Henryk Mamzer
Źródła archeologiczne : artefakty czy
językowe o nich wypowiedzi? =
Archaeological Sources : Artefacts or
Linguistic Statements Concerning
Them?
Humanistyka i Przyrodoznawstwo 16, 227-250
H U M A N I S T Y K A I P R Z Y R O D O Z N A W S T W O 1(3 O l s z t y n 2 0 1 0
H enryk M am zer
Instytut Archeologii i Etnologii PAN Institute o f Archaeology and Ethnology, Oddział w Poznaniu Polish Academy o f Science, Poznań Branch
ŹRÓDŁA ARCHEOLOGICZNE: ARTEFAKTY CZY
JĘZYKOWE O NICH WYPOWIEDZI?
Archaeological Sources: Artefacts or Linguistic
Statements Concerning Them?
S ł o w a k l u c z o w e : archeologia, źródła ar cheologiczne, filozofia kultury, pow rót do rzeczy.
S t r e s z c z e n i e
Artykuł ma charakter polemiczny - wyra ża wątpliwość wobec potocznego przekonania, że materialne pozostałości po społeczeństwach minionych, skoro są jedynym o nich źródłem informacji, mówią „same za siebie” . Przekona nie to znajduje wsparcie w upowszechniają cym się ostatnio w hum anistyce światowej i europejskiej ukierunkowaniu badań nad kul turą materialną. Istotą owego ukierunkowania - jak twierdzą jego zwolennicy posługujący się hasłem „powrotu do m aterialności” lub „po wrotu do rzeczy” - jest osłabienie czy wręcz w yelim inow anie nieuzasadnionej asym etrii między ludzkimi działaniami intencjonalnymi a nie-ludzkim, materialnym (pozaintencjonal- nym) światem relacji przyczynowych. Jednak że odczytywanie pradziejów z uporządkowa nych przez archeologa materialnych wytworów jest ich odczytywaniem w języku wspólnoto wym, a więc takim, w którym nadana została owemu zbiorowi wytworów treść dziejowa. Treść dziejowa uporządkowanego na muzeal nej w ystaw ie zbioru w ytw orów to rezultat uzgodnień wspólnotowych (wspólnoty
arche-K e y w o r d s : archaeology, archaeological sources, p h ilosophy o f culture, retu rn to things.
A b s t r a c t
This article is polemical in nature, as it challenges a common belief that material re mains o f past communities “speak for them selves”, since they are the only source o f in form ation concerning those societies. Such a belief is reflected in a focus on research in material culture, which is recently becoming popular in European and w orld humanities. According to the supporters o f a “return to materialism” or “return to things”, the essence of this new approach is to reduce, or altogether eliminate, an unjustified asymmetry between human intentional actions and a non-human, material (unintentional) world o f causative re lations.
However Cinterpreting prehistory basing on a set o f material objects arranged by an ar chaeologist, means interpreting it in a commu nity language, that is a language in which the given set has been endowed with historical meaning. Historical meaning o f a set o f mate rial objects exhibited in a museum is a result o f some agreements made by a community (a community o f archaeologists). It is a literal
ologów), literalne odniesienie przedmiotowe, „widziany społecznie” fragment rzeczywistości minionej, jej ujęcie z punktu widzenia akcep towanego kulturowo wcześniejszego zespołu stwierdzeń. Bez uzgodnień w języku wspólno towym nie jest możliwe nadanie treści dziejo wej porządkującej materialne wytwory, tak jak nie jest możliwe jej odczytanie bez znajomości języka wspólnotowego. Beduini czy australij scy aborygeni - przykładowo - nie uczestniczą w „umeblowaniu” świata kultury zachodniej, a więc bez znajomości jego języka wspólnoto wego nie są w stanie odczytać treści dziejowej ze zbioru wytworów przedstawiającego ową treść. Język wspólnotowy ma charakter przed- u staw ny; w sensie lo g iczn y m w yprzedza zarówno nadawanie materialnym wytworom treści dziejowej, jak i jej odczytanie przez od biorcę. Materialne przedmioty, podobnie jak i miniona rzeczywistość, w której funkcjono wały, łączą się nierozerwalnie z kontekstem myślowym badacza, z jego kontekstem kultu rowym . W zw iązku z tym oddzielenie ich obiektywnego charakteru od kontekstu kulturo wego, za pośrednictwem którego są one po strzegane, okazuje się niemożliwe. Nie jest więc możliwe oddzielenie rzeczy od naszego sposobu myślenia o nich. Przedmioty material ne (fizykalne) w sensie przyrodoznawczym same w sobie nic nam nie mówią. „Tylko my to robimy” - by użyć sformułowania R. Ror- ty ’ego. Główna teza artykułu ugruntowana jest więc w dokonaniach takich myślicieli jak: Ka zimierz Ajdukiewicz, Jerzy Kmita, Hilary Put nam czy Willard Van Orman Quine.
Upowszechniające się dziś urzeczowienie badań nad kulturą jest wyrazem mityzacji spo sobu myślenia najbardziej czytelnego w kultu rze popularnej, a polegającego z jednej strony na antropomorfizowaniu świata natury, z dru giej zaś na równoczesnej reifikacji kulturowe go obrazu świata.
objective reference, a “ socially perceived” fragment o f past reality, or in other words, its interpretation from the perspective o f a cultu rally accepted set o f claims.
W ithout agreement in a community lan guage it is impossible to arrange material ob jects and endow them with historical meaning, just as it is impossible to interpret their mean ing without a knowledge o f that community language. The Bedouin or the Australian A b origines, for example, who are alien to the Western “furnishing” o f the world, and there fore w ithout a knowledge o f that particular community language, are incapable to read the historical meaning from a set o f objects carry ing it. Community language is primordial in nature; in a logical sense it precedes both in stilling material objects with historical mean ing and its interpretation by a recipient. The knowledge o f a community language is a nec essary condition for sending and receiving a message.
Material objects, as well as past reality, in which they functioned, are inextricably linked with the researcher’s m ental background, or with his cultural background. Consequently, it proves im possible to separate the objective character o f things from the cultural context through which they are being perceived. In other words, it is impossible to separate mate rial objects from our way o f thinking about them. Material (or physical) objects, from the point o f view o f the natural sciences, tell us nothing on their own accord. “It is we who do so”, as R. Rorty would put it. The main thesis o f this article is therefore consistent w it the thoughts o f the following thinkers: Kazimierz Ajdukiewicz, Jerzy Kmita, Hilary Putnam, and Willard Van Orman Quine.
On the other hand, reification o f research on culture, which recently has gained so much acclaim, is nothing but mythical thinking, very typical o f popular culture, and expressing itself in both anthropomorphization o f the world of nature, and reification o f the world o f culture.
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 2 9
J e ż e li p r z y jr z y m y s ię e k s p o z y c jo m m u z e a ln y m p r z e d s ta w ia ją c y m p r a d z ie je c z ło w ie k a , to o k a ż e się , ż e s ą to w y łą c z n ie e k s p o z y c je a r te f a k tó w s p o łe c z e ń s tw n ie z n a ją c y c h p is m a b ą d ź ta k ic h , k tó r e p o s łu g i w a ły s ię n im w o g r a n ic z o n y m z a k r e s ie . S iłą r z e c z y g łó w n y m ź r ó d łe m in f o r m a c ji o n ic h s ą m a te r ia ln e p o z o s ta ło ś c i. A r g u m e n ta c ja o m a te r ia ln o ś c i p r z e k a z u o o w y c h d a w n o j u ż m in i o n y c h s p o łe c z e ń s t w a c h z d a je s ię w ię c c a łk o w ic ie p r z e k o n y w a ją c a . P o z b a w ie n i o w y c h m a te r ia ln y c h ś w ia d e c tw n ie b y lib y ś m y b o w ie m w s ta n ie c z e g o k o lw ie k o n ic h p o w ie d z ie ć . T o z a ś c o m a te r ia ln e ( fiz y k a ln e ) , to - w p o to c z n y m p r z e k o n a n iu - r e a ln e . S k o ro z a ś r e a ln e , to n ie w ą tp liw ie o b ie k ty w n e . K o ja r z e n ie m a te r ia ln o - ś c i p r z e d m io tó w z o b ie k ty w n o ś c ią w y p o w ie d z i o n ic h o k a z u je s ię r o z p o w s z e c h n io n y m n a w y k ie m . W k o n s e k w e n c j i a r c h e o lo g ia j a k o n a u k a e m p ir y c z n a u to ż s a m ia n a j e s t n ie t y lk o z b a d a n i a m i r e a l n o ś c i , l e c z r ó w n i e ż z p r z e k o n a n i e m o o b ie k ty w n o ś c i te g o , c o o o w e j r e a ln o ś c i m ó w i. W y n ik a z te g o , ż e m a te r ia ln e p o z o s ta ło ś c i p o s p o łe c z e ń s tw a c h m in io n y c h s ą tr a k to w a n e p r z e z a r c h e o lo g a j a k o o b ie k ty w n e , n ie z a le ż n e o d j a k i e j k o l w i e k in te r p r e ta c ji ź r ó d ło in f o r m a c ji, ź r ó d ło s a m o w s o b ie . W ią ż e s ię to z p r z e k o n a n ie m , ż e p o z o s ta ł o ś c i m a te r ia ln e s ą c z ę ś c ią m in io n e j r z e c z y w is to ś c i d o s tę p n ą w p r o s t n a s z e m u p o s tr z e g a n i u z m y s ło w e m u , w ie d z a o p r z e s z ło ś c i o p ie ra s ię n a „ c z y s ty m ” d o ś w ia d c z e n iu , a a r c h e o lo g ia , w w y n ik u s w o ic h b a d a ń n a d m a te r ia ln o ś c ią , o d tw a r z a o b r a z p r z e s z ło ś c i w je j r z e c z y w is ty m k s z ta łc ie , a w ię c ta k ą , j a k ą o w a p r z e s z ło ś ć n a p r a w d ę b y ła .
