A C T A t l Ň I V E E S l T A T I S N I C O L A I С Ô Ρ Ε R M I;;C'l H I S T O R I A V I I I — N A U K I H Ü M Ä N I S T Y C Z N O - S P O L E C Z N E — Z E S Z Y T 54 — (1973)
Zakład, Archiwistyki
Halina Robótka
RYSUNKI TECHNICZNE XVI—XVIII WIEKU W ZASOBIE ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W TORUNIU
Krótki zarys rozwoju rysunków technicznych. Ogólna cha-rakterystyka rysunków technicznych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu. Profil fortyfikacji z końca XVI w. Omówienie genezy i treści rysunków wodociągów,
zbiorników wodnych i studni oraz zachowanych relacji.
Obecnie spotykaną postać dokumentacji technicznej, składającą się z kilku podstawowych części: założenia, projektu technicznego, rysunków roboczych, kosztorysu i wszelkich instrukcjił, wytworzyły przemiany, ja-kie zachodziły na przestrzeni wieków. Już w średniowieczu wykonywano rysunek, przedstawiający widok zewnętrzny obiektu. Wybudowanie w oparciu o taki rysunek odpowiedniego urządzenia wymagało wysokich kwalifikacji majstra — budowniczego2. Z biegiem lat, na przełomie XVIII i XIX w., w związku z rozwojem przemysłu i techniki, obok wcze-śniej znanych form pojawia się nowa — rysunek szczegółowy (rozplano-wanie wnętrz, przekroje poszczególnych elementów). Pojawiają się coraz częściej uwagi i obliczenia umieszczane bezpośrednio na planie lub jako odrębny załącznik. Stanowić one będą odtąd integralną część dokumenta-cji technicznej 3.
Ilość rysunków sporządzanych do XVIII w. była nikła. Czasy Oświe-cenia cechuje pewien wzrost ilościowy, prawdziwy przełom przynosi jed-nak dopiero rozwój techniki w XIX i XX w. Dzisiaj dokumentacja tech-niczna wytwarzana jest masowo.
Do czasów obecnych zachowało się stosunkowo niewiele rysunków z okresu staropolskiego, a pewne większe całości, jak zbiory Tylmana
1J . S a r n o w i e z, Rysunki techniczne i ich przechowywanie w archiwum, Archeion XXV, 1956, s. 179.
2 Ibid., s. 178. s Ibid., s. 179.
i l ô Halina Robótka
z Gameren4 czy Henryka Marconi ego5 należą dziś do rzadkości; tym większe więc zainteresowanie nimi ze strony historyków sztuki, kultury materialnej, kartografów itd.6 W związku z tym zainteresowaniem publi-kuje się coraz częściej katalogi rysunków technicznych 7. Wiadomości o nich przynoszą także informatory o zbiorach kartograficznych, ponieważ stare rysunki techniczne przechowywane są z reguły z mapami i planami8.
W tym stanie rzeczy wydaje się być uzasadnione przekazanie in-formacji o najstarszych (do końca XVIII w.) rysunkach technicznych, przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu.
Kwerenda przeprowadzona w zasobie tegoż Archiwum przyniosła w rezultacie kilkadziesiąt rysunków technicznych z okresu XVI—XVIII w., dotyczących Starego i Nowego Miasta Torunia. Część z nich przechowy-wana jest z aktami (księgi rachunkowe miasta, rękopisy), część w Zbiorze Kartograficznym, wraz z mapami i planami.
Najliczniejsze są rysunki architektoniczne pochodzące z XVIII w. Znajduje się wśród nich rzut poziomy kościoła Najświętszej Marii Pan-ny w Toruniu z 1718 г., wykonaPan-ny przez J. F. Bachströma9, przekroje10, projekty fasad11 oraz wyposażenia wnętrza zboru staromiejskiego12;
wi-4 Przechowywane są w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, gdzie prowadzi się obecnie prace nad przygotowaniem katalogu tych materiałów. Zob. też — T. M a k o w i e c k i , Archiwum Tylmana z Gameren, architekta z epo-ki Sobiesepo-kiego, Prace z historii sztuepo-ki, 4/1938.
