Cecil J. Rhodes w opiniach historyków

Henryk ZIns

Cecil J. Rhodes w opiniach

historyków

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 50, 205-217

1995

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S K Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A

V O L . L S E C T IO F 1995

U niversity o f B otsw ana

H ENRYK ZINS

C e c il J. R h o d es w opin iach h isto ry k ó w

*

Cecil J. Rhodes dans les opinions d e s historiens

Ogromna w ięk szość prac o Cecilu Rhodesie koncentruje się na jeg o działal­ ności politycznej i jeg o spektakularnych osiągnięciach, zm ierzających do p o w ię­ kszenia władztwa brytyjskiego w A fryce Południowej i Środkow ej. W bardzo w ielu biografiach, z najnowszą pióra R. I. Rotenberga z 1988 r. w łączn ie, Rhodes jest przedstawiany niemal jako wybitny m onolit, bohater heroiczny, tak um iejęt­

nie, konsekwentnie i z tak szeroką w izją rozwijający brytyjską ekspansję w tych częściach A fryk i1.

N ie jest rzeczą łatwą ocen ić jednoznacznie Cecila Rhodesa. P om im o lic z ­ nych jeg o biografii i rozmaitych studiów szczeg ó ło w y ch na jeg o temat, historycy różnią się i to nieraz w sposób zasadniczy w jego ocenie. Jedni przedstawiają go - żeby w spom nieć tylko o dwóch skrajnych opiniach - jako człow iek a

bczintere-* Artykuł niniejszy powstał w zwi:(zku z przygotow aną pt7.ez autora dla w ydaw nictw a Polnord w Gdańsku książką Rabusie i dżentelmeni: Cecil Rhodes· i ekspansja brytyjska w A fryce p o d koniec X IX w. Skróconą w ersję artykułu i liez przypisów zam ieścił m agazyn „M ów ią W ieki ” w 1995 r.

1 Por. J. Butler: C ecil R hodes, „The International Journal o f A frican S tu d ies" 1977, 10, s. 2 5 8 ­ 281.

2 R. I. R otberg: The F ounder: C e cil R h o d es a n d th e P u rsu it o f P o w er, O xford 1988. Zob. m o ją recenzję tej książki um ieszczoną w tygodniku „M m egi", nr 9, G alxirone 1994 pt. R h o d e s in T hree

so w n eg o i szlachetnego idealistę, pośw ięcającego w szystkie sw oje siły i zdolno­ ści dla imperium brytyjskiego, inni w idzą w nim człow ieka zdepraw ow anego przez posiadaną w ładzę i w ielki majątek oraz w ykorzystującego sw oją pozycję przede w szystkim dla sw oich w łasnych celó w w sposób nieraz egoistyczn y i bez­ w zględ n y.

Dla bardzo w ielu Cecil Rhodes był przykładem w ielk ieg o patrioty an giel­ sk iego, p ośw ięcającego się bezinteresow nie dla dobra sw ojego kraju. W tym du­ chu pisał o nim inny piew ca imperializmu brytyjskiego, znany pow ieściopisarz i poeta angielski Rudyard Kipling m. in. w w ierszu The B u rial (1 9 0 2 ), ułożonym na w iadom ość o śm ierci Rhodesa. B lisko zaprzyjaźniony z Rhodesem jeg o archi­ tekt Herbert Baker pisał o nim jako o człow ieku, który p o św ięcił w szystk ie sw oje myśli i siły dla realizacji swojej szerokiej wizji brytyjskiej ekspansji w Afryce.3 Baker pisał, że Rhodes nie dbał o sław ę i korzyści osobiste, chociaż był człow iekiem próżnym . Ten rodzaj uproszczonej gloryfikacji Rhodesa, d o sy ć tendencyjny i jednostronny, spotkać można w w ielu opracowaniach na jeg o temat.

Z drugiej strony wśród krytyków Cecila Rhodesa znalazł się m.in. angielski pisarz katolicki G. K. Chesterton.4 W d ziesięć lat po śm ierci Rhodesa był on zda­ nia, że podobnie jak Oliver Cromwell w XVII w. czy papież Grzegorz VII w XI w ., popełnił R hodes w iele pom yłek i pow ażnych błędów . Jednak w przeciw ieństw ie do obu w ym ienionych w ybitnych postaci historycznych, które w alczyły o w ielkie sprawy - Crom well o kalwinizm , a Grzegorz VII o chrześcijaństw o,

„ R h o d e s n ie p o sia d a ł ż a d n y c h z a s a d , k ló ry m i m ó g ł o b d a rz y ć św ia t... T o co n a z y w a ł s w o i­ m i id e a ła m i, to b y ły re sztk i d a r w in iz m u , k tó ry sta l się ju ż w ó w c z a s n ie ty lk o p rz e s ta rz a ły , ale r ó w n ie ż tru ją c y ." '

Chesterton jest raczej odosobniony w sw ojej niezm iernie negatywnej kryty­ c e C ecila Rhodesa. Ogromna w ięk szość historyków i pisarzy, nawet tych ocenia­ jących krytycznie niektóre aspekty jeg o działalności, przyznaje mu uparte i sku­ teczne dążenie do zbudowania rozległego imperium brytyjskiego w A fryce oraz anektow anie niektórych w ażnych obszarów afrykańskich dla W ielkiej Brytanii. W 1918 r. .specjalna komisja rządu brytyjskiego wydała naw et następujące ośw iad czen ie, utrzymane w podobnym w łaśnie duchu:

3 H. B aker: C e cil R h o d es b y H is A rch itect, L ondon 1934, s. 112 n. Por. też P. E. G arrett, The

C h a ra k ter o f C ecil R hodes, „C ontem porary Re w iew " 1902, s. 775.