P r z e k o n a n ie o „ c z y s te j” f a k ty c z n o ś c i ź r ó d e ł a r c h e o lo g ic z n y c h z n a la z ło w y r a z w w y p o w ie d z i J e rz e g o T o p o ls k ie g o o b e z p o ś r e d n im c h a r a k te r z e ź r ó d e ł a r c h e o lo g ic z n y c h w p r z e c iw ie ń s tw ie d o p o ś r e d n ie g o c h a r a k te r u h is to ry c z n y c h ź r ó d e ł p is a n y c h : „ Ź r ó d ła b e z p o ś r e d n ie s ą m a te r ia ln y m i p o z o s ta ło ś c ia m i p rz e s z ło ś c i, k tó r e m o g ą b y ć p r z e z h i s t o r y k ó w ( a r c h e o lo g ó w , e tn o lo g ó w itd .) o b s e r w o w a n e b e z p o ś r e d n io . C h o d z i m i tu ta j o b e z p o ś r e d n ie o g lą d a n ie n a p r z y k ła d p r z e d m io t ó w o d k r y ty c h w c z a s ie w y k o p a li s k , a ta k ż e b u d y n k ó w c z y o b ie k tó w s z tu k i. W ź r ó d ła c h p is a n y c h , k tó r e s ą ty p o w e d la h is to r ii, z a w s z e m a m y d o c z y n ie n ia z e s p r a w o z d a n ie m z c z y je jś o b s e rw a c ji. W ó w c z a s h is t o r y k k o r z y s ta z te g o , co p o d a j e m u h i s t o r y c z n y i n f o r m a t o r ” 1, in a c z e j m ó w ią c - k o r z y s t a p o ś r e d n io . M im o ż e ź r ó d ła b e z p o ś r e d n ie - z d a n ie m J. T o p o ls k ie g o - n ie o d b ija ją r z e c z y w is to ś c i, to w ta k im ic h u j ę c i u z d a je s ię tk w ić - j a k to s f o r m u ło w a ł A n d rz e j Z y b e r to w ic z - w ia r a „ w p r z e d - lu b p o z a - p o z n a w c z ą r e a ln o ś ć d z i e jó w i ś w ia ta w o g ó le ” . O d m ie n n y n a t o m ia s t p u n k t w id z e n ia w te j k w e s tii p r e z e n tu je A n n a P a łu b ic - k a . M ia n o w ic ie p is z e o n a , ż e „ w s z e lk ie ź r ó d ła a r c h e o lo g ic z n e d o ty c z ą c e s p o łe c z e ń s tw p r z e d p iś m ie n n y c h m o g ą b y ć - z e w z g lę d ó w o c z y w is ty c h - u ż y t k o w a n e t y l k o p o ś r e d n i o . W o w y m p o d z i a l e n a ź r ó d ł a b e z p o ś r e d n i e i p o ś r e d n i e w g r u n c ie r z e c z y id z ie o d w a r ó ż n e s p o s o b y ic h u ż y tk o w a n ia . [...] K o r z y s ta s ię
z niego [ze źródła - H.M.] pośrednio, gdy pewne jego cechy uznaje się za rację
potw ierdzania (lub obalania) hipotezy o wyeksponowaniu poza tym źródłem
określonego stanu rzeczy, bez względu na to, czy jest on ponadto ewentualnie
stwierdzany (lub negowany) explicite przez odnośne źródło”2. Inaczej mówiąc,
są one źródłami pośrednimi, ponieważ są wykorzystywane pośrednio do potwier
dzania lub obalania koncepcji zawierającej sądy literalne, będące przejawem
kultury, w której partycypuje badacz lub którą w jakim ś sensie projektuje. Taką
koncepcją-świadectwem współczesnej badaczowi kultury jest np. koncepcja pra
dziejów ujmowana w kategoriach oświeceniowej idei postępu. „Natomiast bez
pośrednio wykorzystywać można wyłącznie źródła pisane, zwłaszcza jeżeli cho
dzi o charakterystykę jakiejś postaci historycznej [...] ten typ wykorzystywania
źródeł opiera się na bezpośrednim ustosunkowaniu się do kwestii realności sta
nów rzeczy stwierdzanych (negowanych) przez nie explicite”3. Ten punkt widze
nia poddaje więc w wątpliwość problem „czystej” faktyczności źródeł archeolo
gicznych.
Tymczasem realistyczny punkt widzenia archeologów, rozczarowanych pro
blemami, jakie nasiliły się po zwrocie lingwistycznym, znajduje wsparcie w po
jaw iających się ostatnio w humanistyce światowej i europejskiej propozycjami
badawczymi wysuwanymi pod hasłem „powrotu do m aterialności” lub „powro
tu do rzeczy”, bądź też „zwrotu ku m aterialności” czy „zwrotu ku rzeczom ”4.
Określenie „powrót do materialności” wyraża reakcję na marginalizowane ostat
nio - jak tw ierdzą przywołani autorzy - badania nad materialnością, nad ową
kulturą życia codziennego czy też kulturą potoczności. Trafia ono również na
podatny grunt w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w których do niedawna
obowiązywała - niemalże całkowicie dziś poniechana - ideologia materializmu
historycznego, eksponująca znaczącą rolę bazy materialnej w kształtowaniu nie
materialnej nadbudowy. Rzecznicy „powrotu do materialności” w uzasadnianiu
swojego programu w skazują wszakże na bardziej ogólne tendencje badawcze.
Z jednej strony odwołują się do socjologicznych teorii Pierre’a Bourdieu i Je
ana Baudrillarda w poważnym stopniu budowanych w oparciu o świat rzeczy.
Ze szczególnym naciskiem podkreślając się przy tym wypowiedzi J. Baudrillar
da, według którego ponowoczesność charakteryzuje era przedmiotu, w przeciw
2 A. Pałubicka, Kulturowy wymiar ludzkiego świata obiektywnego, Poznań 1990, s. 6. 3 Ibidem.
4 I. Kopytoff, Kulturowa biografia rzeczy - utowarowienie jako proces, (w:) M. Kempny, M. N ow icka (red.), B adanie kultury. E lem enty teorii antropologicznej, W arszawa 2005, s. 249-274; E. Domańska, Historie niekonwencjonalne, Poznań 2006; eadem, Problem rzeczy
we współczesnej archeologii, (w:) J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa (red.), Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, Olsztyn 2008, s. 27-60; J. Barański, Świat rzeczy. Zarys antropologiczny, Kraków 2007; T. Dant, K ultura m aterialna w rzeczywistości społecznej,
przeł. J. Barański, Kraków 2007; M. Krajewski, Ludzie i przedmioty - relacje i motywy p rze
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 3 1
s ta w ie ń s tw ie d o w ła ś c iw e j n o w o c z e s n o ś c i e r y p o d m io tu . Z d ru g ie j s tr o n y w s k a z u j ą n a z n a c z ą c ą s w e g o c z a s u r o l ę k u ltu r y m a te r ia ln e j w p r o g r a m ie b a d a w c z y m fra n c u sk ie j s z k o ły h is to ry c z n e j s k u p io n e j w o k ó ł c z a s o p is m a „ A n n a le s ” , r e a liz o w a n y m z w ła s z c z a p r z e z F e r n a n d a B r a u d e la c z y H e n r i L e f e b v r e ’a d o ty c z ą c e b a d a n ia c o d z ie n n o ś c i. R z e c b y m o ż n a , ż e is t o tą p r o p o z y c ji b a d a w c z e j z w o le n n ik ó w „ p o w r o t u d o m a te r ia ln o ś c i” j e s t to , co j e s t m o ż liw e d o z m y s ło w e g o z a o b s e r w o w a n ia , c o ś co u tr z y m u je s ię n a p o w ie r z c h n i z ja w is k , b e z w n ik a n i a w g łą b ż y c ia s p o łe c z n e g o i k u ltu ry . P o s ta w a b a d a w c z a p o z o s ta j ą c a w z w ią z k u z h a s łe m „ p o w r o tu d o m a te r ia l- n o ś c i” m a j e d n a k n a c e lu - j a k t w ie r d z ą j e g o r z e c z n i c y - z a p e w n ie n ie r ó w n o w a g i z in n y m i d z i e d z in a m i k u ltu r y , a p r z e d e w s z y s tk im z k u l t u r ą p o jm o w a n ą j a k o r z e c z y w is to ś ć p o z a e m p ir y c z n a , m y ś lo w a . I d z ie z a te m o „ p r z y z n a n ie r z e
c z o m n a le ż n e j im r o li w tw o r z e n iu r z e c z y w is to ś c i” 5, in a c z e j m ó w ią c o s y m e tr ię c z y te ż „ r o z s z e rz e n ie d e m o k ra c ji n a rz e c z y ” - j a k b y to p o w ie d z ia ł B ru n o L a to u r i z a in s p ir o w a n y j e g o p o g lą d a m i B j a r n a r O le s n 6. C o p r a w d a L a to u r p is z e , ż e n ie ty le c h o d z i m u o s y m e tr ię m ię d z y lu d ź m i i n ie -lu d ź m i, le c z o s a m o p o n ie c h a n ie o w e j n ie u z a s a d n io n e j a s y m e tr ii m ię d z y lu d z k im i d z i a ła n ia m i in te n c j o n a ln y m i a m a te r ia ln y m ( p o z a in te n c jo n a ln y m ) ś w ia te m r e la c ji p r z y c z y n o w y c h . R ó w n ie ż k i e d y I g o r K o p y t o f f w s w e j K u l tu r o w e j b io g r a f ii r z e c z y p is z e , ż e r z e c z y , b y m o g ły p o s ia d a ć o k r e ś lo n ą w a r to ś ć , m u s z ą z o s ta ć n a z n a c z o n e k u ltu r o w o , z d a je s ię m in im a liz o w a ć o w ą s y m e tr ię r z e c z y - m y ś li n a d ty m , c o s ię o n ic h m ó w i, k u ltu r ę 7 . K u ltu r a m a te r ia ln a n ie j e s t b o w ie m - j a k tw ie r d z i T im D a n t - o d e r w a n a o d j ę z y k a i in te r a k c j i s p o łe c z n y c h 8. B a rd z ie j tr w a le i n a m a c a ln i e n iż j ę z y k u ła tw ia in te r a k c ję , p o d s u w a j ą c ś r o d k i u m o ż liw ia ją c e p o d z i e la n ie ty c h s a m y c h w a r to ś c i, c z y n n o ś c i c z y s ty ló w ż y c ia . P r z e d m i o ty m a te r ia ln e w y s u w a n a p la n
5 W taki też sposób Paul Ricoeur tłumaczy słynną formułę Leopolda von Ranke (Wie es
eigentlich gewesen), za pomocą której definiował on ideał obiektywności historii: „Owa słyn
na zasada wyraża nie tyle ambicję dosięgnięcia przeszłości samej, a więc by ograniczyć się do pokazania, jak to naprawdę było, bez interpretującego zapośredniczenia, ile pragnienie hi storyka, by wyzbyć się osobistych upodobań, by wygasić (wyłączyć) swoje własne »ja«, by w pew ien sposób pozwolić przemówić samym rzeczom, by pokazać przemożne siły, jakie ujawniły się w ciągu wieków” . P. Ricoeur, Czas i opowieść, t. 3: Czas opowiadany, przeł. U. Zbrzeźniak, Kraków 2008, s. 217, przyp. 29. Francuski filozof w swych pracach zazwy czaj kwestionuje pojęcie rzeczywistości minionej; nie ma bowiem - jego zdaniem - przeszło ści historycznej pozbawionej relacjonującego j ą świadectwa. Z przytoczonej wyżej jego w y powiedzi (w obronie - chciałoby się rzec - realizm u m etafizycznego) zdaje się wynikać w prost, że czym innym jest obiektywność wypowiedzi historyka, czym innym zaś „mowa rzeczy” bezpośrednio relacjonująca przeszłość, mimo że - ja k sam Ricoeur pisze - niemożli wa do zaistnienia bez odczytującego j ą interpretatora.
