А С Т Л U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R ID I C A 22, 1985
I w o n n a La m prech t
S A NK C JE ALTERN ATY W NE JA K O PROBLEM U S T A W O W E G O W Y M IA RU KARY W KODEKSIE KA RNY M
I
W sc h e m a ta c h za g r o ż eń śro d k am i k a rn y m i n a g ru n c ie k o d ek su k a r -n e g o sp o ty k a się ró ż-n e r o d z a je sa -n k c ji u staw o w y ch , w śró d k tó ry ch , ze w z ględ u n a liczb ę g ro ż ą c y c h k a r w y o d rę b n ia się s a n k c je p r o s te (jedno - rod z ajo w e) i złożo n e (w ieloro d zajo w e). K a ry w ra m a c h san k c ji zło żo n y c h w y s tę p u ją w p rz ep isa c h b ądź w k o m u n ik acji, b ąd ź w a lt e r n a t y w ie ro złą czn e j, co d a je p o d sta w ę do w y r ó ż n ien ia sa n k c ji k u m u la ty w n y ch i a lte r n a ty w n y c h 1. W ś ró d sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h m o żna w y o d -rę b n ić ró żn e ich ty p y ze w z g lęd u n a ro d z a j i liczbę w y stę p u ją c y c h k ar.
P ro b lem a ty k a sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h sta n o w i p rze d m io t n in ie jsz y c h ro zw ażań . W a r ty k u le sp re c y z o w a n o p o jęc ie „ sa n k c ji a lte r n a ty w n e j1' i o k re ślo n o je j ty p y , a b y w y z n a cz y ć g ra n ic ę p o m ięd zy ty m ro d z a je m sa n k cji a a lte rn a c ją śro d k ó w k a r n y c h sto ją c y c h do d y sp o z y cji są d u w d zied z in ie o rz ecz en ia o k a rze . M ożliw ości, ja k ie w tej m ierze d a je o b o w ią z u ją c e p raw o , są b ow iem sz ero k ie i sta n o w ią w a r u n k i in d y w id u aliza cji sęd zio w sk ieg o o rz ec ze n ia o k ar ze i in n y ch śro d k a ch p en a ln y ch z a s to so w an y ch w k o n k r e tn e j sp r a w ie 2. W a rty k u le d o k o n a n o ró w n ież z e sta -w ien ia sa n k c ji a lte r n a ty -w n y c h -w y stę p u ją c y c h -w części szczeg ó ln ej i części w o jsk o w ej k o d ek su k a rn eg o . P o zw o liło to u stalić, ja k często
1 Por. n a te n te m a t m. in . P r a w o k a r n e w z a r y s i e , red . J. W a s z c z y ń s k i , Ł ód ź 1980, s. 38— 40; A . R a t a j c z a k , Z a r y s p r a w a k a r n e g o . C z ę ś ć o g ó l n a . Z a g a d n i e n i a w s t ę p n e i п а ч к а o u s t a w i e k a r n e j , P o z n ań 1971, s. 67— 68; K. B u c h a ł a , P r a w o k a r n e m a t e r i a l n e , W a r s z a w a 1980, s. 563— 564; I. A n d r e j с w , P o l s k i e p r a w o k a r n e w z a r y s i e , W a r s z a w a 1978, s. 74. * S z c z e g ó ło w e z e s t a w ie n ie w a r ia n tó w b ę d ą c y c h d o d y s p o z y c ji s ą d u w d z i e d z i n i e o r z e c z e n ia o k a r z e p o d a j e J. W a s z c z y ń s k i , E w o l u c j a ś r o d k ó w p e n a l n y c h w p r a -w i e k a r n y m PR L, „ S tu d ia K r y m in o lo g i c z n e , K r y m in a li s t y c z n e i P e n it e n c j a r n e " 1974, t. 1, s. 84— 87.
sa n k c je a lte r n a ty w n e w y s tę p u ją w k o d e k s ie k a rn y m , w ja k ic h z e sta -w ien iac h , a tak ż e -w o d n ie sie n iu do ja k ic h czy n ó -w za b ro n io n y c h . A rty k u ł sta n o w i p ró b ą o c en y p u n ity w n o ści k o d e k s u k a r n eg o p rzez p r y z m at sa n k c ji a lte rn a ty w n y c h .