4 G. K. C h e sterto n :/! M iscella n y o f M en , L ondon 1912, s. 204.

5 Ib id ., oraz S. S. G albraith, C row n a n d C harter: E a rly Y ea rs o f B ritish S o u th A fr ic o C om pany, B erk eley 1974, s. 17.

„Bez p rz e d s ię b io rc z o ś c i, o d w a g i i m o ż liw o śc i C ecila R h o d e s a , te r y to r ia , k tó r e tw o r z ą o b e cn ie P ó łn o c n ą i P o łu d n io w ą R odezję, n ig d y nie z o s ta ły b y p o z y s k a n e d la Im p e riu m , lec z w p a d ły b y w obce ręce".6

W przeciw ieństw ie do różnych pisarzy i autorów politycznych epoki w ik to­ riańskiej, głoszących w ielk ość imperium brytyjskiego i jeg o historyczne p o w o ła ­ nie7, C ecil Rhodes nie był m arzycielem i filozofem politycznym , lecz c z ło w ie ­ kiem czynu, dążącym wytrwale do rozwinięcia ekspansji brytyjskiej w A fryce. N ie ma najmniejszej w ątpliw ości, że to dzięki jeg o ogrom nej energii, k on se­ kwentnemu działaniu i m ożliw ościom finansow ym , w ładztw o brytyjskie tak w y ­ datnie pow iększyło się w Afryce Południowej i Środkowej pod sam koniec XIX w ., często przy bardzo niew ielkim lub zgoła żadnym udziale w tym rządu londyń­ skiego.

N ie będziem y zajm ować się tutaj bardzo już liczną literaturą hagiograficzną na temat Rhodesa, pisaną w kategoriach admiracji, najw yższego uznania i p od zi­ w u, często bezkrytycznego i przesadnego, utrzym anego niem al w kategoriach nadprzyrodzonych. Przykładowo zacytujm y w tym zw iązku opinię znanego bry­ tyjskiego pisarza Arthura Conan D o y le ’a, który w yraził się o R hodesie, że b y ł to:

„[...] d z iw n y , lec z b a r d z o w ielki c zło w iek , p o tę ż n y p rz y w ó d c a , c z ło w ie k o sz e ro k ie j w izji, z b y t w ielki a ż e b y b y ć e g o istą , lecz tak że z b y t z d e c y d o w a n y a b y n ie b y ć c z ło w ie k ie m b e z s k r u ­ p u łó w - t r u d n y c z ło w iek d o o cen y p r z y p o m o c y n asz ej m alej lu d z k ie j m ia r y ." 8

Jest rzeczą interesującą, że Rhodes zdobył w iele uznania rów nież wśród nie- brytyjskich przedstawicieli konserwatyzmu oraz ideologii praw icow ej, a nawet nazistow skiej, wśród zw olenników koncepcji Fryderyka N ietzsch eg o na temat „w oli m ocy” ( Wille zur M acht). W tym związku zacytujem y przykładow o nie­ m ieckiego filozofa i pisarza Oswalda Spenglera, który w sw oim słynnym d ziele o upadku świata zachodniego D e r U ntergag d e s A b en d la n d es, (1 9 1 8 -1 9 2 2 ), po­ równał Rhodesa do Cezara i Napoleona i w idział w nim prekursora n ow ego typu Cezara zach od n ioeu rop ejsk iego.4 Dla niego R hodes b ył u osob ien iem p ó ź n o - w ik toriań sk iego imperializmu.

W spom niany w yżej, w yidealizow any obraz Rhodesa jako przyw ódcy niemal

6 F irst R eport o f а С o m m ittee app o in ted b y lite S e creta ry o f S ta te f o r th e C o lo n ies to co n sid er

certain qu estio n s rela tin g to R h o d esia , [w :| G reat R rita in : P a rlia m en ta ry P a p ers, C m d 1273,

L ondon.

7 H. Zins: Jo se p h C o n ra d and A fr ic a , N airobi 1482, s. 3 1 -5 3 , g d zie o m ó w io n e zo stały w a ż n ie j­

sze idee im perialne epoki w iktoriańskiej ja k o tło dla an ty im p erialn ej filozofii Jo sep h a C onrada w yrażonej w jeg o J ą d rze ciem ności.

8 A. C onan D oyle: O u r A fric a n W riter, L ondon 1424, s. 148. 9 J. Flint: C ecil R ho d es, London 1476, s. 232.

nieskazitelnego, w naszej historiografii został poddany rewizji. Z aczęły pow sta­ w ać studia szcz eg ó ln ie na temat finansowej jeg o działalności, odsłaniające cał­ kiem inną, znacznie mniej heroiczną i bohaterską stronę je g o osob ow ości, łan Phim ister, znany badacz historii gospodarczej Zim babwe i Afryki Południow ej10 słu szn ie zauw ażył, iż jest rzeczą zastanawiającą, że „pom im o bardzo znacznego zainteresowania historyków karierą Cecila Rhodesa... ich studia opierają się na bardzo pow ierzchow nej znajom ości jeg o finansow ych poczynań”. 11 Zajmując d o sy ć skrajnie krytyczne i surowe w ob ec Rhodesa stanow isko, łan Phimister jest naw et zdania, że „Rhodes w ykorzystyw ał brytyjski im perializm w sw oim w ła s­ nym interesie oraz w celu zrobienia osobistej fortuny”. 12