5 Przechowywane są w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Ak-tualnie prowadzi się prace inwentaryzacyjne.
6 Zainteresowanie to podkreślił ostatnio A. R y s z k i e w i c z , w recenzji wy-dawnictw z serii „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków", Kwart. Urbani-styki i Architektury, t. 16, 1/1971, s. 84—85.
7 Ostatnio Ośrodek Dokumentacji Zabytków przy Ministerstwie Kultury i Sztuki zainicjował wydanie źródeł do dziejów architektury w Polsce. Seria „A" tego wy-dawnictwa pod wspomnianą już nazwą „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Za-bytków" liczy obecnie cztery tomy: t. 3 — M. C h a r y t a ń s k a , P. M a l i s z e w s k i , Katalog pomiarów zabytków architektury i budownictwa, Warszawa 1967; t. 4—5 Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 1 Varsaviana, cz. 2 Miejscowości różne, praca zbiorowa, Warszawa 1967—1969; t. 6 — A. R o t t e r m u n d , Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Mu-zeum Narodowego w Warszawie, Warszawa 1970.
8 Zob. np. starsze opracowanie K. K a c z m a r c z y k a i G. K o w a l -s k i e g o , Archiwum opactwa cy-ster-sów w Mogile, Kraków 1919, czy now-sze K. G ó r s k a - G o ł a s k a , Katalog planów miast i wsi wielkopolskich, z. 1—2, a także P. G r o t h , Cenniejsze zabytki kartograficzne wieku XVI—XVIII znaj-dujące się w WAP w Gdańsku, Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Po-morza, t. 4, 1/1958, s. 373—397 (rysunek techniczny pogłębiarki na stronie 389).
9 Zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 436 T. 348. 10 Zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 519 T. 87.
11 Zob. sygn. ÀT. Zb. Kart. Inw. 518 T. 87 oraz AT, Zb. Kart. Inw. 519 T. 87. 12 Projekt wnętrza, projekt wielkiego ołtarza, kazalnicy i drzwi wykohany
Rysunki techniczne XVΗXVIII wiekü i i i doki i przekroje ratusza wykonane prawdopodobnie w początkowych la-tach XVIII w.13; projekt sarkofagu z XVIII w. dla Anny Wazówny14; pro-jekt łuku tryumfalnego, sporządzony prawdopodobnie w XVII wieku na cześć Jana III15.
Jest też kilka rysunków urządzeń; przykładowo można wymienić dwa projekty sikawki strażackiej z XVIII w.16. Na uwagę zasługują również przekroje i rzuty mostu drewnianego przez Wisłę17.
Liczne są rysunki sieci wodociągowej Starego Torunia, szczególnie je-go północnej i zachodniej części (najbliższe okolice Bramy Chełmińskiej i Staro toruńskiej)18. Przedstawiają one główne zbiorniki (sztuczne i na-turalne) zaopatrujące miasto w wodę, sieć wodociągów w obrębie i poza murami miejskimi oraz rozmieszczenie studni zasilanych przez wodę do-prowadzaną do miasta. Wszystkie rysunki powstały na przestrzeni XVII i XVIII w.19
Zachowało się również wiele rysunków technicznych fortyfikacji miej-skich. Najstarszym z nich jest profil projektowanych umocnień, praw-dopodobnie z końca XVI w. Późniejsze, pochodzą dopiero z XVIII w. Są to szkice murów średniowiecznych Nowego i Starego Torunia. Z połowy osiemnastego stulecia pochodzi najwcześniejszy; przedstawia on mury no-womiejskie20. Pozostałe rysunki dotyczą fragmentów murów i bram21 oraz zamku krzyżackiego 22.
w 1785 roku przez Sehreibera — zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 521 T. 87, a także sygn. AT. ZB. Kart. Inw. 523 T. 47; dwa projekty kazalnicy z 1756 r. — zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 520 T. 87; projekt chrzcielnicy z XVIII w.— zob. sygn. AT. b. Kart. Inw. 522 T. 87; widok bramy z XVIII w. — zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 523 T. 47.
13 Projekt przebudowy ratusza — zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 478 T. 243 oraz sygn. AT. Żb. Kart. Inw. 479 T. 87.
14 Zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 438 T. 348. 15 Zob. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 445 T. 99.