6 B. Olsen, M aterial Culture after Text: Re-Membering Things, “Norwegian Archaeologi cal Review” 2003, t. 36, nr 2, s. 87-104.
7 I. Kopytoff, op. cit., s. 249. 8 T. Dant, op. cit., s. 14.
p ie r w s z y n o w o c z e s n e g o ż y c ia s p o łe c z n e g o ; b a r d z ie j e k s p o n u je w te n s p o s ó b j e g o p o w ie r z c h o w n e p r z e ja w y , m a r g in a liz u ją c to , co s ta n o w i j e g o is to tę . K u ltu r a m a te r ia ln a n ie j e s t b o w ie m d z i e d z in ą a u to n o m ic z n ą , f u n k c jo n u j ą c ą n ie z a le ż n ie o d z w ią z k ó w s y m b o liz o w a n ia , z w ła s z c z a j e ż e l i c h o d z i o s p o łe c z e ń s tw a a r c h a ic z n e . N ie j e s t r ó w n i e ż p o z b a w io n a - j a k p is z e J. K m ita - w a r to ś c iu ją c y c h ś w ia to p o g lą d o w o s a n k c ji w s p o łe c z e ń s tw a c h n o w o ż y tn y c h .
K ie d y j e d n a k m ó w im y , ż e r z e c z y m a j ą s w o j ą b io g r a f ię , ż y j ą w ła s n y m , n i e z a le ż n y m o d c z ło w ie k a ż y c ie m , c z y n ią c ta k g w o li o s ła b ie n ia a n tr o p o m o r f ic z n e - g o p o s tr z e g a n i a r z e c z y w is to ś c i, s ta r a m y s ię w y e lim in o w a ć n a s z s p o s ó b w a r to ś c io w a n ia i p o s tr z e g a ć ś w ia t w s p o s ó b a k s jo lo g ic z n ie n e u tra ln y , j a k s w e g o c z a s u c h c ia ł te g o M a x W e b e r c z y w s p o m n i a n y w y ż e j L . v o n R a n k e . I d z i e z a te m o w y e k s p o n o w a n ie p u n k tu w id z e n ia , ż e m a te r ia ln e p r z e d m io ty w r ó w n y m co n a jm n ie j s to p n iu m ó w i ą n a m o o ta c z a ją c e j n a s r z e c z y w is to ś c i, c o p o s tr z e g a ją c y j e o b s e rw a to r. M ó w im y „ c o n a j m n ie j” , p o n ie w a ż w o w y m d ą ż e n i u d o r ó w n o w a g i m ię d z y r z e c z a m i a s p o s o b e m m ó w ie n ia o n ic h - ję z y k i e m ( s z e rz e j: k u l t u r ą ) - tk w i w is to c ie r z e c z y p r z e k o n a n ie o p r y m a r n y m c h a r a k te rz e r z e c z y . B o w ie m to , co m a te r ia ln e , tj. rz e c z y , p o p r z e z s w ą z m y s ło w ą u c h w y tn o ś ć , s ta ją s ię - w p r z e c iw ie ń s tw ie d o te g o , co s ię o n ic h m ó w i, a w ię c w p r z e c iw ie ń s tw ie d o k u ltu ro w e j z m ie n n o ś c i, a w ię c n ie tr w a ło ś c i i p r z e m ija ln o ś c i - g w a r a n te m p o c z u c ia p e w n o ś c i. D la te g o te ż „ p o w r ó t d o m a te r ia ln o ś c i” c z y te ż „ p o w r ó t d o r z e c z y ” tr a k to w a n y j e s t n ie k ie d y j a k o p o w r ó t d o is to ty s a m e j, d o ź r ó d ło w y c h p o c z ą tk ó w w y p r z e d z a ją c y c h to , c o z o s ta ło n a n ic h j ę z y k o w o n a d b u d o w a n e ( s tą d u D o m a ń sk ie j p o ja w ia s ię p r o je k t a r c h e o o n to lo g ii) . P r z y w o d z i n a m y ś l s ły n n e h a s ło H u s- s e rlo w s k ie j f e n o m e n o lo g ii: „ p o w r ó t d o r z e c z y s a m y c h ” c z y te ż „ p o w r ó t d o ź r ó d e ł ” . M im o ż e , d la H u s s e r la „ r z e c z y ” n ie s ą p o z a z m y s ło w y m i r e s , n ie m a j ą c h a r a k te r u m a te r ia ln e g o ( f iz y k a ln e g o ) , le c z s ą to fe n o m e n y , w ś r ó d k tó r y c h w y s tę p u ją r ó w n ie ż rz e c z y , to o w a s k o ja rz e n io w o ś ć p r o w a d z i d o w n io s k u , iż to w ł a ś n ie r z e c z y ( w s e n s ie f iz y k a ln y m ) , n ie z a ś ję z y k o w e o n ic h w y p o w ie d z i s ta n o w i ą is t o tę b a d a n ia . W z w ią z k u z c z y m p o n o w n ie o d ż y w a ją „ p r z y r o d o z n a w c z e ” n a d z ie je h u m a n is tó w , w id o c z n e z w ła s z c z a w ś r ó d a r c h e o lo g ó w . W s z a k ż e s a m H u s s e r l n o n s e n s e m n a z w a ł w s z e lk ie p r ó b y w p r o w a d z a n ia d o h u m a n is ty k i p rz y - r o d o z n a w c z e g o p o ję c ia o b ie k ty w n o ś c i, g ło s z ą c p r z y ty m is t o to w ą w z g lę d n o ś ć w s z e lk ic h h is t o r y c z n y c h ś w ia tó w i w s z e lk ie g o p o z n a n ia h is to ry c z n e g o . P r z e m ie n n e s to s o w a n ie te r m in ó w „ p o w r ó t” , „ z w r o t” s ta je s ię s w o is t ą g r ą j ę z y k o w ą , m a j ą c ą n a c e lu - z d a w a ło b y s ię - u n ik a n ie p o w tó r z e ń , j e d n a k n ie j e s t k w e s t ią sty lu . U ż y c ie w y r a ż e ń „ z w ro t k u m a te r ia ln o ś c i” c z y „ z w r o t k u r z e c z o m ” w m ie js c e „ p o w r ó t d o m a te r ia ln o ś c i” m a s w o je o k re ś lo n e k o n s e k w e n c je . N ie j e s t to j u ż b o w ie m w y łą c z n i e p o w r ó t d o u p r z e d n io p r a k ty k o w a n e j p o s ta w y b a d a w c z e j, w e d łu g k tó r e j m a te r ia ln a b a z a m a c h a r a k te r p r y m a r n y n a d k u l t u r o w ą je j n a d b u d o w ą . U ż y c ie te r m in u „ z w r o t” p o p r z e z g r ę s k o ja r z e n i o w ą z o k r e ś le n ie m „ z w r o t ję z y k o w y ” n a b i e r a s z c z e g ó ln e j w y m o w y , n a d a je z w ią z a n e j z n im p o s t a
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 3 3
w ie b a d a w c z e j c h a r a k te r r e w o lu c ji n a u k o w e j w h u m a n is ty c e . E k s p o n u je z n a c z e n ie r e p r e z e n to w a n e g o p r z e z u ż y t k o w n i k ó w ty c h o k r e ś le ń p r o g r a m u b a d a w c z e g o j a k o m o m e n tu p r z e ło m o w e g o w n a u k a c h h u m a n is ty c z n y c h , p o d o b n ie j a k to m ia ło m ie js c e c h o c ia ż b y w p r z y p a d k u lin g u i s tic tu r n . O w a p r z e ło m o w o ś ć to - z d a n ie m E w y D o m a ń s k ie j, id e n ty f ik u ją c e j s ię z p r z e d s ta w ic ie la m i o w e g o „ m a te r i a ln e g o ” u k ie ru n k o w a n ia b a d a w c z e g o - m o ż liw o ś ć p r z e k r a c z a n ia g r a n ic m i ę d z y p o s z c z e g ó ln y m i d y s c y p lin a m i, m o ż liw o ś ć z n i e s i e n ia b a r ie r y m ię d z y p r z y r o d o z n a w s t w e m a h u m a n i s t y k ą . T o s t ą d w ł a ś n i e p o j a w i a s i ę k o n k l u z j a p r o w a d z o n e g o p r z e z D o m a ń s k ą w y w o d u o m o ż liw o ś c i z b l iż e n ia c z y w r ę c z p o łą c z e n ia p r z y r o d o z n a w s tw a i h u m a n is ty k i, a co z a ty m id z ie - s to s o w a n ia w tej o s ta tn ie j ty c h s a m y c h co w p r z y r o d o z n a w s tw ie m e to d b a d a w c z y c h 9.