II
P rzez „ sa n k c ją a lte r n a ty w n ą " rozu m iem tą cząść p rz e p isu k a rn eg o , k t ó r a p o d a je ro d za j i ro z m iar z a g ro ż en ia k a r n e g o za p o p e łn ien ie czy n u o k re ślo n e g o w d y sp o z y c ji zło żo ne j n a jm n iej z d w óch ro d z ajó w k ar, p rz y czy m sąd z ia m oże w y b ra ć ty lk o je d n ą z a lte r n a ty w n ie g ro ż ąc y c h k a r s. P r o b le m aty k a sa n k c ji a lt e r n a t y w n y c h n ależ y z atem do u s ta w o -w eg o -w y m iar u k ar y .
F o rm y sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h w k o d e k sie k a r n y m są d w o jak ie g o ro d z a ju — b ądź p rzep is, k tó ry w p ro w a d z a sa n k c ją a lte r n a ty w n ą w y r a ża to p rz ez u ży c ie sp ó jn ik a „a lb o ", b ąd ź też sa n k c ja ta p o w sta je w zw iąz-k u z a r t. 30 § 3 iąz-k.iąz-k., w m yśl iąz-k tó r eg o za p rz e stę p stw o z a g ro żo n e iąz-k a r ą śm ierci m o żn a o rzec k a r ą z a sa d n icz ą 25 lat p o zb aw ie n ia w o ln o ści4. P rze -pis a rt. 30 § 3 stan o w i z atem je d e n z w y z n ac zn ik ó w d e p e n a liza c ji na g ru n c ie p o lsk ie g o u sta w o d a w stw a k a r n e g o 5.
A n aliz u ją c sc h em at b u d o w y sa n k c ji a lt e r n a ty w n e j n a le ży u w zg lęd- n ić fu n k c ją art. 36 k.k. w ty m p rzedm io cie. Z a m ieszczen ie w cząści o g ó ln ej k o d e k su k a rn e g o n orm y , k tó r a p rz e sąd za k w e stią k u m u la ty w n e g o w y m ie rz a n ia k a r y g rz y w n y za p rz e stę p stw a , z k t ó ry c h p o p ełn ie -n iem m oże się w iąz ać i-n te -n c ja o siąg -n ię cia k o rz y śc i m a ją tk o w e j, b u rz y u k ła d sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h d o k o n a n y p rzez u sta w o d aw c ę w części szc zeg ó ln e j ko d eksu . Po u w z g lę d n ie n iu ar t. 36 k.k. ob ok „c zy sty ch " sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h p o w s ta ją sa n k c je a lte rn a ty w n o -k u m u laty w n e. T e o sta tn ie z b u d o w an e są w e d łu g sch em a tu : s P or. n a t e n t e m a t K. B u c h a ł a , op. c i t. , s . 563. 4 U s ta w o d a w c a w p r o w a d z a ją c d o k o d e k s u k a r n e g o p o w o ł a n y p r z e p is art. 30 § 3 k .k . p r z e s ą d z i ł k w e s t i ę s a n k c j i o c h a r a k te r z e b e z w z g lę d n y m , p r z e w id u j ą c e j ty l k o k a rę ś m ie r c i (art. 1 d e k r e tu „ s ie r p n io w e g o " ). S a n k c ja ta s t r a c iła c h a r a k t e r s a n k c j i b e z w z g l ę d n i e o z n a c z o n e j , d e c y d u ją c t a k ż e n a p r z y s z ło ś ć , iż u s t a w o d a w c a , a b y w p r o w a -d z ić t e g o r o -d za ju s a n k c j ę , m u s i a ł b y u c z y n ić to w s p o s ó b w y r a ź n y , s tw ie r -d z a j ą c , ż e d o d a n e j s a n k c ji n i e s to s u j e s i ę art. 30 § 3 k .k . (por. art. 121 k .k.).