10 Zob. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 488 T. 219 oraz sygn. AT Zb. Kart. Inw. 489 T. 219. 17 Dwa szkice mostu tzw. polskiego — zob. sygn. AT Zb. Kart. 446 T. 513; szkic mostu tzw. niemieckiego — zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 447 T. 318.
18 Szczegółowo plany zostały omówione niżej.
19 Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że obok wspomnianych, niezwykle cen-nych zabytków najstarszej dokumentacji wodnej, Archiwum w Toruniu posiada szereg planów o podobnej treści z XIX w. — zob. AT Zb. Kart. sygn.: Inw. 321. T. 256, Inw. 322 T. 231, Inw. 323 T. 299, Inw. 417 T. 354, Inw. 418 T. 259.
so Schematyczny szkic w ołówku wykonany ok. 1750 r. — zob. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 464 T. 2.
21 Zob. sygn. AT Zb. Kart.: Inw. 467 T. 98 (Brama Sw. Ducha), Inw. 468 T. 146 (Brama Chełmińska), Inw. 465 T. 80 (Brama Sw. Jakuba).
?3 Szkic sytuacyjny zamku z ok. 1750 roku — zob. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 512 T. 2: rysunki „danskeru" — zob. sygn. AT. Zb. Kart. Inw. 513 T. 72.
112 Halina Robótká
W swoim artykule chcę zająć się bliżej najstarszymi, szczególnie cen-nymi rysunkami fortyfikacji i wodociągów. Część (8) z nich przechowy-wana jest w Zbiorze Kartograficznym23, część (2), z księgami ra-chunkowymi miasta i rękopisami24, jeden z grupą akt nie zidenty-fikowanych, zwaną „luzami osiemnastowiecznymi"25. Na istnienie nie-których z tych planów wskazała już wcześniej Helena Piskorska w swoim artykule o źródłach do dziejów sieci wodociągowej Torunia 26.
Różne były okoliczności powstawania rysunków technicznych. Wiele powstało po wojnach szwedzkich, gdy urządzenia wodociągowe poniosły znaczne straty i gdy zachodziła potrzeba budowy nowych lub przebudowy zniszczonych 27.
Często wiążą się one z fortyfikacjami. Przykłady na to mamy w za-sobie Archiwum Państwowego w Gdańsku i w Toruniu28. Pod koniec XVI w., w 1588 r. burmistrz Torunia Henryk Stroband, kierując się tro-ską o stan umocnień miejskich, polecił Antoniemu van Obbergenowi opra-cowanie memoriału na temat możliwości wprowadzenia fortyfikacji no-wego typu 29. Ów memoriał zachował się w aktach Archiwum Toruńskie-go 30. Odnaleziony w trakcie porządkowania wspomnianych już „luzów
23 Zob. sygn. AT Zb. Kart.: Inw. 314 T. 503, Inw. 315 T. 519, Inw. 320 T. 519, Inw. 501 T. 135, Inw. 316 T. 264, Inw. 317 T. 135, Inw. 318 T. 519.
24 Księgi o sygnaturach: AT Kat. II X I V 57 a i Kat II X V I 46.
25 Podczas porządkowania tej właśnie grupy akt, pracownik Archiwum J . Wa-luszewska natrafiła na rysunek fortyfikacji. J a k się później okazało był to szkic wykonany prawdopodobnie pod koniec X V I w.
î 6 H. P i s k o r s k a , Dawne wodociągi Torunia w świetle źródeł archiwalnych, Zapiski TNT, t. 8, 1929—1931, s. 310. Autorka zajęła się odnalezionymi rysunkami bardziej jako źródłem do dziejów systemu wodociągów niż jako przykładami naj-starszej dokumentacji technicznej. Wymienia cztery rysunki o następujących aktual-nych sygnaturach: Zb. Inw. 316 T. 264 (d. Kat. II X V I I I 132); Kat. I l X I V 57 a (sy-gnatura nie zmieniona); Kat. II X V I 46, (sy(sy-gnatura nie zmieniona); widok perspekty-wiczny Torunia wykonany w 1631 r. z późniejszymi zmianami (sygn. dawna Kat. II X V I I I BM 2), został w latach drugiej wojny światowej przekazany przez Niemców do muzeum w Toruniu.