S z c z e g ó ln e z n a c z e n ie m a to d la a r c h e o lo g ii, k tó r a b a d a ją c m a te r ia ln e p o z o s ta ło ś c i p o s p o łe c z e ń s tw a c h m in io n y c h , s a m a w z w ią z k u z ty m m ie n i s ię b y ć „ n a u k ą ty le ż p r z y r o d n ic z ą , c o h u m a n is ty c z n ą ” 10 . T e n p u n k t w id z e n ia p o z o s ta je w c a łk o w ite j z g o d n o ś c i n ie ty lk o z p r z e k o n a n ia m i a rc h e o lo g ó w . J a k p is z e M . K r a
9 Przypomnijmy w tym momencie sformułowaną na marginesie hermeneutyki H.G. Ga- damera wypowiedź Pawła Dybla: „domaganie się, aby w humanistyce stosowano »twarde« metody, zaczerpnięte żywcem z nauk przyrodniczych i ścisłych, dowodzi tylko twardogłowo- ści autorów, którzy je formułują - i niczego więcej” . P. Dybel, Granice rozumienia i interpre
tacji. O hermeneutyce Hansa-Georga Gadamera, Kraków 2004, s. 162. Polemika z poglądami
E. Domańskiej znalazła wyraz w artykule J. Kowalewskiego i W. Piaska, W poszukiwaniu
utraconej Rzeczywistości. Uwagi na marginesie projektu „zwrot ku rzeczom ” w historiografii i archeologii, (w:) J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa (red.), Rzeczy i ludzie..., s. 61-81.
W odpow iedzi na nią E. Domańska wraz z norweskim archeologiem Bjornarem Olesnem - zdawałoby się - łagodzi swoje stanowisko, wręcz przeciwstawia je swoim wcześniejszym wypowiedziom, tytułując wspólny z Olesnem artykuł: Wszyscy jesteśm y konstruktywistami, (w:) J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa (red.), Rzeczy i ludzie..., s. 83-100. Otóż nic bar dziej mylnego. E. Domańska, odwołując się tu do Latourowskiej interakcji ludzi i nie-ludzi (rzeczy), współkonstruującej społeczną rzeczywistość (B. Latour, Pandora's Hope. Essays on
the Reality o f Science Studies, Harvard University Press, Cambridge 1999), pozostaje w zgod
ności ze współautorem przywołanego artykułu - B. Olesnem, którego bardziej - jak twierdzi - interesuje „druga strona historii: jak przedmioty konstruują podmiot” . Związek przyczyno wo-skutkowy między zdarzeniami fizycznymi (przedmiotami jako przyczynami sprawczymi) a m entalnym i stanami um ysłu je st tutaj niem alże wyrażany w prost. Tak też odczytuje go E. Domańska, deklarując swój konstruktywistyczny punkt widzenia. Rzecz jasna chodzi tu o konstruowanie podmiotu przez przedmiot. Kiedy więc Hayden W hite pisze w swej opinii o książce Domańskiej (2006) o wyraźnie ontologizującym nastawieniu, w opinii, której frag ment zamieszczono na okładce: „Autorka w żadnym razie nie jest historiograficzną konstruk- tywistką; nie ma wątpliwości, że przeszłość naprawdę istniała, że realne zdarzenia faktycznie miały miejsce...” , oznacza to, że jest wyrazicielem innego rodzaju konstruktywizmu, według którego świat konstruuje podmiot co najmniej w takim samym stopniu, jak podmiot konstru uje przedmiot. Trudno nie zgodzić się z wypowiedzią, że przeszłość istniała, podobnie jak z przekonaniem, że świat zewnętrzny istnieje. Problem jednak w tym, że nie istnieje jakikol wiek zewnętrzny opis tego świata, tak jak nie istnieje zewnętrzny opis przeszłości.
je w s k i: „ A n a liz a p r z e d m io tó w i s p o s o b ó w ic h u ż y w a n ia [...] p o z w a la p r z y jr z e ć s ię r z e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j z in n e j p e r s p e k ty w y , z je s z c z e j e d n e j p e r s p e k ty - w y ” 11. J e d n a k ż e z w r ó ć m y u w a g ę , ż e o w o p r z y g lą d a n ie s ię , to p r z y g lą d a n ie s ię c z ło w ie k a , k tó r e n ie j e s t b y n a jm n ie j p r z y g lą d a n ie m s ię r z e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j o c z y m a r z e c z y . R z e c z y n ie m ó w i ą ta k , j a k w e d łu g s f o r m u ło w a n ia R . R o r- t y ’e g o : „ Ś w ia t n ie m ó w i. T y lk o m y to ro b im y . Ś w i a t m o ż e , k i e d y j u ż z a p r o g r a m u j e m y s i ę p r z y p o m o c y j a k i e g o ś j ę z y k a , s p r a w i ć , ż e b ę d z i e m y ż y w ić p e w n e p r z e k o n a n ia . N i e m o ż e o n j e d n a k z a le c ić n a m j ę z y k a , k tó r y m m i e l i b y ś m y m ó w i ć ” 12. M a m y w ię c tu ta j d o c z y n ie n ia z k la s y c z n y m p r z y p a d k ie m u z n a w a n ia tz w . m o n iz m u m e to d o lo g ic z n e g o , r e d u k u ją c e g o o p is y w y d a r z e ń m e n ta l n y c h d o o p i s ó w w y d a r z e ń f iz y k a ln y c h , in a c z e j m ó w ią c - m o n iz m u lik w id u ją c e g o w g r u n c ie r z e c z y ( ja k w y k a z a ł to J. K m ita n a p r z y k ła d z ie a n a liz y p r a g m a ty s ty c z n e g o m o n iz m u f iz y k a ln e g o W . Q u in e ’a i a n o m ijn e g o m o n iz m u f iz y k a ln e g o D . D a v id - s o n a ) h u m a n is ty k ę j a k o r o d z a j p o z n a n ia p r z e k r a c z a ją c e g o g r a n ic ę a u to re fle k s ji. E . D o m a ń s k a i B . O le s n , p r z y b liż a ją c o w ą k o n c e p c ję , s t a r a j ą s ię j ą u z a s a d n ić o d w o ła n ie m d o a u to r y te tu f r a n c u s k ie g o f ilo z o fa i s o c jo lo g a w ie d z y B r u n o L a t o u r a 13. L a n s u j ą n a g r u n c ie r e p r e z e n to w a n y c h p r z e z s ie b ie d y s c y p lin k o n c e p c j ę a k to ra - s ie c i: je d n o ś c i k u ltu r y i n a t u r y c z y j e d n o ś c i p o d m io t u i p r z e d m io tu (a c - to r - n e tw o r k th e o r y - A N T ). W y r a ż a o n m .in . p r z e k o n a n ie , ż e r z e c z y ( m im o ż e s ą n ie m e ) w s p ó łtw o r z ą r z e c z y w is to ś ć k u ltu r o w ą z c z ło w ie k ie m n a d a ją c y m o w y m r z e c z o m z n a c z e n ia . M ie s z a ją c to , co lu d z k ie i to , co n ie -lu d z k ie , z r z e c z a m i, k o n c e p c ja L a to u r a - o k re ś la n a m ia n e m s o c jo p rz y r o d y - m a n a c e lu lik w id a c ję r a d y k a ln e j r ó ż n ic y m ię d z y h u m a n is ty k ą a p r z y ro d o z n a w s tw e m , z a w ie r a ró w n o c z e ś n ie p o s tu la t p o r z u c e n ia d u a liz m u o n to lo g ic z n e g o i e p is te m o lo g ic z n e g o n a r z e c z b u d o w a n ia h y b r y d y c z n y c h s ie c i p o w ią z a ń b ę d ą c y c h j e d n o c z e ś n ie p r z y r o d n ic z y m i, s p o łe c z n y m i i d y s k u r s y w n y m i. J e d n a k ż e z d a n ie m K r z y s z t o f a A b r i s z e w s k ie g o , t a k s il n ie e k s p o n o w a n e g o p r z e z D o m a ń s k ą i O le s n a p o j ę c i a k o n s t r u o w a n i a s a m B r u n o L a t o u r u ż y w a ł g łó w n ie w s w o ic h w c z e ś n ie js z y c h p r a c a c h . Z c z a s e m je g o s to s o w a n ie c o r a z b a r d z ie j o b w a r o w a ł r ó ż n e g o r o d z a ju z a s tr z e ż e n ia m i, b y „ w r e s z c ie u s z c z y p liw ie j e a ta k o w a ć ” 14. A ta k n a p o ję c ie k o n s tr u o w a n ia i p r ó b a d o w a r to ś c io w a n ia rz e c z y z b l i ż a j ą L a t o u r a - z d a w a ło b y s ię - d o p o d e j ś c i a r e a lis ty c z n e g o . S a m z r e s z t ą o k r e ś la s w o je s ta n o w is k o m ia n e m „ r e a liz m u r z e c z y w is te g o ” , a n ty e s e n c ja lis ty c z
-11 M. Krajewski, W stronę socjologii przedmiotów, (w:) M. Golka (red.), W cywilizacji
konsumpcji, Poznań 2004, s. 44.
12 R. Rorty, Przygodność, ironia i solidarność, Warszawa 1996, s. 22.
13 B. Latour, P andora’s H ope...; idem, Reassembling the Social. An Introduction to Ac-
tor-Network Theory, Oxford University Press, Oxford 2005.