Duża część historyków i biografów Rhodesa pomijała niem al, w zględ n ie za­ led w ie napomykała o jeg o działalności finansow ej, koncentrując się g łó w n ie na jeg o osiągnięciach jako polityka i budow niczego imperium brytyjskiego w Afry­ ce Południow ej. Dla pełnego obrazu i sprawiedliwej ocen y Rhodesa jest jednak rzeczą n iem ożliw ą oddzielenie jeg o politycznej kariery od finansow ych p o czy ­ nań i pom ijanie sposobów , dzięki którym stw orzył on sw ój ogrom ny majątek - od osob istego i bezpośredniego z łopatą w ręku poszukiwania diam entów do fi­ nansow ych operacji działkam i i przywilejam i diam entow ym i i zbudowania w ie l­ kiej firmy diam entowej D e Beers. Jako pierw szy bodajże polityk południow o­ afrykański potrafił Rhodes zdyskontow ać dziedzinie politycznej sw o je finansow e su kcesy. U m iał w ykorzystać sw oje polityczne stanow isko i kontakty dla p o w ię­ kszenia sw ojej fortuny. N ależy stw ierdzić, że stworzona przez Rhodesa diam en­ towa firma D e Beers oraz kierowana przez niego ekspansja z K olonii Przylądka na P ółnoc słu żyły faktycznie dw om celom : politycznej ekspansji W. Brytanii oraz jeg o w łasnym korzyściom materialnym. Ignorowanie tego drugiego aspektu prowadzi do zw ykłej hagiografii i gloryfikacji tego w ybitnego brytyjskiego poli­ tyka w iktoriańskiego, który był zarówno dżentelm enem z dyplom em Oxfordu, blisko zw iązanym z brytyjską elitą polityczną, jak i „rabusiem”, stosującym w szelk ie m etody w celu zrealizowania sw oich celó w imperialnych i osobistych. Pisząc jednak o wykorzystaniu przez Rhodesa sw ojego stanowiska politycznego rów nież i dla sw oich osobistych celó w można się tylko ze sm utkiem zadumać nad tym, czy w ielu było w historii w ładców oraz przyw ódców politycznych,

101. Phim ister: A n E co n o m ic a n d S o c ia l H isto ry o f Z im babw e, 1S00-1Q 4S: C a p ita l A ccu m u la tio n

a n d C la ss S tru g g le, L ondon 1488.

111. P h im iste r: R h o d es, R h o d e s ia a n d th e R a n d , „Jo u rn al o f S o u th e rn A frica n S tu d ie s ” 1474, 1, s. 86.

11 Ib id ., s. 75. Zob. też R. T urnell: Rhodes, D e R eers a n d M o n o p o ly, „Journal o f Im perial and

a nawet religijnych, nie w yciągających osobistych korzyści ze sw ojej działalno­ ści publicznej. N iestety, każda władza deprawuje, a zjaw isko korupcji w c a le nie maleje również i w naszych czasach. D o dyskusji można jedynie p ozostaw ić za­ gadnienie, czy w ielkie osiągnięcia polityczne przyw ódcy w jakim ś stopniu „roz­ grzeszają” jeg o zabiegi o w łasne korzyści.

D o skierowania uwagi na ekonom iczne aspekty i m otyw y kariery Cecila Rhodesa przyczynił się przede w szystkim w 1965 r. G eoffrey B la in e y ,13 który fa­ ktycznie rozpoczął dyskusję na temat m otyw ów działalności Rhodesa. Jako jeden z pierw szych autor ten postaw ił pytanie, czy m otywacja Rhodesa była polityczna czy też ekonom iczna? Blainey pisał w związku z tym, że Rhodes posiadał „trzy głów ne finansow e zainteresowania: diamenty w K olonii Przylądka, ziem ie i ko­ palnie w Rodezji Południowej oraz złoto w Transwalu”. 14 Autor ten jest zdania, że akceptując najazd Jamesona na Transwal w 1895 r., który p rzyczynił się osta­ tecznie do upadku Rhodesa, zdecydow ał się on jednak zaryzykow ać sw oją p o li­ tyczną pozycję dla zachowania sw oich interesów finansow ych.

R ów nież wspom niany już łan Phimister, w sposób chyba przesadny i jed n o­ stronny, w idzi w dziedzinie finansowej Rhodesa głów n y m otyw jeg o działalności w A fryce P ołudniow ej.15 Przyjmuje on skrajną opinię Blaineya jakoby na przy­ kładzie rajdu Jamesona w idać było w yraźnie, że C ecil R hodes kierow ał się g łó w ­ nie sw oim i celam i finansow ym i, a nie pragnieniem zjednoczenia brytyjskiej Afryki Południow ej, co wydaje się jednak opinią nazbyt jednostronną.

W ielu badaczy w idzi głów ny m otyw działalności Rhodesa nie w je g o d ąże­ niach do rozw inięcia brytyjskiej ekspansji czy też osiągn ięcia korzyści m aterial­ nych, lecz w jeg o psychicznej strukturze, w dążeniu do w yw yższan ia sie b ie .16 T ego rodzaju psychologiczną m otyw ację przyjmuje rów nież m .in. autor znanej biografii C ecila Rhodesa - John Flint.17 „Rhodes oszu k iw ał sieb ie i innych, twierdząc, że jeg o celem była W. Brytania, gdy faktycznie celem tym b ył sam

18

R hodes” - pisał inny zw olennik tego rodzaju interpretacji, John S. Galbraitch. Zastanawiając się nad intelektualnym poziom em C ecila Rhodesa, zarów no

13 G. B lainey: L o st C a u ses o f the Ja m eso n R a id , „E co n o m ic H isto ry R eview ” , 1965, 2 se ries , t. 2, s. 3 5 0 - 3 6 6 ; o ra z T. O. R anger: The L a st W o rd on R h o d e s ? , „ P a st and P re s e n t” 1 964, 2 8 , s. 1 1 6 -1 2 7 .