27 Mówią o tym wyraźnie kroniki: H. J. Z e r η e c k e , Historiae Thoruniensis
1231—1711, Ťhorn 1711, s. 120 oraz Manuskrypt des Dr. Schultz 1619—1676, s. 12
i następne — zob. AT Kat. II X I I I 25, a także omawiana na s. 7 relacja z X V I I w. 28 Najstarszym zachowanym zabytkiem w Zbiorze Kartograficznym WAP w Gdańsku jest plan fortyfikacji miejskich z 1520 r. — zob. P. G r o t h, op. cit., s. 376.
2· J . Ρ u с i a t a - P a w ł о w s к a, Z dziejów stosunków artystycznych Torunia
i Gdańska z XVI—XVII wieku, Prace Wydziału Filolog.-Filozof. TNT, t. 8 — Teka
Komisji Historii Sztuki, s. 143—226.
3,1 AT Kat. II IV 27 a: „M. Antoni van Obbergen Bedenken von Befestigung der Stadt Thořn, Anno 1591" (brudnopis) oraz AT Kat. II IV 9: „Bürgermeisters Heinrich •Strobands Vorschläge zur zweckmässig Befestigung der Stadt Thorn 1591" (czystopis).
Rysunki techniczne X V I — X V I I I wieku Í 1 3
osiemnastowiecznych" rysunek fortyfikacji (zob. rys. 1) był zapewne za-łącznikiem do tego memoriału. A więc i rysunek byłby dziełem Antonie-go van Obbergena 31.
Rys. 1. Profil projektowanych fortyfikacji Torunia z końca X V I w. — oryginał zaginął
Ponieważ, jak już wspomniano, zachowała się tylko fotografia planu (oryginał zaginął), z konieczności można podać tylko skąpe dane o jego cechach zewnętrznych. Szkic prawdopodobnie wykonano tuszem, niesta-rannie, bez podziałki i legendy.
Jest to profil projektowanych nowych fortyfikacji Torunia, złożonych z wału z nadszańcem i fosy. Jak wiadomo, zamierzenia Strobanda nie zo-stały zrealizowane do początku XVII w. Rozbudowa fortyfikacji nastąpiła dopiero po 1629 r. Profile wzniesionych wówczas wałów znane są z ry-sunków inżynierów szwedzkich32. Sporządzono je przy okazji kolejnej
rozbudowy systemu obronnego miasta w latach 1656/1657.
Najwcześniejsze rysunki sieci wodociągowej pochodzą z końca XVII w., mimo że przedstawiona na nich sytuacja jest nieco starsza.
81 J. Habela-Ciemnołońska, która prowadziła w swoim czasie badania nad
dzia-łalnością Antoniego van Obbergena (J. H a b e 1 a, Antoni van Obberghen, archi-tekt i fortyfikator flamandzki z przełomu XVI i XVII wieku — maszynopis z 1964 r.)
wykorzystała również omawiany rysunek. Właśnie dla niej wykonano fotografię, która zachowała się do dziś i która stanowi podstawę omówienia (oryginał zaginął).
82 Plan fortyfikacji Torunia w Krigsarkivet w Sztokholmie — zob. A G A D
„kwe-renda szwedzka", roi. 3, klatka 523—526 oraz Z. N o w a k i A. T o m c z a k , Rę-kopiśmienne plany Rzeczypospolitej w zbiorach Biblioteki Królewskiej w Kopen-hadze, Kwart. Urbanistyki i Architektury, t. 16, 1971, s. 231, ryc. 9.