14 K. Abriszewski, Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno La-
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 3 5
n e g o , a w ię c r e a liz m u p rz e tw o rz o n e g o . N ig d z ie je d n a k , w z w ią z k u z e z m ie n n o ś c ią re la c ji, n ie z n a jd z ie m y w p r a c a c h L a to u ra - j a k p is z e c y to w a n y A b ris z e w s k i - c z e g o ś n a k s z ta łt rz e c z y w is to ś c i b a z o w e j. I n ic ja ty w a d z ia ła n ia n ie s y tu o w a ła b y s ię p o lu d z k ie j s tr o n ie , a le i ta k ż e p o s tr o n ie n ie - lu d z k ie j: „ C e lo w e d z ia ła n ia i n te n c jo n a ln e m o g ą n ie b y ć w ła s n o ś c ią r z e c z y , a le n ie s ą t e ż w ła s n o ś c ią lu d z i” 15. S ą w ła s n o ś c ią s ie c i - n ie z r ó ż n ic o w a n e j n a to , c o lu d z k ie i n ie - lu d z k ie - r e la c y j n e j c a ło ś c i. A k to r e m d z ia ła ją c y m j e s t b o w ie m s ie ć r e la c ji. S tą d r e la c jo n iz m . Z a ś r e a liz m j e s t p r z e z e ń p o s tr z e g a n y z p e r s p e k ty w y r e la c jo n i z m u w ła ś n ie j a k o e fe k t „ f a b r y k o w a n i a ” f a k tó w w w y n ik u d z i a ła n ia z m ie s z a n y c h z e s o b ą c z y n n ik ó w lu d z k ic h i p o z a lu d z k ic h . W p r o c e s ie „ f a b r y k o w a n i a ” w z r a s t a a u t o n o m ia c z y n n ik ó w p o z a lu d z k ic h ; in n y m i s ło w y w z r a s t a ic h re a ln o ś ć . W y e k s p o n o w a n y p r z e z L a to u ra r e la c jo n iz m z d a je s ię p o z o s ta w a ć b lis k i k o n c e p c y jn ie r e la c jo n i z m o w i G e o rg io C o l lie g o 16 i u to ż s a m ia ją c e j s ię z j e g o p o g lą d a m i H a n n y B u c z y ń s k i e j - G a r e w i c z , t ł u m a c z k i d z i e ł a w ł o s k i e g o f i l o z o f a . Z w ła s z c z a w te d y , k ie d y L a to u r p is z e , ż e r z e c z y „ s ą z b y t r z e c z y w is te , b y b y ć p r z e d s ta w ie n ia m i...” . Z d a n ie m G . C o llie g o i H . B u c z y ń s k ie j- G a r e w ic z : „ P r z e d s ta w ie n ie n ie j e s t a k te m ś w ia d o m o ś c i a n i o b r a z e m w u m y ś le . J e s t n a t o m ia s t r e la c ją , w k tó r e j c o ś p o k a z u je , a n o n s u je s w o je is tn ie n ie . [...] N ie j e s t [...] a n i p o d m io to w e , a n i p r z e d m io to w e , le c z p o p r z e d z a i im p lik u je to z r ó ż n ic o w a n ie , k tó r e d o p ie r o z n ie g o s ię w y ła n ia . O w e d w a b i e g u n y n ie s ą j e d n a k tr w a łe , le c z s ą z m ie n n y m i s tr o n a m i r e la c ji s ta le n a n o w o i r ó ż n o r o d n ie s ię k s z ta ł tu ją c y m i” 17. C y to w a n a a u to r k a p o d s u m o w u je p u n k t w id z e n ia C o llie g o n a s tę p u ją c o : „T o n ie p o d m io t t w o r z y r z e c z y w is to ś ć , to n ie » ja « t w o r z y b y t. K a ż d e p r z e d s ta w ie n ie z a w ie r a , c z y r a c z e j g o im p lik u je , a le n ie j e s t tw o r z o n e p r z e z p o d m io t” , z a ś „ p o c z ą te k w y c h o d z i [...] o d s tr o n y p r z e d m io tu , a n ie p o d m io t u ” . D la te g o t e ż p o ja w ia s ię j e j w y p o w ie d ź , ż e „ Z ł u d z e n ie m i n ie p r a w d ą j e s t te z a R o r t y ’e g o , ż e n ie ś w ia t m ó w i ję z y k ie m , j e d y n i e i w y łą c z n ie m y n im m ó w im y ” 18. P r z y w o ł a n a a u to r k a , p r z e c iw s ta w ia ją c s ię te z ie R o r t y ’e g o , p r z y w o łu je w y p o w ie d z ia n e w d u c h u id e i s tr u k tu r a lis ty c z n e j s ło w a W ito ld a G o m b r o w ic z a : „ n ie m y m ó w im y s ło w a , ty lk o s ło w a n a s m ó w ią ” . O z n a c z a to , ż e g d y m y m ó w im y , m ó w i s a m ję z y k , „ j ę z y k m ó w i c z ło w ie k ie m ” - j a k b y to p o w ie d z ia ł H e id e g g e r . I n a c z e j n ig d y n a s z a m o w a n ie b y ła b y m o ż liw a . H . B u c z y ń s k a - G a r e w ic z , z a f a s c y n o w a n a f ilo z o f i ą e k s p r e s ji G e o rg io C o llie g o , f ilo z o f ią - j a k p is z e - r o z w a ż a ją c ą s p o s o b y w y r a ż a n ia s ię n a tu ry , tw ie rd z i, iż c z ło w ie k j e s t ty lk o co n a jw y ż e j ic h c z ę ś c ią ja k o o d b io r c a i o b s e rw a to r, le c z n ig d y n a d a w c ą , n ig d y s a m o d z ie ln y m p o c z ą tk ie m .
Z n a c z ą c e p o d o b ie ń s tw o d o te g o p o g lą d u o d n a jd u je m y w w y p o w ie d z i B . L a t o u r a o s w o je j k s ią ż c e P o lit y k a n a tu ry . K s ią ż k a t a „ n ie m a w z a s a d z ie a u to ra
15 B. Latour, P andora’s Hope..., s. 192. 16 G. Colli, Filozofia ekspresji, Kraków 2005.
17 H. Buczyńska-Garewicz, Prawda i złudzenie. Esej o myśleniu, Kraków 2008, s. 282-283. 18 Ibidem, s. 278.
- m a r a c z e j s e k re ta r z a r e d a k c ji, k tó r y z o b o w ią z a n y b y ł s p is a ć i w ła ś c iw ie w p r o w a d z ić p o p r a w k i. A u to r w y r a ż a ć s ię b ę d z ie w s p o s ó b b a r d z ie j o s o b is ty w p r z y p is a c h , g d z ie c y to w a ć b ę d z ie te d o ś w ia d c z e n ia c z y le k tu ry , k tó r e w s z c z e g ó ln y s p o s ó b n a ń w p ły n ę ły . S e k r e ta r z w te k ś c i e g łó w n y m z a s a d n ic z o p o s łu g i w a ć s ię b ę d z ie p ie r w s z ą o s o b ą lic z b y m n o g ie j, j a k o p r z y s to i o s o b ie m ó w ią c e j w im i e n iu » w s p ó łp r a c o w n ik a « w n a js z e r s z y m w y m ia rz e . S e k r e ta rz p o w s tr z y m y w a ć się b ę d z ie , n a ile to m o ż liw e , o d w tr ą c a n ia s ię w n ie s p ie s z n ą i s ta r a n n ą p r a c ę p o j ę c io w ą , k tó r a j a k o j e d y n a p o w in n a a b s o r b o w a ć c z y te ln ik a ” 19. W o b y d w ó c h p r z y p a d k a c h , z a r ó w n o w p o g lą d a c h C o llie g o i B u c z y ń s k ie j- G a r e w ic z , j a k i w w y p o w ie d z i L a to u ra , m a m y d o c z y n ie n ia z w y r a ź n ą tę s k n o tą d o u n iw e r s a ln y c h id e i m e ta f iz y k i. D la p e ł n ie js z e g o u z a s a d n ie n ia s w e g o p u n k tu w id z e n ia B u c z y ń s k a - G a r e w ic z o d w o łu je s ię d o s f o r m u ło w a n ia C o llie g o , k tó r e g o z d a n ie m : „ o k o w i d z i s ło ń c e , b o s ło ń c e j e s t , r ę k a c z u je z ie m ię , b o z ie m ia j e s t ” , z a te m „ [...] ty m , k to m ó w i, j e s t ś w ia t, a c z ło w ie k s ta r a s ię j e d y n i e o d c z y ty w a ć te n ie in te n c jo n a l- n e z n a k i” , w ię c „ Ś w ia t j e s t p r z e d s ta w ie n ie m . Ś w ia t j a k o p r z e d s ta w ie n ie n ie j e s t j e d n a k s u b ie k ty w n y m k o n s tr u k te m u m y s łu [...]. Ś w ia t j a k o p r z e d s ta w ie n ie i s t n ie je p o z a ś w ia d o m o ś c ią ” . S k o ro ta k , to p o w s ta je p y ta n ie : d la c z e g o ś w ia t o k ła m y w a ł s p o łe c z e ń s tw a m in io n e , „ m ó w ią c ” im ( n ie i n te n c jo n a ln ie - w e d łu g B u c z y ń s k ie j- G a r e w ic z ) , ż e z i e m i a j e s t p ła s k a o r a z ż e s ło ń c e r a n k ie m w s c h o d z i, a w i e c z o r e m z a c h o d z i p o c a ło d z ie n n e j w ę d r ó w c e p o n ie b ie ? W o c z e k iw a n iu - j a k m o ż n a s ą d z ić - n a te g o ty p u p y ta n ia a u to r k a p o n o w n ie p r z y w o łu je w y p o w ie d ź C o llie g o , p is z ą c ty m ra z e m ta k , j a k A rtu r S c h o p e n h a u e r: „ Ś w ia t j e s t n a s z y m p r z e d s ta w ie n ie m ” . T a k p o jm o w a n e p r z e d s ta w ie n ie o d s y ła - z d a n ie m C o llie g o i B u c z y ń s k ie j- G a r e w ic z - d o in n e g o s p o s o b u b y to w a n ia św ia ta , a n a lo g ic z n e g o do K a n to w s k ie j „ r z e c z y s a m e j w s o b ie ” , ś w ia ta j a k o k o n c e p tu r o z u m u , ś w ia ta , d o k tó r e g o d o s tę p j e s t n ie m o ż liw y . Z a p y ta jm y w o b e c te g o : s k ą d w ie m y , ż e to ś w ia t m ó w i, a n ie m y , s k o r o n ie m a m y d o n ie g o ż a d n e g o d o s tę p u ? W y n ik a s tą d , ż e c a ła e k w ilib r y s ty k a m y ś l o w a C o llie g o i B u c z y ń s k i e j- G a r e w ic z s k o n s tru o w a n a z o s ta ł a p o to , b y w o s ta te c z n o ś c i p r z y z n a ć j e d n a k r a c ję R o r t y ’e m u .
J e ż e li z a te m , w m y ś l p r o p o z y c ji z w o le n n ik ó w h a s ła „ p o w r ó t d o m a te r ia ln o - ś c i” , p r o b le m ź r ó d ła a r c h e o lo g ic z n e g o c z y h is to r y c z n e g o u ję lib y ś m y w in n y m k o n te k ś c ie in te r p r e ta c y jn y m a n iż e li k o n s tr u k ty w iz m , s e m io ty k a , te o r i a d y s k u r su , te o r i a r e p r e z e n ta c ji20, a w ię c g d y b y ś m y a b s tr a h o w a li o d u s ta le ń , j a k i e p o j a w iły s ię p o „ z w r o c ie j ę z y k o w y m ” , w ó w c z a s z m u s z e n i b y lib y ś m y u ją ć p r o b le m w d u c h u r e a liz m u m e ta f iz y c z n e g o . W in n iś m y w ó w c z a s r e s p e k to w a ć p r z e k o n a n ie , ż e w y d o b y w a n e p r z e z a r c h e o lo g a m a te r ia ln e p o s p o łe c z e ń s tw a c h m in io n y c h p o z o s ta ł o ś c i s ą c z ę ś c ią p r z e s z ło ś c i d o s tę p n ą w p r o s t n a s z e m u p o s tr z e g a n i u z m y
19 B. Latour, Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji, przeł. A. Czarnacka, Wyd. Krytyki Politycznej, Seria „Idee” 14, Warszawa 2009, s. 23.