M B lainey: op. cit., s. 366.

15 Phim ister: R hodes, R hodesia a n d tlu: R a n d , s. 74—90.

16 J. S. G albraith: C e cil R h o d es a n d H is „ C osm ic D r ea m s" : A. R ea ssessm en t. „Journal o f Im p e ­ rial and C om m onw ealth S tu d ies” 1973, l , s . 1 7 3-175.

17 Flint: op. cit., s. 2 5 3 -2 5 6 .

J. Flint jak i J. S. Galbraith doszli do wniosku d osyć krytycznego. Pisali o nim ja­ ko o człow ieku „przeciętnym ”, „m ało dojrzałym ”, a nawet „dziecinnym ”. John Flint w yraził się nawet dosłow nie:

„ R h o d es n ie byl... » w ielkim czło w iek iem « w sen sie p o s ia d a n ia n ie z w y k ły c h i w y b itn y c h ta le n tó w i z d o ln o ści. W p ó ź n ie jszy c h latach, g d y stal się b o g a ty i sła w n y , ro z w in ą ł w so b ie m a g n e ty z m i d y n a m iz m sw ojej o so b o w o ści o ra z z n a c z n ą p o lity c z n ą p rz e n ik liw o ś ć , a le z a s a d ­ n icz o byl o n raczej czło w iek ie m p rz ec ię tn y m [...] o o g ra n ic z o n y c h c ech ach s w e g o in te lek tu i u m ie jętn o śc i w y p o w ia d a n ia się, n ied o jrzało ści filo zo ficzn y ch p o g lą d ó w na ż y d e [ ...] .'14

Pom im o to, przyznaje John Flint, w ielk ość Rhodesa była niew ątpliw a. Nikt inny tak jak on nie potrafił tak zasadniczo oddziałać na historię A fryki P ołudnio­ wej końca X IX w. Dla Flinta był Rhodes dobrym przykładem zaw dzięczającego w szystk o tylko samemu sobie finansisty, używ ającego sw e g o bogactwa w celu wyw ierania w p ły w ó w politycznych.

Pogląd Flinta na rzekomą przeciętność i nie najw yższy poziom intelektualny

20 ·

C ecila Rhodesa odrzuca Jeffrey Butler. Krytykom R hodesa zarzuca on pew ien anachronizm poglądów i opinii, stosow anie naszej w spółczesnej w iedzy i znajo­ m ości naszych czasów do epoki Rhodesa, osądzanie Rhodesa na podstaw ie na­ szych w spółczesnych standardów. Ogromne sukcesy polityczne i finansow e Rho­ desa nie m ogły być d ziełem człow ieka przeciętnego - pisze słu szn ie J. Butler.

C ecil Rhodes w yw ierał ogrom ny w p ływ nie tylko na ów czesn e dzieje kilku krajów Afryki Południowej, ale i na politykę rządu brytyjskiego, na decyzje poli­ tyczne Londynu. Jego sukcesy w dziedzinie finansowej były ogrom ne, zw łaszcza je ż e li się zw aży jeg o m łody w iek i brak dośw iadczenia. B yły zaprzeczeniem tezy o przeciętności i nie najw yższym poziom ie um ysłow ym Cecila Rhodesa. Zbudo­ w anie przez niego w krótkim czasie potężnej firmy diam entowej D e Beers oraz Brytyjskiej Kompanii Afryki Południowej było św iadectw em w ybitnych zd oln o­ ści lego schorow anego m łodego człow ieka. Pow iązanie je g o osobistych intere­ só w z szeroką wizją interesu W. Brytanii w A fryce na pew no nie było przejawem postaw y wąskiej i egoistycznej. N ie ma najmniejszej w ątpliw ości, że należał on do najwybitniejszych twórców brytyjskiego władztw a w A fryce i że realizow ał sw oje ideały i cele imperialne z największą w ytrw ałością i konsekwencją.

W zw iązku z dyskusją na temat roli, zasług i samej sylw etki Cecjla Rhodesa warto przedstawić opinie kilku bodajże najwybitniejszych je g o biografów , auto­ rów podstaw ow ych m onografii na jeg o lemat. W wydanej w 1963 r. książce Rho­

d e s ' jej autorzy J. G Lockhart oraz C. M. W oodhouse podkreślają różne sprze­ 19 Flint: op. cit., s. X V II-X IX i 30.

20 b u tle r: op. c it., s. 271.

czn ości w charakterze i działalności Cecila Rhodesa. Przypominają, że był u w iel­ biany, ale i nienaw idzony przez znających g o bliżej ludzi, je g o przyjaciół i w ro­ gów . Stosunek ludzi do niego oraz ich opinie o nim m iały charakter zd ecyd ow a­ nie am biwalentny, co utrudnia jednoznaczną charakterystykę tego w yb itn ego Brytyjczyka, posiadającego skom plikow aną i trudną do jednoznacznej oceny osob ow ość. Lockhart i W oodhouse podkreślają, że w oczach w ielu ludzi był Rhodes człow iek iem gw ałtow nym , cynicznym , m ściw ym , pozbaw ionym hum o­ ru, nastrojowym, niecierpliwym i kłótliwym . W ielu innych ludzi było zdania, że b ył on szczery, szlachetny, sentym entalny, delikatny, pojednaw czy, rom antycz­ ny, nieśm iały i chłopięcy. Istotnie trudno o dwa bardziej sprzeczne i różne zesta­ w y opinii o tym sam ym człow ieku. Są to o czy w iście opinie poch od zące od w ielu osób, zsum ow ane tu przez nas w kontrastowym zestaw ieniu.