Ü 4 Haliftä Robótka
Najstarszy ż rysunków (ryś. 2) przedstawia sieć samych rilr wodo-ciągowych w obrębie i poza murami miejskimi oraz odkryte zbiorniki wod-ne (sztuczwod-ne i naturalwod-ne) poza miastem3 3. Pokazane na planie zbiorniki leżą prawdopodobnie na północ od miasta. Biorący stąd swój początek
Rys. 2. „Zeichnung von Condit" z XVII w. (fragment) — sygn. AT Zb. Kart. Inw. 314 T. 503
ciąg rur biegnie prawie w prostej linii w kierunku Bramy Chełmińskiej. W miarę zbliżania się do miasta przyjmuje on wodę kolejno ze zbiorni-ków: „Olchowego", „Samrata"3 4, „Kamiennego" i nieokreślonego bliżej stawu oraz wielu zbiorników tzw. pomocniczych. W pobliżu miasta wodociągi te łączą się z innymi, zasilanymi przez Strugę Toruńską (Bachę) i już jako połączone wchodzą w obręb murów miejskich. Część z nich, biegnąca początkowo wzdłuż obecnej ulicy Dzierżyńskiego, zasilała w wodę następujące studnie: „Maruszkę" (przy zachodniej pierzei obec-nej ulicy Dzierżyńskiego), przy „Gdańskiej Piwnicy" (wschodnia pierzeja
Starego Rynku), przy obecnej ulicy Szerokiej oraz dwie przy kościele
· 4 ; " I 33 AT Zb. Kart. Inw. 314 T. 503 (ryc. 1); drugi egzemplarz — zob. AT Zb. Kart. Inw. 315 T. 519. Oryginalny tytuł rysunku brzmi „Zeichnung vpn Condit".
Řysiinkí techhíczne X V l ^ k V I I I wíeku 11.6
Św. Janà (na północnym i południowym krańcu cmentarza)35, a następnie kończy swój bieg za Bramą Żeglarską. W dolnej części planu przedsta-wiona jest sieć dziesięciu studni, rozplanowana w najbliższej okolicy Bra-my Starotoruńskiej. Studnie te zasilało odgałęzienie rui* biegnące wzdłuż fosy, od Bramy Chełmińskiej do Starotoruńskiej. Rozmieszczenie studni było następujące: przy obecnej ulicy Piekary (1), przy obecnej ulicy Ko-pernika (4), przy obecnej ulicy Rabiańskiej (5).
Rys. 3. Plan sieci wodociągowej Tornia z XVII w. (Fragment) — sygn. AT Kat. II XIV 57 a
Rysunek został wykonany starannie tuszem na papierze o wymiarach 72X46 cm, w skali ok. 1 : 10 000, bez legendy i orientacji. Uwagi i objaś-nienia podane są kursywą gotycką w języku niemieckim.
Podobną treść, co plan wyżej omówiony, zawiera odręczny szkic biegu r u r wodociągowych i rozmieszczenia zbiorników wodnych zatytułowany „Handzeichnung wegen Wasserleitungen" 36.
Sporządzono go tuszem na papierze o wymiarach 135X32 cm, w skali ok. 1 :5000, brak na nim orientacji. Obiekty przedstawione są
ikonogra-35 podobną sieć przedstawiają niektóre plany ogólne — zob. plan Torunia w Staatsbibliothek w Berlinie, sygn. X 35018, a także P r a e t o r i u s , Topogra-phisch — historisch — statistische Beschreibung der Stadt Thorn, Toruń 1832,, s. 120.
116 Halina ítobótká
ficznie. Uwagi i objaśnienia kursywą gotycką, w języku niemieckim na-niesione są bezpośrednio na plan.
Prawdopodobnie dalszym ciągiem omawianego rysunku jest wyko-nany przez tego samego autora 37 „Plan sieci studni w kwartale Bramy Starotoruńskiej" 38. Sieć dziesięciu studni rozplanowana podobnie jak na planie wcześniejszym.
«Bill
• ' с
M/^J л %
' 9 Х к ~ Ж В в ,
Rys. 4. Plan sieci wodociągowej Torunia z XVII w. (fragment) — sygn. AT Kat. II XIV 57 a
Szkic został wykonany odręcznie, przy pomocy tuszu i pióra, na pa-pierze o niewielkich wymiarach 41X32 cm, w skali ok. 1 : 900. Uwagi i ko-mentarze w języku niemieckim, kursywą gotycką naniesione są na plan.
Ż końca XVII w. pochodzi również inny „Plan sieci wodociągowej To-runiu" 39 (rys. 3—4). Bieg rur pokazanych na planie różni się nieco od
37 Porównanie pisma obu planów potwierdza tezę, że wyszły one spod jednej ręki.
38 Zob. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 319 T. 519. Tytuł podany w tekście jest nadany przez autorkę.
3»· AT Kat. II XIV 57a; drugi egzemplarz — zob. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 320 T. 519. Tytuł również nadany przez autorkę.