6 W p rz y p a d k u a lt e r n a ty w n o ś c i k a r y 25 la t p o z b a w i e n ia w o ln o ś c i i k a r y ś m ie r c i w y s t ę p u j e d e p e n a liz a c ja u s ta w o w a c z ę ś c i o w a . M a o n a c h a r a k t e r d e p e n a li z a c ji j a k o ś c i o w e j, s p r o w a d z a j ą c e j s i ę d o z a m ia n y ś r o d k a p e n a l n e g o s u r o w s z e g o n a ł a g o d n ie js z y . N a te m a t d e p e n a li z a c ji p or. m . in . J. W a s z с z y ń s к i, Z z a g a d n i e ń d e p e n a -l i z a c j i w p r a w i e k a r n y m , „ P r o b -le m y P r a w a K ar n e go " 1982, t. 7, s. 19.
a) „ po d leg a k a r ze p o zb a w ien ia w o ln o śc i i g rz y w n y albo k a r z e 25 lat p o zb a w ie n ia w olno ści".
albo
b) „p o d leg a k a rz e p o zb a w ie n ia w o ln o ści i g rz y w n y albo k a rz e 25 lat p o zb aw ien ia w o ln o śc i i g rz y w n y " . S a n k c ja zb u d o w a n a w e d łu g d ru g ieg o sc h e m a tu p o w s ta je je d y n ie w ó w czas, g d y p r zy jm ie sią stan o w isk o , że k a r a g r z y w n y k u m u la ty w n e j m o że b y ć w y m ie rz a n a n ie ty lk o obok k a r y „ cza so w e g o " p o zb aw ien ia w o ln ości do la t 15, a le ta k że ob ok k a r y 25 lat p o z b a w ie n ia w o lno ści. T ak ie sta n o w isk o b y ło b y k o n s e k -w e n c ją p o g ląd u o „ z -w y k ły m ” c h a r a k te r z e k a r y 25 lat p o z b a -w ien ia -w o l-ności, co je d n a k n ie je st je d n o licie tr a k to w a n e an i w d o k try n ie, ani też w o rz ec zn ic tw ie S adu Najwyższego®.
<
S an k cje m a ją c e c h a r a k te r a lte r n a ty w n o -k u m u la ty w n y ch w y stę p u ją ta k ż e w p rz y p a d k a c h o b lig a to ry jn e g o u staw o w e g o w y m iar u k a r d o d a t-k o w y ch za p r z e stę p s tw a za g ro żo n e san t-k c ja m i a lte r n a ty w n y m i. W g rę w ch o d zą tu ta j tak ie k a r y do d atk o w e , jak : p o z b a w ie n ie p ra w p u b lic
zn ych, k o zn fisk ata m ieznia, p rze p a d e k rzec zy o ra z za k az p ro w a d ze zn ia p o jazd ó w m ech an iczn yc h . Z w iązek san k c ji a lte r n a ty w n y c h z k a ra m i d o d atk o w y m i sto so w an y m i o b lig a to ry jn ie w y stę p u je w p rz y p a d k u 17 p rz e -stę p stw :
a) p o z b aw ien ie p r a w p ub liczn y c h , k o n fisk a ta m ien ia i p r z ep ad e k rze cz y — art. 135;
b) p o zb aw ien ie p ra w p u b liczn y c h i k o n fisk a ta m ien ia — a rt. 122, 123, 124 § 1, 124 § 2, 126 § 1, 127, 130 § 1, 131, 134 § 1, 134 § 2,
2 0 1 , 2 0 2 § 2 ;
c) p o z b aw ien ie p ra w p u b licz n y c h i p rz e p a d e k rzecz y — art. 227 w z w. z 232; d) p o z b aw ie n ie p r aw p u b lic zn y c h — ar t. 148 § 1; с) za k az p ro w a d ze n ia p o jaz d ó w m e ch an icz n y c h —- a rt. 147; f) p rz ep ad e k rz ecz y — a rt. 228 w zw. z 232. c Pur. m. in . w y r o k S N z 26 li s to p a d a 1073 r. (IK R -223/73): „ P r z y p is y w a n i e k ar z e 25 la t p o z b a w ie n ia w o l n o ś c i c h a r a k te r u w y j ą t k o w e g o (w s e n s i e o g r a n ic z a ją c y m s to - s o / . a n i c U g o o ś r o d k a ) n i e z n a j d u j e p o d s t a w y w s fo r m u ło w a n iu u s t a w o w y m je j d o ty -c z ą -c y m [...]" / „ O r z e -c z n i -c t w o S ąd u N a j w y ż s z e g o . P r o