Obaj autorzy cytowanej książki o życiu i działalności Rhodesa są zdania, że trudność jeg o oceny pochodzi m.in stąd, że istniała w nim sprzeczność pom iędzy „szlachetnością jeg o celów a bew zględnym cynizm em stosow anych przez niego środków , zm ierzających do osiągnięcia ow ych c e ló w ”.22 Lockhart i W oodhouse podkreślają zainteresowania Rhodesa kulturą antyczną, starożytną literaturą i sztuką, jeg o fascynacje starożytnym Egiptem i ruinami W ielkiego Zim babwe, przede w szystkim jednak cyw ilizacją klasycznej Grecji i Rzym u. Z achęcał R ho­ des m łodych artystów południowoafrykańskich do studiow ania kultury śród zie­ m nom orskiej. M yślał nawet o w zniesieniu w K apsztadzie i K im berley w iernych kopii starożytnych św iątyń doryckich. Dobrze znany jest je g o tak p ozytyw n y sto ­ sunek do nauki (studia w O xfordzie), uw ieńczony ustanow ieniem przez niego hojnie w yposażonej fundacji na badania naukowe. W jakim ś stopniu pam iętał też Rhodes o potrzebie pom ocy Afrykanom w ich trudnym losie.

Zastanawiając się nad tym, dlaczego czło w iek tak w ybitny, posiadający lak szerokie polityczne, artystyczne i literackie zam iłow ania, był jed n ocześn ie zd ol­ ny do stosow ania metod cynicznych i bezw zględnych, Lockhart i W oodhouse dochodzą do w niosku, że sprzeczność tę tłum aczy zły stan zdrowia Rhodesa, przeczuw ającego sw oją rychłą śm ierć (umarł w w ieku zaledw ie 4 9 lat). Bardzo znam ienne były jego ostatnie słow a na łożu śm ierci, tłum aczące pośpiech w re­ alizow aniu przez niego jeg o celów : „so little done, so much to d o ” [tak m ało zro­ biłem , tyle do zrobienia). Innym w ytłum aczeniem w spom nianej w yżej sprzecz­ ności w działaniu Rhodesa m ogło być jeg o uparte dążenie do w ielkich c e ló w im ­ perialnych w trudnym środowisku południowoafrykańskim , je g o niecierpliw ość i pośpiech w sytuacjach nie zaw sze sprzyjających jeg o dążeniom . O wa

p liw o ść była związana zarówno z jeg o sukcesam i politycznym i, jak i z pogarsza­ jącym się stanem zdrowia (choroba płuc, ataki serca, malaria, w ypadki itd.). P ew ne jeg o osam otnienie w działaniu, brak dobrze rozw iniętego aparatu w y k o ­ n aw czego w słabo jeszc ze pod w zględem cyw ilizacyjnym zaaw ansow anej K olo­ nii Przylądka rów nież tłumaczą w jakim ś stopniu stosow ane nieraz przez R hode­ sa brutalne m etody. Przeczuwając, że n iew iele pozostało mu ju ż czasu, działał zdecydow anie i pośpiesznie w celu zrealizowania swojej w izji rozległego brytyj­ sk iego władztw a w Afryce.

O m awiając różne interpretacje znaczenia Cecila Rhodesa jako polityka oraz cechy jeg o um ysłu i charakteru, w spom nijm y jeszcz e o dw óch now ych jeg o bio­ grafiach, jakie w ostatnich latach w yszły spod pióra dw óch znanych historyków: rosyjskiego znaw cy spraw afrykańskich A pollona D avidsona23 oraz w ybitnego am erykańskiego specjalisty od historii Afryki Południowej i Środkow ej, Roberta I. Rotberga.24

Książka A pollona Davidsona zajmuje się w ostatnim rozdziale mitem Cecila Rhodesa i usiłuje znaleźć dla niego w ytłum aczenie w m etodologii m arksisto­ w skiej (jej rosyjskie w ydanie ukazało się w 1984 r.). O m awiając tę sprawę w uproszczony sposób, autor pisze, że „kolonializm gw ałtow nie d ążył do zam a­ skow ania swojej brzydoty i przedstawiał się ludziom jako co ś znakom itego i szlachetnego”.25 W tym celu potrzebował pilnie sw oich bohaterów, w spaniałych i rom antycznych postaci, uosabiających w sposób poetycki osiągnięcia koloniali­ zm u. D avidson zdaje sobie sprawę, że tego rodzaju interpretacja jest bardzo uproszczona, toteż zadaje sob ie pytanie, d laczego to w łaśn ie Cecil Rhodes m iał najpełniej reprezentować najważniejsze cechy tego rodzaju idola kolonializm u i zajm ow ać w brytyjskiej historiografii tego okresu tak szczeg ó ln e m iejsce.

D avidson sądzi, że częściow a odpow iedź na to pytanie leży w tym, iż Rho­ des uosabiał kom binację różnorodnych wizerunków : finansisty, p rzem ysłow ca, zd ob yw cy, ideologa, polityka, premiera oraz dyplomaty. W każdej z tych d zie­ dzin odnosił on znaczne sukcesy. Ponadto, posiadał fanatyczną w iarę w słu sz­ ność sprawy,której służył, to znaczy rozwój imperium brytyjskiego. C elow i temu „oddaw ał w szystk ie sw oje talenty” - pisze D avidson.26 Rhodes um iał porw ać

in-23 A. D avidson: C e cil R h o d es a n d h is tim e, M oskw a 1488.

a R otberg: T he F o u n d er o raz T. О R anger: Im a g in in g R h o d es, „Southern A frican R eview o f B o­ o k s", O cto b er-N o v e m b er 1484, s. 7.