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 3 7 s ło w e m u . J e ż e li „ p o w r ó t d o r z e c z y ” m ia ły b y b y ć r ó w n o z n a c z n y z p r o p o z y c ją w y e li m in o w a n i a p r o b le m u p r z e d s ta w ia n ia , o z n a c z a ło b y to p o w r ó t d o „ c z y s te j” f a k ty c z n o ś c i p o jm o w a n e j n a s p o s ó b f iz y k a ln o - m e ta f iz y c z n y , to ż s a m e j z w i a r ą w r e a ln o ś ć ś w ia ta ta k ie g o , ja k i m g o w id z im y . P r z y p o m n ijm y tu j e d n a k S c h o p e n - h a u e r o w s k ą f o rm u łę p r z e d s ta w ia n ia o p a r tą n a K a n to w s k ie j a n a liz ie o o g r a n ic z o n o ś c i n a s z e g o p o z n a n ia , p o d z i e la n ą p r z e z F. N ie ts c h e g o , j a k r ó w n ie ż M . H e id e g g e r a . P r z e d s t a w i e n i e to c a ł o k s z t a ł t lu d z k i c h w ł a d z p o s t r z e g a n i a ; „ ś w i a t j e s t m o im p r z e d s t a w i e n i e m ” 21 - p is z e A r t u r S c h o p e n h a u e r , w y r a ż a j ą c s w ą m y ś l w s p o s ó b b a r d z o w y r a z i s ty j u ż w s a m y m ty tu le s w e g o d z i e ła Ś w i a t j a k o w o la i p r z e d s ta w ie n ie . J e ż e li ta k , to ś w ia t n ie j e s t ś w ia te m s a m y m w s o b ie . P r z e d s ta w ia n ie , k tó r e m u H e id e g g e r p o ś w ię c a s w ą r o z p r a w ę C o z w ie s i ę m y ś l e n ie m ? , n ie j e s t w ię c o d tw a rz a n ie m ś w ia ta , le c z s to s u n k ie m c z ło w ie k a d o o ta c z a ją c e j g o r z e c z y w is to ś c i, r z e c z y w is to ś c i p rz e d n im p r z e z e ń p rz e d s ta w io n e j, u s y tu o w a n e j n a p rz e c iw , ja k o to m a m ie js c e w p r z y p a d k u rz e c z y , p rz e d m io tó w . S ą o n e p rz e d -m io - ta n e , u s y tu o w a n e n a p r z e c iw k o j a k o p r z e d m io ty o k r e ś la ją c e t w ó r c z ą a k ty w n o ś ć c z ło w ie k a , o d r ó ż n ia ją c ą g o o d sa m e j n a tu r y i te g o , co z o s ta ło p r z e z e ń w y tw o r z o n e . U p rz e d m io to w ie n ie c z y te ż u r z e c z o w ie n ie a k ty w n o ś c i tw ó r c z e j c z ło w ie k a to n ie ty lk o je j u tr w a le n ie w m a te r ia ln e j p o s ta c i i p r z e d s ta w ie n ie . To p r z e d e w s z y s t k i m p r z e c i w - s t a w i e n i e e f e k t ó w o w e j d z i a ł a l n o ś c i c z ł o w i e k a j e m u s a m e m u , u m o ż l i w i a j ą c e o g l ą d i p o z n a w a n i e w ł a s n e j a k t y w n o ś c i t w ó r c z e j . Z d a n i e m H e id e g g e r a m a m y t u d o c z y n ie n ia z „ p r z e k s z ta łc a n ie m p o s ta w y p r z e d n a u k o w e j w p o s ta w ę n a u k o w ą p o p r z e z z a s a d n ic z y a k t u p r z e d m io to w ie n ia ” . T a k o to p r z e d m io t y s ta ją s ię p r z e d m io ta m i n a s z e g o d o ś w ia d c z e n ia , in a c z e j m ó w ią c - d a n y m i o b s e r w a c y jn y m i. S p ró b u jm y z a te m o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie : c z y m w o b e c te g o s ą o d k r y w a n e p r z e z a r c h e o lo g a p r z e d m io ty z p r z e s z ło ś c i, j e d y n e p o n ie j ś w ia d e c tw a - d a n e o b s e r w a c y jn e ? W e d łu g W . Q u i n e ’a, k i e d y e p i s te m o lo g ia d o k o n a ł a z w r o tu k u a n a liz ie j ę z y k a , z a m ia s t o p r z e d m io ta c h , w in n iś m y m ó w ić o te r m in a c h o b s e rw a c y jn y c h . Z u w a g i j e d n a k n a fa k t, ż e n ie w s z y s tk ie z n ic h d o ty c z ą p r z e d m io tó w , Q u in e p r o p o n u je o k r e ś le n ie „ z d a n ia o b s e r w a c y jn e ” 22. „ K r z e m ie ń ” , „ b r ą z ” , „ c e r a m ik a ” to n a jp r o s ts z e je d n o w y r a z o w e z d a n ia o b s e r w a c y jn e . S ą o n e z d a n ia m i o k a z jo n a ln y m i, s p r a w o z d a n ia m i z b e z p o ś r e d n io o b s e r w o w a n y c h s y tu a c ji, s p r a w o z d a n ia m i o c h a r a k te r z e in te r s u b ie k ty w n y m , tz n . u ż y w a n y m i i a k c e p to w a n y m i w d a n e j w s p ó ln o c ie ję z y k o w e j . U c z y m y s ię ic h w n a s tę p s tw ie b e z p o ś r e d n ie g o ic h p o w ią z a n i a z p o b u d z e n ia m i z m y s ło w y m i. I n a c z e j m ó w ią c , ź r ó d ło z n a c z e n i a o w y c h w y r a ż e ń j ę z y k o w y c h m a c h a r a k te r b o d ź c o w y . Z a te m in te r e s u ją c e n a s t u p r z e d m io ty m a te r ia ln e j a k o d a n e o b s e rw a c y jn e s ą n ic z y m in n y m j a k r e a k c j ą n a b o d ź c e , p o d r a ż n ie n ia p o w ie r z c h n i n e r w o w e j,
21 A. Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie, Warszawa 1995, t. 1, s. 5. 22 W.O. Quine, Od bodźca do nauki, Warszawa 1998, s. 37.
k tó r e j e d n a k d z ie li p r z e p a ś ć o d o b s e r w o w a n y c h p rz e d m io tó w . Ź r ó d ł a z n a c z e ń b o d ź c o w y c h ( s y g n a ły e m p ir y c z n e w e d łu g J. K m ity ) m a j ą c h a r a k te r p r z e d ję z y - k o w y i z n a j d u j ą w y r a z w z d a n ia c h o k a z jo n a ln y c h w y r a ż a n y c h s p o n ta n ic z n ie , j a k o ż e n ie n a l e ż ą c y c h je s z c z e d o j ę z y k a d a n e j w s p ó ln o ty k u ltu r o w e j. Z n a c z e n i a b o d ź c o w e n ie s ą j e d n a k p o d y k to w a n e p r z e z p r z e d m io ty m a te r ia ln e s a m e w s o b ie . K o n s ty tu u j ą s ię o n e b o w ie m n a p o d s ta w ie j u ż is t n ie j ą c y c h w d a n y m j ę z y k u z n a c z e ń , z n a c z e ń b o d ź c o w y c h . U ż y c ie o w y c h s y g n a łó w b o d ź c o w y c h w p o s ta c i z d a ń o k a z jo n a ln y c h j e s t w ię c „ k o n t r o l o w a n e ” p r z e z o to c z e n ie k u l t u r o w e . B o d ź c e , w z a le ż n o ś c i o d j ę z y k a u ż y w a n e g o p r z e z o b s e rw a to r a , s ą p r z e z e ń w r ó ż n y s p o s ó b p r z e tw a r z a n e . W y p o w ia d a n e w z w ią z k u z n im i z d a n ia o k a z j o n a ln e , b y m o g ł y b y ć z k o l e i u z n a n e z a z d a n i a o b s e r w a c y jn e , m u s z ą b y ć u z g o d n io n e p r z e z w s z y s tk ic h u ż y t k o w n i k ó w d a n e g o j ę z y k a , k tó r y m p o s łu g u je s ię o b s e rw a to r. P o n ie w a ż z d a n ia o k a z jo n a ln e w y p o w ia d a n e p r z e z a r c h e o lo g a n ie m o g ą b y ć z d a n ia m i u z g o d n io n y m i - j a k p is z e A . P a łu b ic k a - z u ż y tk o w n ik a m i ty c h p r z e d m io t ó w z p r z e s z ło ś c i ta k , j a k to m a m ie js c e - p r z y k ła d o w o - w p r z y p a d k u e t n o lo g ó w b a d a ją c y c h w s p ó łc z e s n e im s p o łe c z n o ś c i, ty m s a m y m z d a n ia o k a z jo n a l n e o k a z u j ą s i ę z d a n i a m i o b s e r w a c y j n y m i u z g o d n i o n y m i w s p o ł e c z n o ś c i a rc h e o lo g ó w , d o k tó re j n a le ż y b a d a c z 23. W te n o to s p o s ó b ś w ia d e c tw a e m p ir y c z n e - z d a n ia o b s e rw a c y jn e p o tw ie r d z a ją c e d a n ą te o r i ę - n ie s ą r e z u lta t e m o b s e r w a c ji p r z e d m io tó w ta k im i, j a k i m i o n e b y ły s a m e w s o b ie . S ą r e z u lta t e m u z g o d n ie ń w o to c z e n iu k u ltu r o w y m b a d a c z a . W ty m m o m e n c ie z w r ó ć m y u w a g ę n a z a m ie s z c z o n y p r z e z L u d w ig a W ittg e n s te in a w j e g o D o c ie k a n i a c h f i l o z o f i c z n y c h o b r a z k a c z k o - z a ją c a 24. O k a z u je się , ż e ó w f iz y c z n y o b r a z p o s tr z e g a n y j e s t p r z e z o b s e r w a to r a w ta k i s p o s ó b , ż e w i d z i o n w y łą c z n ie a lb o k a c z k ę , a lb o z a ją c a , n ig d y z a ś k a c z k o - z a ją c a ; n ie j e s t b o w ie m m o ż liw e r ó w n o c z e s n e ic h p o s tr z e g a n ie . S k o ro w ię c o b r a z r z e c z y w is ty ( fi z y c z n y ) to o b r a z k a c z k o - z a ją c a , o z n a c z a to , ż e o b r a z m e n ta l n y w u m y ś le j e s t c z y m ś in n y m a n i ż e l i o b r a z f iz y c z n y . M o ż n a b y p o w i e d z i e ć , u ż y w a j ą c s łó w J. M it te r e r a , ż e p r z e d m i o t o p i s u n ie j e s t ty m s a m y m , c o o p is p r z e d m i o t u 25. Z fa k tu , ż e p e r c e p c j a n ie o d z w ie r c ie d la r z e c z y w is to ś c i ta k ie j, j a k ą o n a j e s t s a m a w s o b ie , d o s k o n a le z d a w a li s o b ie s p r a w ę s ta ro ż y tn i G re c y p o d c z a s w z n o s z e n ia św ią ty ń . Ś w ia d o m o ś ć te g o , ż e lu d z k ie o k o w s w y m p o s tr z e g a n iu z a w s z e d o k o n u j e p r z e k s z ta łc e n ia r z e c z y w is to ś c i, b y ła p o w o d e m w p ro w a d z a n ia k o r e k t w p r o p o r c ja c h k o lu m n a d y f r o n to n ó w ś w ią ty ń ta k , b y u z y s k a ć p o ż ą d a n y e f e k t o p ty c z n y ,
23 A. Pałubicka, W. V Quine'a projekt epistemologii naturalizowanej a badania archeolo
giczne, (w:) eadem (red.), Szkice z filozofii kultury, Poznań 1994, s. 27.
