyü i zachowaĔ człowieka, rozumianych jak konsekwencja posiadanego systemu konstruktów osobistych, zaleĪy od jego centralnoĞci w osobowoĞci. 3. Kierunek przeĪyü i zachowaĔ człowieka, traktowanych jako rezultat aktywnoĞci systemu konstruktów osobistych, zaleĪy od treĞci i znaczeĔ, które go tworzą. 4. PrzeĪycia i zachowania religijne są wiĊc funkcją centralno-Ğci i trecentralno-Ğciowej zawartocentralno-Ğci systemu osobistych konstruktów religijnych człowieka (s. 180). W nowym, wielowymiarowym modelu religijnoĞci wyraĨnie rozróĪnia siĊ miĊdzy cen-tralnoĞcią religijnoĞci oraz jej treĞcią. CentralnoĞü religijnoĞci stanowi miarĊ jej funkcji motywacyjnej, a równoczeĞnie informuje o miejscu religijnoĞci w systemie konstruktów osobistych człowieka. TreĞü wprowadza perspektywĊ wielowymiarowoĞci religijnoĞci oraz pozwala na róĪnicowanie jej poszczególnych elementów strukturalnych. W ostatnim kroku Autor podejmuje dyskusjĊ nad postulatami, problemami modelu oraz szkicuje per-spektywĊ dalszych badaĔ.
Przedmiotem pomiaru w omawianym modelu religijnoĞci jest z jednej strony central-noĞü – odpowiadająca wyodrĊbnionej przez Allporta wewnĊtrznej-zewnĊtrznej orientacji religijnej – oraz treĞciowe parametry religijnego systemu konstruktów osobistych. Roz-dział piąty, pt. „Einleitung in den empirischen Teil”, wprowadza czytelnika do empirycz-nej czĊĞci rozprawy. Autor prezentuje w nim załoĪenia wyznaczające sposób operacjona-lizacji własnego modelu rzeczywistoĞci oraz charakterystykĊ badanej grupy.
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
272
W rozdziale szóstym „Konstruktion eines multidimensionalen Messinstruments” – szczegółowo omawia procedurĊ konstrukcji własnej, wielowymiarowej metody do bada-nia religijnoĞci, zasady opracowywabada-nia wskaĨników psychometrycznych całej metody oraz poszczególnych podskal. Opracowana przez Hubera metoda do badania religijnoĞci składa siĊ z 10 itemów tworzących piĊü wymiarów religijnoĞci: poznawcze zainteresowa-nie problematyką religijną, przekonania religijne, doĞwiadczezainteresowa-nie religijne, kult oraz mo-dlitwa (s. 228-231). Metoda daje moĪliwoĞü uzyskania wyniku ogólnego – bĊdącego miarą centralnoĞci religijnoĞci w systemie konstruktów osobistych człowieka oraz wyni-ków w piĊciu podskalach odzwierciedlających poziom centralnoĞci tendencji warunkowa-nych wymiarami.
W rozdziałach siódmym („Innere Struktur der Religiosität”) oraz ósmym („Multidi-mensionale Ausprägung der Religiosität”) Autor – odwołując siĊ do wyników badaĔ em-pirycznych prowadzonych na grupie 644 studentów Uniwersytetu we Freiburgu (Szwajca-ria) – przybliĪa czytelnikowi zagadnienie wewnĊtrznej struktury religijnoĞci, interkorela-cji miĊdzy wymiarami religijnoĞci oraz kwestiĊ powiązania wymiarów z centralnoĞcią religijnoĞci. Dostarcza tym samym potwierdzenia, Īe skonstruowana przez niego metoda jest poprawna teoretycznie i metodologicznie oraz ma zadowalające wskaĨniki psychome-tryczne. W ostatniej czĊĞci Stefan Huber wskazuje na liczne moĪliwoĞci zastosowania skali w obszarze diagnostycznym.
Rozprawa Stefana Hubera prezentuje analityczne spojrzenie na religijnoĞü człowieka zdefiniowaną w paradygmacie psychologii poznawczej. Samo ujĊcie religijnoĞci, choü odnoszące siĊ do dwóch powszechnie znanych, klasycznych modeli – Allporta i Glocka, zawiera w sobie swoiste novum. Wydaje siĊ, Īe model ten moĪe byü uznany za prawo-mocny na gruncie empirycznym oraz heurystycznie owocny w praktyce badawczej. Roz-prawĊ, zarówno w czĊĞci teoretycznej, jak i empirycznej, cechuje dobry styl pisarstwa naukowego. Dodatkowym walorem pracy jest bogactwo prezentowanych w niej metod do badania religijnoĞci – w oryginalnych wersjach jĊzykowych, łącznie z kluczami.
Beata Zarzycka Katedra Psychologii Społecznej i Psychologii Religii