25 D avidson: op. c it., s. 344.

* Ibid. S p raw ie ekspansji brytyjskiej „he devoted him self [...] body and so u l, ap p ly in g to it all his

nych dla sw oich idei i inspirował innych sw oim przykładem. Gdy było to konie­ czne, potrafił też w ykazać dużą odw agę.

A pollon D avidson podkreśla słusznie, że im ię Rhodesa stało się sym bolem sukcesu i poważnych osiągnięć. Sukces ten nie był rezultatem sz c z ę śliw e g o zb ie­ gu okoliczności, lecz efektem działania tego człow ieka, w ierzącego silnie w słu ­ szn o ść swojej sprawy. Imię Rhodesa nabrało przy tym szerszego uznania i z lego pow odu, że nie był on z pochodzenia ani arystokratą, ani nie należał do klasy b iz­ nesm enów . D o w szystk iego doszedł tylko dzięki sw oim w łasnym talentom , ener­ gii i w ierze w słuszność celów , o które w alczył. D ziałał przy tym niejednokrotnie całk ow icie sam otnie, bez poparcia rządu londyńskiego, w oparciu o w łasny ogrom ny majątek, którego dorobił się jedynie dzięki własnej przedsiębiorczości i zaradności. N iczego nie od zied ziczył i niczego nie zaw d zięczał innym. Zabiegi i walka Rhodesa o w zrost imperium brytyjskiego podnosiła ogrom nie w oczach w sp ółczesn ych jeg o znaczenie, przez dłuższy czas przedstawiany b ył jako altrui­ sta oraz idealista. Jak już w iem y, dopiero w sp ółcześn ie historycy za częli inaczej

interpretować zw iązek pom iędzy zabiegam i Rhodesa o rozwój imperium brytyj­ skiego a jeg o w łasnym finansowym interesem. D avidson jest jednak raczej skłonny przyjm ow ać tradycyjny w izerunek Rhodesa jako u osob ien ie ducha epoki imperializmu i kolonializm u, jako budow niczego imperium i w sw ojej apologii Rhodesa idzie nawet dalej niż w ielu historyków brytyjskich.

A jaki wizerunek i ocena Cecila Rhodesa wyłania się z lektury najnowszej i najobszerniejszej jego biografii pióra znanego am erykańskiego historyka Ro­ berta I. Rotberga?27 Rotberg w idzi przede w szystkim ogrom ną z ło żo n o ść proble­ mu, któremu na imię „Cecil R hodes” oraz niebezpieczeństw a płynące z łatw ych generalizacji. Już nawet z jego rozpow szechnianego przez publikacje wizerunku wyłaniają się różne postacie w ielk iego Anglika, pozostające w o b ec sieb ie w wyraźnej sprzeczności. Na jednych reprodukcjach w id zim y ponurego, op asłe­ go, szarego i przedw cześnie postarzałego m ężczyzn ę, na innych człow iek a o w y ­ glądzie m ajestatycznym i stalow ych oczach, wyrażając siłę, zd ecyd ow an ie i w ia ­ rę w siebie. Jest to postać budow niczego brytyjskiego imperium w A fryce, prze­ m ysłu diam entow ego obu Rodezji, premiera rządu K olonii Przylądka, praw o­

27 R otberg, T he F o u n d er, d okładnie 8 0 0 stron druku. R otberg przez w iele lat w y k ła d ał w S tanach Zjednoczonych w M assachusetts Institute o f T ech n o lo g y o raz H arw ardzie. Je st o n m .in. autorem następujących w ażn iejszy ch książek: The R ise o f N atio n a lism in C e n tra l A fr ic a (1 4 6 5 ); J o se p h

Thom son and the E xp lo ra tio n o f A fric a (1471); P rotest and P o w er in P lu c k A fr ic a (1 4 7 0 ); S u ffe r the F uture: P o licy C h o ices in S outhern A fric a (1480) C h ristian M issio n a rie s a n d th e C rea tio n o f N o rth ern R h o d esia (1465) i in.

daw cy, m ęża stanu i wizjonera w ierzącego w m ożliw ość połączenia ogrom nego obszaru Afryki „od Przylądka do Kairu” w jeden ciąg posiadłości brytyjskich.

„To n ie jest je d y n y w iz e ru n e k R h o d e sa - p is z e R o b ert I. R o tb erg . - W e w c z e śn ie js zy m o k re sie sw ojej afry k a ń sk ie j k a rie ry b yl R h o d e s p o c z ą tk u ją c y m g ó rn ik ie m , c zło w ie k ie m c h o ro ­ w ity m , s z c z u p ły m i fizy czn ie sła b y m . T en ro z p o c z y n a ją c y od sa m y c h p o d s ta w sw o ją k a rie rę g ó rn ik , w s to s u n k o w o k ró tk im czasie stal się w ielk im fin a n s is tą i p rz e d s ię b io rc ą , b o g a ty m k a ­ p ita lis tą , p o lity c z n y m w iz jo n e rem , w y w o łu ją c y m w sw o im o to cz en iu z a r ó w n o p rz y w ią z a n ie i p o d z iw ja k i u c z u d e niechęci i p ro te s tu . W o b u je d n a k ta k s k ra jn y d i i p r z e d w s ta w n y c h o p i­ n iac h , o b e cn y b yl e le m e n t w ielk o ści zja w isk a , k tó re m u n a im ię b y ło Cecil R h o d e s".