Rysunki techniczne XVI—XVIII wieku 117
przedstawionego wyżej ale inne jest rozmieszczenie zbiorników wodnych. Pewne zmiany notuje ów plan w ilości i rozplanowa-niu studni miejskich w okolicy Bramy Chełmińskiej. Pojawiają się t u t a j nowe studnie: usytuowana bardzo blisko Bramy (prostopadle do „Maruszki"), tzw. „Przy Kacku" (prawdopodobnie płd.-wsch. róg Starego Rynku) oraz przy obecnej ulicy Szewskiej. Brak natomiast oznaczonej na najstarszym rysunku po jednej studni przy ulicy Szerokiej (obecnej) i przy kościele Šw. Jana (od północnej strony). Sieć studni w pobliżu Bramy Starotoruńskiej bez zmian.
Do wykreślenia rysunku użyto atramentu i papieru o wymiarach 68X40 cm. Objaśnienia na planie poszczególnych elementów bardzo la-koniczne. Obiekty przedstawiono ikonograficznie.
Na powstanie siedemnastowiecznych planów rzuca pewne światło zachowana w trzech odpisach, z końca XVII w. i z 1706 г., relacja (spra-wozdanie) o stanie wodociągów na terenie miasta Torunia 40. Z treści re-lacji można przypuszczać, że powstała ona ok. 1673 r.41 Zachowane wzmian-ki o rurmistrzach pozwalają postawić tezę, że autorem omawianej rela-cji jest Dionizy Glandawi 42.
Wspomniana relacja mówi wyraźnie o sporządzeniu w XVII w. trzech rysunków sieci wodociągów. Pierwszy z nich miał powstać w 1646 г.. a wykonać go miał właśnie wymieniony wcześniej Dionizy Glan-dawi, drugi w r. 1653 przy okazji opracowania na zlecenie władz miasta projektu wykorzystania wody, trzeci był załączony do relacji z ok. 1673 r Wszystkie wykonał Dionizy Glandawi4 3. Opracowaną relację
prze-40 Dwa jednakowe odpisy — zob. sygn. AT Kat. II XIV 57a; skrócony odpis
znajduje się w księdze rachunków miejskich z XVIII w. — zob. sygn. AT Kat. II XVI 46, s. 135—147.
41 Pozostaje to w sprzeczności z tezą H. Piskorskiej (H. P i s k o r s k a , Dawne
loodociągi..., s. 305), że sprawozdanie powstało w 1696 r. i że sporządził je niejaki
Marcin Brosz, budowniczy wodociągów. Wnioski swoje oparła autorka na informacji zawartej w dopiskach marginalnych, umieszczonych na kopii z 1706 r. (zob. AT Kat II XVI 46). Owe dopiski, jak się okazało, zawierają informacje o wykonaniu przez wspomnianego Brosza odrysu z planu przechowywanego przez władze miejskie. Analiza treści relacji przynosi pewne dowody, pozwalające wnosić, że oryginał relacji sporządzony został około 1673 r. W tym roku ówczesny budowniczy wodocią-gów, zapewne autor relacji, rozpoczął roboty nad usunięciem wody z „Gdańskiej Piwnicy". Skoro więc nie ma żadnych wiadomości o zakończeniu tych prac, można przypuszczać, że wspomniana relacja powstała przed ich zakończeniem, a więc naj-później w latach siedemdziesiątych XVII wieku.
42 Jak podaje autor relacji, w 1646 roku piastował on funkcje rurmistrza.
Ko-pią sprawozdania z 1706 roku podaje, że w tym to właśnie roku rurmistrzem był Dio-nizy Glandawi (u H. Piskorskiej — „Szlandawi"). Zob. H. P i s k o r s k a , Dawne
wodociągi..., s. 305.
118 Halina Robótka
kazał Jakubowi Austenowi44. Wskutek wybuchu wojny szwedzkiej i śmier-ci J. Austena owych planów nie zrealizowano.
Również na żądanie władz miejskich autor sprawozdania wykonał na-stępny plan. Powstał on w oparciu o przeprowadzone w terenie pomiary. Plan przekazany został Piotrowi Edlingowi45.