24 L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, Warszawa 1972, s. 271.
25 J. Mitterer, Tamta strona filozofii. Przeciwko dualistycznej zasadzie poznania, tłum. M. Lukasiewicz, Warszawa 1996, s. 36.
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 3 9
o d m ie n n y o d r z e c z y w is te g o 26. W o b r a z m e n ta ln y w p is a n a j e s t w ię c in te rp re ta c ja ; o b ra z m e n ta ln y i p o z o s ta ją c a z n im w z w ią z k u in te r p r e ta c ja j e s t k o n s tr u k c j ą 27 u j a w n i a ją c ą f u n d a m e n ta l n ą - w e d łu g w y r a ż e n ia J e r z e g o K m ity - r o lę k u ltu r y w k o n s tr u k c j i ś w ia ta r e a liz m u n a tu r a ln e g o , łą c z o n e g o p r z e z r e a l i s t ę w p e w n e g o r o d z a ju „ f a n ta z ję m e ta f iz y c z n ą ” . A r c h e o lo d z y w s z a k ż e r e z y g n u ją c z p r z e k o n a n ia o o d tw a r z a n iu r z e c z y w is to ś c i m in io n e j ta k ie j, j a k ą b y ła o n a s a m a w s o b ie , n a d e r c z ę s to g w o li k o m p r o m i s u m ó w ią o w s p ó łk o n s tr u o w a n iu r z e c z y w is to ś c i m in io n e j: p r z e z n i ą s a m ą z j e d n e j stro n y , z d ru g ie j z a ś p r z e z a r c h e o lo g a z p u n k tu w id z e n ia o r ie n ta c ji, k tó r e j j e s t o n w y r a z ic ie le m . W y n ik a s tą d p r z e k o n a n ie o is tn ie n iu p o w ią z a ń p r z y c z y n o w o - s k u tk o w y c h m ię d z y o b s e r w a to re m a r z e c z y w is to ś c i ą p r z e z e ń o b s e r w o w a n ą , m ię d z y o b r a z e m f iz y k a ln y m o w e j r z e c z y w is to ś c i a j e j o b r a z e m m e n ta ln y m w u m y ś le b a d a c z a , w s p ó ło d d z ia ł y w a ją c y c h n a sie b ie w m y ś l e m p ir y s ty c z n e j z a sa d y : n ie m a n ic z e g o w u m y ś le , c z e g o p r z e d te m n ie b y ło b y w z m y s ła c h . T y m c z a s e m , j a k w y n ik a z te g o , co p o w ie d z ia n o w y ż e j, m a m y d o c z y n ie n ia z s y tu a c ją o d w ro tn ą ; n ie m a n ic z e g o w z m y s ła c h , c z e g o p r z e d te m n ie b y ło b y w u m y ś le . Z a u w a ż m y , ż e j u ż sa m o p o ję c ie p r z e s z ło ś c i z a k ła d a p r z y c z y n o w o ś ć ; j e s t tr a k to w a n e j a k o p r z y c z y n a n a s tę p u ją c e j p o n ie j te ra ź n ie js z o ś c i, b ę d ą c e j je j s k u tk ie m . M a te r ia ln e p o z o s ta ł o ś c i p o s p o łe c z e ń s t w a c h m in i o n y c h u k ła d a m y w z w ią z k i p r z y c z y n o w o - s k u tk o w e , w lin e a r n e c ią g i w y d a r z e ń , k o n s tr u u ją c ty m s a m y m r z e c z y w is to ś ć , o k tó re j m ó w im y , ż e j e s t p r z e s z ło ś c ią r e a l n ą i c a łk o w ic ie o d n a s n ie z a le ż n ą . T a k w ię c z a ło ż e n ie o p r z y c z y n o w o ś c i p o z o s ta je w z w ią z k u z p r z e k o n a n i e m n ie ty lk o o s tr u k tu r z e r e a ln e g o ś w ia ta , le c z r ó w n i e ż ś w ia ta c ią g łe g o . T y m c z a s e m - j a k w y n ik a z te g o , co p o w ie d z ia n o w y ż e j - r e la c je p r z y c z y n o w e , o k tó r y c h m ó w im y , ż e s ą „ w p is a n e ” w s tr u k tu r ę r e a ln e g o , n ie z a le ż n e g o o d n a s ś w ia ta , s ą w g r u n c ie r z e c z y u m ie s z c z o n e w n a s s a m y c h , t a k j a k w n a s s a m y c h tk w i p o tr z e b a is tn ie n ia ś w ia ta c ią g łe g o . Z w ią z e k p r z y c z y n o w o -s k u tk o w y n ie j e s t w ię c r e l a c j ą f iz y c z n ą . „ P r z y c z y n y i s k u tk u n ie p o w in n o s ię r e if ik o w a ć , j a k to c z y n ią p r z y r o d o z n a w c y (i w s z y s c y , k tó r z y w y k a z u ją d z iś p o d o b n ą s k ło n n o ś ć d o n a tu r a lis ty c z n e g o m y ś le n ia ) z g o d n ie z p a n u ją c y m b a łw a ń s tw e m m e c h a n ic y s ty c z - n y m , k tó r y k a ż e p r z y c z y n ie d o p ó ty n a c is k a ć i p r z e ć , a ż p r z y n ie s ie to s k u te k ; » p r z y c z y n ą « i » s k u tk ie m « n a l e ż y s ię p o s łu g i w a ć j e d y n i e j a k o c z y s ty m i p o ję c ia m i, to z n a c z y j a k o k o n w e n c jo n a ln y m i f ik c ja m i, k tó r e s łu ż ą o z n a c z a n iu , p o r o z u m ie n iu , a n ie w y ja ś n ia n iu . » B y t s a m w s o b ie « n ie z n a c z e g o ś ta k ie g o j a k » z w ią - z e k p r z y c z y n o w o -s k u tk o w y « , j a k » k o n ie c z n o ś ć « , j a k » p s y c h o lo g ic z n a n ie w o la « , n ie n a s tę p u je w n im » s k u te k p o p r z y c z y n ie « , n ie r z ą d z i w n im ż a d n e » p ra w o « . T o m y s a m i w y m y ś li liś m y p r z y c z y n y , n a s tę p s t w o , w z a je m n o ś ć , r e la ty w n o ś ć , p r z y m u s , lic z b ę , p r a w o , w o ln o ś ć , p o d s ta w ę , c e l; a g d y te n ś w ia t s y m b o li j a k o
26 H. Mamzer, Archeologia i dyskurs. Rozważania metaarcheologiczne, Poznań 2004, s. 56. 27 H. Putnam, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, przeł. A. Grobler, PWN, Warszawa 1998, s. 231-232.
» b y t s a m w s o b ie « w y m y ś la m y , w ta p i a m y w r z e c z y , to z n ó w u p r a w ia m y c o ś , co z a w s z e u p r a w ia liś m y - m it o lo g ię ” 28. W w y p o w ie d z i N ie t z s c h e g o o d n a j d u j e m y w ię c a n t y c y p u ją c ą k r y ty k ę p o g lą d u f o r m u ło w a n e g o p o d h a s łe m „ s p ra w -
c z o ś ć r z e c z y ” (a g e n c y ) , r z e c z y o in te n c jo n a ln e j m o c y s p ra w c z e j, in a c z e j m ó w ią c - p r z y c z y n ie p r o w a d z ą c e j d o z a m ie r z o n e g o ( p r z e z n ią ) s k u tk u 29.