B ył on człow iekiem skom plikow anym oraz w ielow ym iarow ym i tę jeg o c e ­ chę podkreśla z dużym naciskiem Rotberg.28 Pewne wady i słabości charaktero­ logiczn e Rhodesa były faktycznie niczym w porównaniu z jeg o ogrom nym i osiągnięciam i.

W ciągu niew ielu lat sw eg o krótkiego życia, Rhodes uzyskał dla władztwa brytyjskiego dwa rozległe kraje afrykańskie: R odezję Południow ą (Zim babw e) oraz R odezję Północną (Zambia) noszące jeg o im ię. Z apew nił W. Brytanii prote­ ktorat nad Botswaną i M alawi. Niemal zajął portugalski M ozam bik i zairską Sha­ ba, zachow ał niepodległość Lesotho, u n iem ożliw ił prezydentow i burskiego Transwalu ekspansję poza obszar tej republiki. Jednocześnie uzyskał Rhodes kontrolę nad 90% św iatow ej produkcji diam entów oraz nad bogatym i kopalniami złota. Przez 15 lat był czynnie zaangażowany w życie polityczne K olonii Przy­ lądka, przez 6 lat był jej premierem. Przyczynił się do rozbudowania na północ system u k olejow ego i telegraficznego. Jednocześnie miał duże zrozum ienie dla rozwoju nauki, zarówno poprzez w łasne i w niełatw ych warunkach rozwijane studia w O xfordzie, jak i stw orzenie bogatej fundacji sw e g o im ienia, popierającej rozwój badań naukowych.

Rotberg rów nież podkreśla um iejętność Rhodesa inspirowania je g o w sp ó ł­ czesn ych i znajdywania zrozumienia dla jeg o idei rozległego władztw a brytyj­ sk iego w A fryce. Dając przykłady daleko idącej admiracji i podziw u dla R hode­ sa, zarów no w okresie jeg o krótkiego życia, jak i po jeg o śm ierci, Rotberg jest zdania, że w sp ółcześn ie znacznie trudniej jest w tak uproszczony sposób w yobra­ żać g o sob ie jako Cezara czy Crom wella, tak jak to czynili niektórzy historycy i pisarze jeszcze nie tak dawno. Rotberg słusznie nie daje jednolitej i ostatecznej oceny tak skom plikowanej osob ow ości i złożonej kariery jak ta, która była udzia­ łem Cecila Rhodesa. Podkreśla tylko w ielk ość tego człow ieka w różnych jeg o poczynaniach i niebyw ałe jeg o osiągnięcia w dziedzinie finansow ej i politycznej - j e g o wybitną rolę w rozwoju brytyjskiego władztwa w A fryce.

Podobnie jak i w ielu innych historyków, Rotberg podnosi humanitarny sto ­ sunek Rhodesa do Afrykanów , co w cale nie było zjaw iskiem p ow szechnym wśród białych m ieszkańców Afryki Południow ej. N aw et je sz c z e dzisiaj, w śród białych obyw ateli dem okratycznego od niedawna kraju N elsona M andeli, rasizm nadal tam występuje i objawia się niemal na co dzień (piszę te słow a w kwietniu 1995 r.). Rhodes nie przejawiał o w eg o p ow szech n ego w ó w cza s wśród białej lud­ ności stosunku pogardy i w yższości do Afrykanów. W ierzył w p odstaw ow ą u cz­ ciw o ść i nie d zielił przekonania, że byli oni „najbardziej leniw ą rasą pod sło ń ­ cem ”.29 U dzielając czasem niew ielkich p ożyczek A frykanom zw y k ł b y ł m ów ić, że „Murzyni są naprawdę pew niejsi niż Bank A n g lii” / 0

M yślę, że dla pełniejszej charakterystyki Rhodesa i toczącego się wśród ba­ daczy sporu na jeg o temat, podniesiony w yżej rys uzupełnia obraz tego c z ło w ie ­ ka o w ażną ludzką cechę. Przyjazny stosunek Rhodesa do A frykanów i Burów m iał sw oje początki w najw cześniejszym okresie afrykańskiej kariery budow ni­ czeg o władztwa brytyjskiego w A fryce. Od sam ego początku b ył C ecil Rhodes zafascynow any Afryką i jej m ieszkańcam i niezależnie od koloru ich skóry. C oś z tej fascynacji dawało znać o sobie i w późniejszym okresie je g o życia, kiedy polityczne konflikty i różnego rodzaju rozgrywki zw iązane z brytyjską ekspansją pozostaw iały coraz mniej m iejsca na daw niejsze sentym enty.

N iełatw o jest w ięc jednoznacznie ocenić sylw etkę, charakter i zd oln ości C e­ cila Rhodesa (jego zasługi jako budow niczego brytyjskiego władztw a w A fryce nie ulegają najmniejszej w ątpliw ości). Trudności w ocenie pochodzą m .in. i stąd, że głów ne jego walory nie tkwiły w intelekcie. Jego idee nie były oryginalne, je ­ go w łasne poglądy były zw ykle formułowane przez niego w sposób surow y i m a­ to rozwinięty. N ie w dziedzinie intelektualnej w ięc, ale w działaniu przejawiała się w ielk o ść tego typow ego „człow ieka czynu”, um iejącego przekształcać skute­ cznie idee w działanie.