k u ra tu r a G en . ra ln a" 1974, ar 3— 4, p oz. 36); w y r o k S N z 9 m ar c a 1979 r. CIII K R -238/78): „ k a rę 25 la t p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i — jak o w p e w n y m s e n s i e k a r ę o c h a r a k t e r z e w y j ą t k o w y m — n a l e ż y w y -m i e r z a ć za p r z e s tę p s t w a o w i e lk i -m ła d u n k u s p o łe c z n e g o n i e b e z p i e c z e ń s t w a {...]” (ta-m - ż ' , 1979, n r 8— 9, p oz. 102); K. B u c h a ł a , o p . cif ., s. 565, „K ara 25 la t p o z b a w i e n ia w u ln o ś c i je s t n i e w ą t p li w i e o d m ie n n y m r o d z a je m k a r y o d k a r y p o z b a w i e n ia w o ln o ś c i"
III
Dla p o trz eb n in ie jsz y ch ro z w aża ń c elo w e je s t d o k o n a n ie z esta w ien ia sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h w y stę p u ją c y c h w części szczeg ó lne j i części w o jsk o w ej k o d ek su k ar n eg o , co p ozw o li u sta lić liczbę sa n k c ji te g o r o -d za ju o ra z ich r e la c je w o -d n ie sie n iu -do ro -d z ajó w p r z estę p stw . N ależ y n a m a rg in e sie zazn aczy ć, że w d o k try n ie p r a w a k a r n eg o p o d a w a n e są ró ż n e liczby d o ty cz ąc e o d po w ied zi n a p y tan ie , ja k c zęsto p o szcz eg ó ln e ty p y sa n k c ji w y stę p u ją w k o d e sie k ar n y m o ra z ile je st w o g óle s c h e -m ató w za g ro ż eń u sta w o w y ch . P ro b le-m aty k a sk ali za g ro że ń śro d k a-m i k ar n y m i u jm o w an a je st b ow iem b ąd ź jak o e n u m er a ty w n e , b ądź jak o s e le k ty w n e w y lic ze n ie z ag ro że ń za p o sz cze g ó ln e ty p y p rz estęp stw . W y -n ika to z je d -n e j s tr o -n y z fa k tu u w z g lę d -n ia -n ia p rzéz p o szcz eg ó l-n y ch a u to ró w ro z w in ię te j skali za g ro że ń ze w szy stk im i m o żliw ościam i sto s o w a n ia śro d k ó w k ar n y ch , ja k ie d a je u sta w a , b ąd ź też o g ra n ic za n ia się j e -d y n ie -do k a r za sa-d n icz y ch , z -d r u g iej str o n y je s t to w y n ik n ieje -d n o lite g o p o d e jśc ia do sy slitem u śro d k ó w k a r n y c h i „ p r ze n o sz e n ia" m ożliw o -ści w y b o ru ty c h śro d k ó w w z a k re sie sę dz io w sk ieg o w y m ia ru k a r y do p ro b lem a ty k i sa n k cji u sta w o w y c h 7.
M ając n a w zg lęd zie p o d a n ą d e fin ic ję sa n k c ji a lte r n a ty w n e j, d o k o -n a -n o z e sta w ie -n ia sa -n k c ji a lte r -n a ty w -n y c h w y s tę p u ją c y c h w k o d e k sie k a rn y m (tab. 1).
W k o d e k sie k a r n y m p rz y w y stę p u ją c y c h 20 ty p a c h sa n k c ji o m aw ia-n e sa ia-n k c je a lte r ia-n a ty w ia-n e staia-n o w ią 8 ty p ó w saia-n k c ji i tw o rz ą za g ro że ia-n ie u sta w o w e 61 p rz estęp stw , co stan o w i 22% w sz y stk ic h p rz estęp stw . W p rz y p a d k u zb rod n i p r z y w y stę p u ją c y c h 7 ty p a ch san k c ji, sa n k c je a lte r n a ty w n e stan o w ią aż 6 ty p ó w san k c ji, co tw o rz y z a g ro że n ie u s t a -w o -w e 20 ty p ó -w ro d z a jo -w y c h zb ro d n i (61% -w sz y stk ic h zbrod ni). Je ż eli n ato m iast cho dzi o w y stęp k i, sa n k c je a lte r n a ty w n e tw o r z ą 2 ty p y sa n k cji i o d no szą się do 41 ty p ó w ro d z ajo w y c h w y s tę p k ó w (17% w sz y -stk ic h w ystę p kó w ).