Nie wykluczone jest, że rysunki, o których wspomina autor relacji przetrwały do dziś w postaci odrysów wykonanych pod koniec XVII i na początku XVIII w. Brak oryginałów bardzo utrudnia ustalenie losów i wzajemnych powiązań, które niewątpliwie miały miejsce. Jak można się domyślać, plany przechowywane były przez władze miasta. Sięgano do nich, gdy zachodziła tego potrzeba lub sporządzano kopie. Potwierdzałby to fakt zachowania się po kilka egzemplarzy tego samego rysunku4 8.
Odrysem, wykonanym w 1706 r. z nie zachowanego oryginału planu jest odręczny szkic, zamieszczony na 11 kartach księgi rachunków miej-skich (rys. 5) 47. Na s. 149—153 pokazany jest bieg wodociągów od tzw. „Olchowego" zbiornika aż poza Bramę Żeglarską. Dalsze strony (155—157) rejestrują liczbę studni i ich rozmieszczenie w sąsiedztwie dwu bram: Chełmińskiej i Starotoruńskiej. Zaskakuje umieszczenie studni „Marusz-ki" w zupełnie innym miejscu niż to czynią plany wcześniejsze, t j . na wschodniej pierzei obecnej ulicy Dzierżyńskiego, podczas gdy powinna się znajdować na zachodniej. Pewne zmiany zaszły także w rozplanowaniu sieci na jej zachodnim odcinku.
Jak już wspomniano, rysunek zajmuje 11 stron księgi. Wykonany jest odręcznie, niedbale, tuszem, w skali ok. 1 : 7000. Objaśnienia podane są mało czytelną kursywą gotycką. Szkic stanowi załącznik do kopii relacji z 1706 r.
Całość systemu wodociągów pokazuje plan powstały w 1735 г., zatytu-łowany „Zeichnung von einigen privat-Brunnen in der Stadt Thorn" (rys. 6)
Wykonany został bardzo starannie, w trzech egzemplarzach. Dwa z nich są jednobarwne, jeden wielobarwny (tusz i akwarela). Wszystkie sporzą-dzono na papierze o nieregularnych kształtach: 109X41 cm; 39,5X56 cm; 21X29,5 cm. Oznaczenia użyte na planie wyjaśnione są w ozdobnej
le-44 Jakub Austen był od 1650 roku burmistrzem Torunia. Zob. M. G u m o w s k i , Herbarz patTycjatu toruHskieęo, s. 26.
45 Piotr Edling piastował od 1661 roku urząd ławnika miejskiego. Zob. M. G u-m o w s к i, op. cit., s. 50. P. Edling był też inicjatoreu-m powstania planu.
48 Por. sygn. AT Zb. Kart. Inw. 314 T. 503 i AT Zb. Kart. Inw. 315 T. 519 oraz AT Kat. II XIV 57 a i AT Zb. Kart. Inw. 320 T. 519.
*7 Sygn. AT Kat. II XVI 46, s. 147—159. « Sygn. AT Zb. Kart. Inw. 316 T. 264.
Rysunki techniczne XVI—XVIII wieku 119
C>*
&—fBĘt=
ф
feO;
Rys. 5. Plan sieci wodociągowej Torunia z 1706 r. (fragment) — sygn. AT Kat. II XVI 46, s. 157
Rvs. 6. ..Zeichnung von einigen privat-Brunnen in der Stadt Thorn" z 1735 г. (fragment) — sygn, AT Zb, Kat. Inw, 316 T. 264
120 Halina Robótka
gendzie. Na planie podano podziałkę liniową, ale bez podstawy przelicze-nia. Brak także orientacji.
Sytuacja przedstawiona na rysunku po raz pierwszy pokazuje, obok znanych już nam z wcześniejszych planów cieków wodnych krytych,
ko-j
Rys. 7. „Brunnen in Altthornischen Quartier" z 1787 г. — sygn. AT Zb. Kart. Inw. 501 T. 135
ryto Strugi Toruńskiej, od stawu na Mokrem począwszy. W obrębie m u -rów miejskich mamy oznaczone, -również po raz pierwszy, bloki budowla-ne i siatkę ulic (bez nazw); rozplanowanie Przedmieścia Chełmińskiego, na działkach widnieją nazwiska właścicieli.