Jest rzeczą zdum iewającą, że w tak krótkim czasie zaledw ie sześciu lat, po­ m iędzy 1889 a 1895 r., a w ięc 36 i 4 2 rokiem sw eg o życia (jest to w iek, w któ­ rym normalnie zaczyna się dopiero kariera polityczna czy naukowa), Rhodes był w stanie tak w iele osiągnąć i w ciągu tych kilku zaledw ie lat tak znacznie p o w ię­ kszyć brytyjskie w ładztw o w A fryce. Od jeg o imienia w zięły nazw ę d w ie brytyj­ skie kolonie, był w stanie inspirować politykę Londynu w A fryce i w yprzedzać, a nawet podejm ow ać na w łasną rękę (niekiedy i na w łasny koszt) pow ażne d e cy ­ zje polityczne jedynie w oparciu o K olonię Przylądka i oddaną mu tam ludność

29 Ihid., s. 48.

pochodzenia brytyjskiego. U m iał też w spółpracow ać z politykam i burskimi oraz burskimi organizacjam i politycznym i. Warto pam iętać że został prem ierem rządu K olonii Przylądka m.in. dzięki poparciu burskiego Afrikaner Bondu. N ie był o c z y w iśc ie w stanie zrealizow ać w całości sw ej gigantycznej w izji władztw a bry­ tyjskiego „od Przylądka do Kairu”. W ypow iedziane przez niego na łożu śm ierci w 1902 r. słow a: „tak mało zrobiłem , a tyle do zrobienia” brzmią jak nieporozu­ m ienie i paradoks w obec tak ogrom nych osiągn ięć finansow ych i imperialnych um ierającego w w ieku zaledw ie 4 9 lat i schorow anego tego n iezw ykłego brytyj­ sk ieg o polityka, nazyw anego za życia przez w ielu kolosem . Pam iętajm y, że gdy m iał 17 lat, lekarze daw ali mu tylko kilka m iesięcy życia.

Studiując biografię Cecila Rhodesa i czytając w ypow iadane na jeg o temat przez badaczy opinie i sądy, trudno jest jednoznacznie określić i w sposób prosty dać od p ow ied ź na pytanie, czy był on „rabusiem” czy „dżentelm enem ”. O bie te cech y i postaw y koegzystow ały ze sobą i ujawniły się w nim w zależn ości od je ­ g o sytuacji życiow ej oraz potrzeb jeg o jeg o polityki imperialnej. Prosty podział ludzi na „złych” i „dobrych” jest z reguły nieprawdziwy i pochodzi z naiw nego przekonania, że ludzi można w sposób tak sym plicystyczny klasyfikow ać, upra­ szczając całą złożon ość naszej psychiki i charakteru. Ta oczyw ista uwaga odnosi się do Cecila Rhodesa. B ył on zarówno rabusiem, jak i dżentelm enem , przede w szystk im zaś człow iek iem niezw ykłym . Zaczynając od zera, od pozycji bardzo m łodego i schorow anego górnika w obcym i dalekim od A nglii kraju, zdobył ogrom ny majątek i doszedł do najw yższych stanow isk w sw oim przybranym kra­ ju. Odegrał ogromną rolę w historii imperium brytyjskiego w A fryce pod koniec

X IX w. i w znacznym stopniu był jeg o twórcą. M ożna tylko ubolew ać, że sukce­ sy polityczne w ielu krajów na przestrzeni w iek ó w zw yk le dokonyw ane były ko­ sztem innych krajów i ludów, że miały w sobie elem ent podboju i rabunku. Historia

W. Brytanii w ep oce wiktoriańskiej nie była pod tym w zg lęd em w yjątkiem .

R É S U M É

A yant passé en revue les o p in io n s des historiens su r Cecil J. R h o d es, l ’a u te u r c o n state q u 'a u départ elles idéalisaien t le personnage. Il fut considéré com m e un hom m e n oble et d é sin té ressé , un g rand patrio te qui co n sacrait to u tes ses forces et ses talents pour le bien de l'E m p ire b rita n n iq u e (R . K ipling, II. B aker, O. S pengler). L ’historiographie plus récente a rem is en cau se cette im age. E n c o n c lu a n t l'a n a ly s e d es activ ité s fin an c iè re s d e R h o d e s, c e rta in s c h e rc h e u rs (.1. P h im iste r, G . B lainey) trouvent q u ’il av ait profité de l ’im p érialism e britannique p o u r a cq u é rir une im portante

fo rtu n e p e rso n n elle. A y an t c ritiq u é les d eu x é v a lu a tio n s e x trê m e s , l'a u te u r se ra n g e d u c ô té d es histo rien s qui co m m e J.G . L ockhart, M. W o o d h o u se, R.L. R o tb erg m etten t en re lief les c o n tra ­ d ictions présente:· d an s le caractère et les activ ités de R hodes. D ans la co n clu sio n d e l ’artic le , il avance sa p ro p re opinion: «Il était esc ro c et gentlem an en m êm e tem ps, m ais av an t tout un hom m e e x tra o rd in a ire . E ta n t parti d e rie n , d e la p o sitio n d 'u n très je u n e m in e u r a tte in t d e p lu s ie u rs m alad ies dans un pays étran g er et élo ig n é de l ’A n g leterre, il a ram assé une g ran d e fo rtu n e et s ’est ouvert la v o ie aux plus ém inents postes dans sa nouvelle patrie. Il a jo u é un rôle très im p o rtan t dans l ’h isto ire d e l ’E m p ire B rita n n iq u e en A friq u e à la fin du Χ ΙΧ -e siè c le e t a c o n trib u é en g ra n d e m esu re à le fonder».