O m aw ia n e sa n k c je a lte r n a ty w n e stan o w ią za tem p o d sta w ę u s ta w o -w eg o z ag ro żen ia o d n o śn ie do zbrod ni.
S a n k c je a lte r n a ty w n e są tw o rz o n e ze w szy stk ic h k a r za sad n ic zy ch , jed n ak ż e sędzia ma do w y b o r u n ie zaw sze ten sam u k ła d ro d z a jó w i w ielk o ści k ar. N a jc z ęśc ie j sp o ty k a n y m ty p em sa n k c ji a lte r n a ty w n e j je st k a r a p o zb aw ien ia w o ln ości od 3 m iesię cy do 2 lat, k a r a ociranicze- n ia w o ln o ści od 3 m iesię cy do 2 lat albo g r zy w n a od 5000 do 100 000 zł (25 sank cji).
7 R o z b i e ż n o ś c i c o d o l ic z b y s c h e m a tó w z a g r o ż e ń u s t a w o w y c h w a h a j ą s i ę o d 20 flo 39. Por. m. in. I. A n d r e j e w , o p. c i t. , s. 485— 486; T. L e s k o , S y s t e m L i o d k s . v k a r n y c h , W a r s z a w a 1974, s. 110 i n.
T a b e l a 1 Z e s t a w i e n i e s a n k c ji a lt e r n a t y w n y c h c z ę ś c i s z c z e g ó l n e j i w o j s k o w e j k o d e k s u k a r n e g o T y p s a n k c j i R o d za j p r z e s tę p s tw a L icz b a Z B R O D N IE K a ra p o z b a w i e n ia w o l n o ś c i o d lat 10 d o 15 122, 126 § 1 2 (a lb o 25 lat) a lb o k ar a ś m i e r c i 12.4 § 1 (j e ż e l i s p r a w c a K a ra p o z b a w ie n ia w o l n o ś c i o d la t 8 d o 15 (alb o d z ia ła l n o ś ć o r g a n i z o - 3 25 la t) a lb o k a ra ś m ie r c i w a ł lu b n ią k ie r o -w a ł) , 134 § 2, 148 §1 K a ra p o z b a w i e n ia w o ln o ś c i o d la t 5 d o 15 (alb o 25 la t) a lb o k a ra ś m ie r c i 123, 124 § 1, 127 p k t 1, 127 p k t 2, 210 § 2, 310 6 K ara p o z b a w i e n i a w o ln o ś c i o d la t 8 d o 15 a l b o 25 l a t 134 § 1, 135 § 1, 135 § 2 3 K ara p o z b a w i e n i a w o l n o ś c i o d l a t 5 d o 15 a lb o 25 lat 124 § 2, 131, 201, 202 § 2 4 K ara p o z b a w ie n ia w o l n o ś c i o d la t 3 d o 15 a lb o 25 la t 130 § 1, 227 § 1 2 146, 147, 156 § 3 , 166, W Y S T Ę P K I K ara p o z b a w i e n ia w o ln o ś c i o d 3 m i e s i ę c y d o la t 2, o g r a n i c z e n ie w o ln o ś c i o d 3 m i e s i ę c y d o 2 la t a lb o g r z y w n a o d 5 000 d o 100 000 z ł 167, 171, 172, 173, 178 § 1, 189 § 2 , 191 § 2 , 198, 216, 236, 237, 238, 246 § 3, 251, 257 § 2 , 258, 265 § 3, 267, 202, 284 § 2, 285 25 160 § 3, 163 5 2 ,1 7 7 , 181, K ara p o z b a w ie n i a w o ln o ś c i o d 3 m i e s i ę c y d o 182, 199 § 2 , 2 0 3 § 2 , r ok u , o g r a n i c z e n ie w o ln o ś c i o d 3 m i e s i ę c y 204 5 3, 205 5 2, 228, 16 d o ro k u a lb o g r z y w n a o d 5 000 d o 100 000 z ł 241 5 2, 255, 259, 265 5 2, 266 5 3, 288 5 2
U w a g a : 1) w n aw ias ach u j ęt o k arę 25 la t p o zbaw ienia w o ln o ści j i k o a lte rn a ty w ę k ary śm ierci na p o d s taw ie a r t. 30 § 3 k .k .; 2) je d n o stk ę o bliczeń s tan o w ił p rzep is z aw ierając y o p is czyn u p rze -stęp n e g o .