P rz e s z ło ś ć , k t ó r ą b a d a m y - w b r e w n a s z y m p r z e k o n a n io m - n ie j e s t n a m b e z p o ś r e d n io d o s tę p n a . N a s z e m in io n e d o z n a n ia , o k tó r y c h m ó w im y , ż e j e p a m i ę ta m y , a w ię c p r z e s z ło ś ć z n a c z n ie n a m b liż s z a a n iż e li ta , k tó r a j e s t p r z e d m io te m b a d a n ia a r c h e o lo g a , r ó w n i e ż n ie j e s t n a m b e z p o ś r e d n io d o s tę p n a . N a l e ż y do p r z e s z ło ś c i, w z w ią z k u z c z y m n ie m o ż e m y j e j n a o c z n i e s tw ie rd z ić . P a m ię ć ł ą c z ą c a n a s z e d o ś w ia d c z e n ie z p r z e s z ło ś c i z d o ś w ia d c z e n ie m a k tu a ln y m n ie j e s t p a m i ę c i ą m in i o n y c h d o z n a ń z m y s ło w y c h , le c z p a m i ę c i ą - j a k b y to p o w ie d z ia ł W . Q u in e - b y tó w p o s tu l o w a n y c h p r z e z o p is y f iz y k a ln e ( n a u k ę ) 30. J e ż e li w ię c m ó w im y , ż e o w e d o z n a n ia p a m ię ta m y , o z n a c z a to , ż e s k o n s tr u o w a liś m y ja k ą ś w e r s ję w y d a r z e ń d z ię k i r e la c jo m p r z y c z y n o w y m i sta łe j w o w y c h w y d a r z e n ia c h o b e c n o ś c i n a s z e g o „ j a ” z u m ie js c o w io n y m i w o w e j j a ź n i d o z n a n ia m i31. W y p o w ie d z i o p r z e s z ło ś c i w t a k im se n s ie , w j a k i m o n a b y ła s a m a w s o b ie , n ie s ą w ię c m o ż liw e - j a k p is z e H . P u tn a m - r ó w n i e ż w k a t e g o r ia c h w a r u n k ó w s tw ie rd z a l- n o ś c i32. P o ję c ie w a r u n k ó w s tw ie r d z a ln o ś c i r e d u k u je s ię z d a n ie m te g o a u to r a do k la s y c z n e g o p o ję c ia w a r u n k ó w p r a w d z iw o ś c i p o j m o w a n y c h r e a lis ty c z n ie , c z y li w a r u n k ó w c z y n i ą c y c h n a s z e w y p o w i e d z i p r a w d z i w y m i . W z w i ą z k u z ty m , w p r z y p a d k u w y p o w ie d z i o p r z e s z ło ś c i, ś c iś le p o jm o w a n e w a r u n k i s tw ie rd z a l- n o ś c i w y m a g a ły b y r ó w n o c z e s n e g o u s y tu o w a n ia o s o b y s tw ie r d z a ją c e j z a ró w n o w p r z e s z ło ś c i, j a k i w te r a ź n ie js z o ś c i, a w ię c w s w e g o r o d z a ju p o n a d c z a s o w o - śc i, j a k z a k ła d a to r e a liz m m e ta f iz y c z n y . T y m c z a s e m - p r z y p o m n i jm y - w a r u n k i s tw ie r d z a ln o ś c i to r o z p o z n a w a ln e o k o lic z n o ś c i u p r a w n ia ją c e n a s d o p r z y j ę
28 F. Nietzsche, Poza dobrem i złem, Kraków 2001, s. 45-46.
29 U epistemologów „znaturalizowanych” , na co zwraca uwagę A. Pałubicka (Myślenie
w perspektywie poręczności a pojęciowa konstrukcja świata, Bydgoszcz 2006, s. 111), nader
często mówi się o przyczynowych powiązaniach: bodziec - „podrażnienie powierzchni ner wowej”, w związku z czym następstwa „podrażnień” stanowiłyby odwzorowanie zewnętrznych powiązań przyczynowych. Natomiast sam W. Quine (op. cit., s. 33) pisze o podobieństwie per- cepcyjnym jako podstawie „wszelkich oczekiwań, wszelkiego uczenia się i formowania zwycza jów. Oddziałuje ono za pośrednictwem naszej skłonności do oczekiwania, że podobne pobudze nia percepcyjne będą mieć do siebie podobne następstwa percepcyjne. Zdaniem Q uine’a, ta pierwotna postać indukcji, jak ą jest podobieństwo percepcyjne, nie jest w całości wyuczona, jest także w części wrodzona (a częściowo uformowana przez doświadczenie). To „dobór naturalny wyposażył nas w standardy podobieństwa percepcyjnego, które dobrze odpowiadają regularno- ściom przyrodniczym, umożliwiając nam więcej niż przypadkowy sukces w naszych przewidy waniach. Indukcja tego rodzaju służy nam, jak i innym zwierzętom” .
30 W. Quine, op. cit., s. 27. 31 H. Putnam, op. cit., s. 232. 32 Ibidem, s. 287.
Źródła archeologiczne: artefakty czy językowe o nich wypowiedzi? 2 4 1 c ia o k r e ś lo n e g o z d a n ia , k tó r e s ą w a r u n k a m i a k tu a ln ie s tw ie r d z a n y m i; w y m a g a j ą u s y tu o w a n ia p o d m io t u s tw ie r d z a ją c e g o w o b e c n y m c z a s ie . N ie s ą w ię c m o ż liw e w y p o w ie d z i o p r z e s z ło ś c i o b s e r w a to r a u s y tu o w a n e g o w te ra ź n ie js z o ś c i, ta k b y s p e łn ia ł o n w a r u n k i s tw ie r d z a ln o ś c i. K a ż d e u s y tu o w a n ie w te r a ź n ie js z o ś c i o s o b y s tw ie r d z a ją c e j o p r z e s z ło ś c i j e s t u s y tu o w a n ie m h is t o r y c z n ie i k u ltu r o w o z m ie n n y m . Jej w y p o w ie d z i n ie m o g ą b y ć w y p o w ie d z ia m i p o n a d c z a s o w y m i, tz n . p o n a d k u l tu r o w y m i, a h is to r y c z n y m i. S ą to w y p o w ie d z i in te n c jo n a ln e , a k s jo lo g ic z n ie u k ie r u n k o w a n e k o n te k s te m k u ltu r o w y m ( te r a ź n ie js z o ś c ią ) , w k tó r y m u s y tu o w a n a j e s t o s o b a s tw ie r d z a ją c a . O z n a c z a to , ż e w y p o w ie d z i o p r z e s z ło ś c i s ą im p lic ite w y p o w ie d z ia m i o o b e c n y c h d o ś w ia d c z e n ia c h o s ó b w y r a ż a ją c y c h o w e w y p o w ie d z i. I n a c z e j m ó w ią c - s ą w y p o w ie d z ia m i o te r a ź n ie js z o ś c i. K ie d y w ię c m ó w im y o m a te r ia ln y c h p r z e d m io ta c h , a ty m b a r d z ie j o p r z e d m io t a c h z p r z e s z ło ś c i, w k tó r e j j e u m ie js c o w iliś m y , to m ó w im y o p r z e d m io ta c h „ p r z e tw o r z o n y c h ” w n a s z y m u m y ś le , z p u n k tu w id z e n ia n a s z y c h w ła s n y c h d o ś w ia d c z e ń w r z e c z y w is to ś c i, k tó r a n a s o ta c z a , n ie z a ś n a b y w a n y c h z p r z e s z ło śc i, w k tó r e j n ig d y n ie b y liś m y . N a s z e w y p o w ie d z i z a r ó w n o o p r z e d m io ta c h , j a k i o p r z e s z ło ś c i, w k tó r e j w y s tę p o w a ły , s ą w y p o w ie d z ia m i in te n c jo n a ln y m i. J e d n a k ż e to o w e w y p o w ie d z i, in a c z e j m ó w ią c - z d a n ia o b s e rw a c y jn e , b ę d ą c e n o ś n ik a m i ś w ia d e c tw s ą ty m , c o łą c z y j ę z y k z r e a ln y m i p r z e d m io ta m i, z r e a ln y m ś w ia te m , o k tó r y m m ó w i s ię w ty m ję z y k u . W s z a k ż e n ie m a w n ic h j e s z c z e d e - n o to w a n ia , tz n . o d n ie s ie n ia d o p rz e d m io tó w . W p o s tę p o w a n iu b a d a w c z y m z w o le n n ik ó w h a s ła „ p o w r o tu d o r z e c z y ” c h o d z i z a te m o u p r z e d m io to w ie n ie w y p o w ie d z i ( s tw ie r d z e ń ) , o ic h r e if ik a c ję . D r o g ą w k i e r u n k u r e if ik a c ji j e s t s p o s ó b b u d o w a n ia z d a ń o b s e rw a c y jn y c h , n a z y w a n y p r z e z Q u i n e ’a p r e d y k c ją . W y jś c ie p o z a z w y k łe z d a n ia o b s e r w a c y jn e p o le g a n a łą c z e n iu d w ó c h z d a ń o b s e r w a c y jn y c h w s p o s ó b w y r a ż a ją c y o c z e k iw a n ie , n p . g d z ie g r ó b , ta m c m e n ta r z y s k o , g d z ie d o m o s tw o , ta m o s a d a (d o o d k r y c ia ). P o łą c z e n ia z d a ń o b s e r w a c y jn y c h z a p o m o c ą p r e d y k c ji p r o w a d z ą w ię c d o w y k r a c z a n ia p o z a to , co w d a n e j c h w ili o b s e rw o w a ln e . T a k p o łą c z o n e z d a n ia Q u in e o k r e ś la m ia n e m o b s e r w a c y jn y c h z d a ń k a te g o r y c z n y c h , b e z p o ś r e d n io w y r a ż a ją c y c h o c z e k iw a n ie in d u k c y jn e . Z w r a c a p r z y ty m u w a g ę , ż e w ła ś n ie o b s e rw a c y jn e z d a n ia k a te g o r y c z n e w y s t ę p u j ą im p lic ite je s z c z e w p r e d y k c ja c h ( p r z e w id y w a n ia c h ) o d k r y ć a r c h e o lo g ic z n y c h i w o d c y f r o w y w a n iu in s k r y p c j i33. N a ty m w ła ś n ie p o l e g a d r o g a d o p o w ią z a n i a n a z w z o d p o w ie d n im i o b ie k ta m i c z y te ż p r z e d m io ta m i. J e d n a k ż e r z e c z y c z y p r z e d m io ty m o g ą b y ć d e n o to w a n e d o p ie ro p r z e z t e r m in y o g ó ln e , p o ję c ia . W ó w c z a s to d o p ie r o m a m y d o c z y n ie n ia z o d n ie s ie n ie m p r z e d m io to w y m . W ł a ś c iw a r e if ik a c ja m a c h a r a k te r te o re ty c z n y . P r z e d m io ty s ą w o b e c te g o ś w ia d e c tw a m i e m p ir y c z n y m i o c h a r a k te rz e p r e - w id y s ty c z n y m , p r z e w id u ją c y m i p o tw ie rd z e n ie . In a c z e j m ó w ią c - s ą ś w ia d e c tw a