Między rysunkami z XVIII w. zachował się też projekt naziemnej czę-ści studni w kształcie piramidy (rys. 7)49. Na jej szczycie znajdowała się
Rysunki techniczne XVI—XVIÏÏ wieku 121 dłoń podtrzymująca kulę — wyobrażenie kuli ziemskiej — z zegarem sło-necznym 50. Ta marmurowa studnia51 miała stanąć w 1787 r. przed do-mem przy dawnej ulicy Šw. Anny 30, gdzie, jak przypuszczano, urodził się Mikołaj Kopernik.
Rys. 8. Plan sytuacyjny zbiornika wodnego z 1790 r. — sygn. AT Zb. Kart. Inw. 317 T. 135
Rysunek sporządzony został tuszem na papierze o wymiarach 19 X X19 cm, w skali 1 : 70. Opis obiektu podany jest kursywą gotycką, w ję-zyku niemieckim.
Z 1790 r. pochodzi plan sytuacyjny zbiornika wodnego 52 położonego na Strudze Toruńskiej (rys. 8)53.
50 Por. K. G ó r s k i , Dom i środowisko rodsinne Mikołaja Kopernika, Toruń 1968, s. 14 i 21. Autor wspomina o zbudowaniu przez S. L. Gereta (po 1760 r.) dre-wnianej, a nie marmurowej piramidki nad „studnią Kopernika".
51 Możliwe, że zbudowana przez S. L. Gereta studnia odbiegała od projektu; J. Wasiutyński podaje, iż dopiero Napoleon, będący w Toruniu w 1809 r. polecił na swój koszt odnowić studnie przed domniemanym domem Kopernika i ozdobić jej szczyt globusem — wyobrażeniem kuli ziemskiej (J. W a s i u t y ń s k i , Kopernik, Warszawa 1938, s. 535).
52 Sygn. AT Zb. Kart. Inw. 317 T. 135.
122 Halina Robótka
Rysunek wykonany został na papierze o wymiarach 32X21 cm, przy pomocy tuszu i szarej akwareli. Dla oznakowania rzeźby terenu użyto zna-ków topograficznych. Nieliczne uwagi w języku niemieckim są naniesione na plan.
Omówione rysunki techniczne wraz z relacjami stanowią najstarszy zachowany materiał do badań nad dziejami systemu zaopatrywania miasta w wodę. Pochodzą one dopiero z X V I I i XVIII w., jednak Helena Piskor-ska słusznie przenosi istnienie wodociągów toruńskich na wiek XVI. Czy istniały one już wcześniej, jak dowodził Praetorius 54 — nie wiadomo.
Halina Robótka
TECHNISCHE ZEICHNUNGEN AUS DEM 16.—18. JAHRHUNDERT IN DEN BESTÄNDEN DES STAATSARCHIVS ZU TORUŃ
(Zusammenfassung)
Die Verbreitung der Anwendung technischer Zeichnungen in verschieden Ge-bieten läßt auch das Interesse für ihre Geschichte wachsen. Um diesem Interesse ent-gegenzukommen, wurden in dem Aufsatz die ältesten technischen Zeichnungen be-handelt, die in den Beständen des Staatsarchivs zu Toruń zu finden sind. Die erste Stelle nimmt darunter ein gezeichnetes Profil der projektierten Befestigungswerke der Stadt Toruń ein. Die Forschungen haben nachgewiesen, daß diese Zeichnung von dem Architekten aus Gdańsk, Anton van Obbergen, gegen Ende des 16. Jhs. ausgeführt worden ist. Es handelt sich dabei um den ältesten bekannten Entwurf der Befestigungen von Toruń, der erst in den Anfangsjahren des 17. Jhs. realisiert wurde. Aus der zweiten Hälfte des 17. Jhs. und aus dem 18. Jh. stammen die Pläne des Wasserleitungsnetzes von Toruń. Sie stellen das System der Wasserversorgung dar: den Verlauf der Leitungsrohre, natürliche und künstliche Wasserbehälter und das Brunnennetz im Gebiet der Altstadt Toruń. Eine Merkwürdigkeit bildet der Entwurf eines Brunnens mit astronomischen Emblemen, der vor dem Geburtshaus Copernicus errichtet werden sollte.