N a jr za d z iej n a to m iast w y s tę p u ją san k cje:
a) k a r a p o zb aw ien ia w o ln ości od la t 10 do 15 alb o k a r a śm ierci (a lte rn aty w n ie k a r a 25 la t p o zb w ie n ia w olno ści — 2 san k cje);
b) k a r a p o z b aw ien ia w o ln o ści od la t 3 do 15 alb o 25 la t (2 san k cje). T ak i u k ła d san k c ji je st w y n ik ie m istn ien ia k ilk u ty p ó w sa n k c ji a l te r -n a ty w -n y c h dla 20 zb ro d -n i i ty lk o 2 ty p ó w sa -n k c ji d la 41 w y stęp k ó w . U staw o d a w ca w p ro w ad ził zatem w y ra ź n e ro z w a rstw ie n ie u sta w o w e g o w y m iaru k a r y od n o śn ie do zbro dn i; n a to m iast 2 ty p y san k c ji a lt e r n a ty w n y c h w y stę p u ją c y c h p rz y w y stę p k a c h ró ż n ią się je d y n ie g ó r n ą g r a
n ic ą k a r y p o z b aw ien ia w o ln o ści (2 la ta b ąd ź rok). W e w s zy stk ic h s a n k c ja c h a lte r n a ty w n y c h w y s tę p u je k a ra p o z b aw ien ia w o ln o ści. W p r z y -p ad k u zb rod n i w szę d zie is tn ie je m ożliw ość za sto so w a n ia k a r y 25 la t p o z b aw ien ia w o lno ści. K ara ta w y s tę p u je ob ok k a r y p o zb a w ie n ia w o l-n o śc i do 15 lat, p rz y czym u sta w o d a w c a u sta lił d o ll-n ą g ra l-n ic ę k a r y p o z-b a w ie n ia w o lno ści w n a stę p u ją c e j w y so k o śc i: od 3 la t (2 razy), od 5 la t (10 razy), od 8 lat (6 razy ), od 10 lat (2 razy). W 10 sa n k c ja c h a lt e r n a -ty w n y ch p r ze w id zian y c h za zb ro d n ie k a r a 25 la t p o zb a w ien ia w o ln ości m oże b y ć o rz e k a n a z am iast k a r y śm ierci.
P rzy a lte r n a ty w n o śc i su ro w sz y c h k a r z k a r ą p o z b aw ien ia w o lno ści do la t 15 u sta w o d a w ca n ie m ó g łby w ra m a c h sa n k c ji z a k reślić n iższej g ó rn e j g ra n ic y k a r y p o z b a w ie n ia w o ln o ści niż la t 15, gd yż z ag ro że n ie k a r ą p o z b aw ie n ia w o ln o śc i n iższe go p u łap u su g e ru je , że k a r a ta je st ju ż w y sta rc z a ją c a do sp e łn ien ia sw eg o celu. W tak im p rz y p a d k u za g ro ż en ie dalszym i, su ro w sz ym i k a ra m i (k ara 25 la t p o z b aw ien ia w o ln o -ści, k a r a śm ierci) n ie m a w ła ściw eg o u za sad n ien ia.
IV
W zw ią zk u z tym , że sa n k c je a lte r n a ty w n e są szcz eg óln y m ty p em san k c ji, stan o w iąc y m m ożliw ość sto so w a n ia ró ż n y c h ro d z ajó w k ar , p o w sta je p y tan ie , czy m ożna u sta lić p ri o r y te t d la k tó re jś z a lte r n a ty w n y c h k ar , czy też n ale ż y w sz y stk ie ro d z a je ty c h k a r tra k to w a ć r ó w n o -rzęd n ie. O d p ow ied ź n a to p y ta n ie m ożna p o śre d n io zn a leźć w tezie o rze cz en ia Sądu N a jw y ż sz eg o , w m y śl k tó r e j „w sy tu a cji, g d y d a n e p rz e stę p stw o za g ro żo n e je st k a r am i ró żn eg o ro d za ju , o b o w iązk iem sąd u je s t w sk az ać p rze sła n k i, d la k tó r y c h o rze k ł k a r ę d a n eg o ro d z a ju " 8. P rzy p ełn ej a k c ep ta c ji c y to w a n ej tez y o d n o śn ie d o o b ow ią zk u u z a sa d -n ie -n ia w y b o r u k a r y -n ale ż y p o d k reślić p rz ed e w szy stkim jej g łęb szą i w a żn iejszą im p likac ję, w y r a ż a ją c ą się w po gląd zie, że w w y p a d k u za g ro że ń a lte rn a ty w n y c h n ie m a u sta w o w e j p r e fe re n cji w śró d p o d an y c h p rzez u staw o d a w c ę a lte r n a ty w 9. G d y b y b ow iem p rz y ją ć, że k tó r a ś z k a r k o rz y sta z p r e fe re n cji ja k o re a k c ja „n o rm a ln a ” dla w y p a d k ó w p rz e c ię tn ych , to sz czeg óltneg o u z as ad tn ie tn ia trz e b a b y ło b y w y m ag ać ty lk o w te -dy, g d y b y sąd w y b ra ł in n y ro d za j k ar y .
8 W y r o k S N z 9 w r z e ś n ia 1976 r. (VK R 147/76), „ O r z e c z n i c tw o S ą d u N a j w y ż s z e g o . Iz b a K arn a i W o js k o v . a " 1977, z. 1— 2, p o z . 9.
9 Por, M . C i e ś l a k , g l o s a d o w y r o k u z d n ia 9 w r z e ś n i a 1976 r. (V KR 147/76), „ N o w e P raw o " 1977, nr 10— 11, s. 1536.
Z k o le jn o śc i w y s tę p o w a n ia k a r w ra m ac h sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h tru d n o ró w n ie ż w y p ro w ad z ić w n io se k o p rio ry te c ie k tó r e jś z k ar . B ud o-w a sa n k c ji a lte r n a ty o-w n y c h o p ie ra się bo o-w iem na d o-w ó ch za sad a ch : alb o u sta w o d a w ca n a p ie rw sz y m m ie jsc u w y m ie n ia n ajsu ro w sz y ro d z aj k ar y , p o d ają c w d alszej k o le jn o śc i r o d z aje c o ra z łag o d n iejsz e (w p r z y p ad k u w y stę p k ó w ) , albo też w d a lsz ej k o le jn o ści p o d a n e są śro d k i k a r n e w y
-ra ź n ie u zn a n e za w y ją tk o w e (w p rz y p a d k u zbrodni).
K u k o n ce p c ji p r io ry te tu n ie m oże ró w n ie ż sk ła n iać p o ję cie k a r y ś re d n ie j p od w zg lęd em su ro w o śc i. P ro b lem k a r y ś re d n ie j w p ła szc zy
ź-n ie za g ro żeń a lte r ź-n a t y w ź-n y c h w y stę p u je b o w iem z m ź-n iejszą o stro ścią i w y k a zu je w y ra ź n ą o drę b n o ść . J a k słu szn ie za u w aż y ł M. C ieślak , o ile m ia ra ilo ścio w a k sz ta łtu je się p rz e d e w szy stk im w e d łu g d y r e k ty w y sp raw ied liw o ścio w ej, o ty le w y b ó r ro d z aju k a r y za le ży p r ze d e w sz y -stkim od w zg lęd ó w k ry m in a ln o -p o lity cz n y c h 10.
V
S a n k cje a lte r n a ty w n e , ja k ju ż zazn aczon o, w y stę p u ją p r z ed e w szy stk im w p rz y p a d k u z b ro d n i o ra z stan o w ią u sta w o w e z a g ro ż en ie „ d r o b -n iejszy c h " w y stęp k ó w . S ędzia m a za tem do w y b o r u 3 alb o 2 ro d z aje k a r ty lk o o d n o śn ie do „ n ajcięż szy ch " i „ n a jlż ejsz y c h " p rz estęp stw . C ała re sz ta cz yn ó w p rz e s tę p n y ch (czyli 88% w szy stk ic h p r zestęp stw ) z a g r o -żo na jest w y łą cz n ie k a r ą p o zb a w ien ia w olno ści.
N a g ru n c ie k o d ek su k a r n e g o z d e cy d o w a n ie za tem d o m in u je k a r a p o z b aw ien ia w o lno ści — b ąd ź jak o je d y n e u sta w o w e zag ro żen ie, b ąd ź też ja k o jed n a z k a r w ra m a c h sa n k c ji - a lte r n a ty w n y c h . T a k zw an e „w o ln o śc io w e ” ro d z a je k a r w try b ie zw y k ły m (bez sto so w a n ia ar t. 54, 55 i 57 k.k.) m og ą b yć w y m ie rz a n e ty lk o w o g ran icz o n y m za k resie. M i-m o g e n e ra ln e j k r y ty k i k a r y p o zb a w ie n ia w o ln o śc i11 u sta w o d a w ca n ie p rz ew id zia ł ża d n e g o ty p u sa n k c ji bez k a r y p o z b aw ien ia w oln ości. T ego ty p u sy tu a c ja z p u n k tu w id ze n ia p o lity k i k ry m in a ln e j w in n a u le c zm ia-nie. N ale ży d ąż y ć do r a d y k a ln eg o śc ie śn ian ia o b sza ru sto so w an ia k a r y p o z b aw ien ia w oln ości, o g ran ic ze n ia z a k r esu sto so w a n ia tej k a r y do n iezb ę d n e g o m inim um , do n a jp o w a żn iejsz y ch k a te g o rii p rz estę p stw . W zw ią zku z ty m w y d a je się c elo w e z re zy g n o w a n ie ze sto so w a n ia k a -r y p o zb aw ien ia w o ln o ści szczeg ó ln ie w o d n ie sie n iu do w y stę p k ó w
za-10 Por. M . C i e ś l a k , o p. c it . , s. 1536. 11 S z e r o k o nu te n tem d t w p i ś m i e n n ic tw ie . Por. m . in . L. L e r n e l ł , W s p ó ł c z e s n e z a g a d n i e n i a p o l i t y k i k r y m i n a l n e j . P r o b l e m y k r y m i n o l o g i c z n e i p e n o l o g i c z n e , W a r s z a w a 1979; t e n ż e . C z y k r y z y s r e p r e s j i k a r n e j ? , „ P r o b le m y P r aw a K a r n e g o" 1975; J. S 1 i w o w s к i. K a r a p o z b a w i e n i a w o l n o i c i w e w s p ó ł c z e s n y m ś w i e c i e ( R o z w a ż a n i a p e n i t e n c j a r n e i p e n o l o g i c z n e ) , W a r s z a w a 1981, s. 2 4 3 — 262.
g r o ż o n y c h sa n k c ją a lte r n a ty w n ą , g dzie p rz ew id zian a je st k r ó tk o te r m in o w a k a r a p o zb a w ie in ia w o lino ści od 3 m iesięc y do rok u , a tak ż e w s to -su n k u do p rz e stę p stw n ieu m y śln y ch .
Te o sta tn ie z ag r o żo n e są p rz e d e w szy stk im k a r ą p o zb aw ien ia w o ln o -ści, ty lk o b ow iem p rz y 7 ty p a c h p rz estę p stw n ie u m y śln y c h (art. 156 § 3, 160 § 3, 163 § 2, 191 § 2, 216, 257 § 2, 246 § 3 k.k.) p rz ew id zian a je s t w ra m a ch sa n k c ji nie ty lk o k a r a p o z b a w ie n ia w olno ści, lecz ró w n ież k a r a o g ra n ic ze n ia w o ln o ści lu b g rz y w n a. O d p o w ia d a ją c e im p rz e stę p stw a u m y śln e n a to m ia st za g ro żo n e są w y łą c zn ie k a r ą p o z b aw ien ia w oln ości, k tó r e j g ó rn a g ra n ic a z a g ro ż en ia jest z aw sze w y ższa od tej, j a k ą u sta w a p rz e w id u je d la p rz e stęp stw a n ie um y śln eg o .
VI
Z ag ro żen ie n ie k tó ry c h p rz e stę p stw ró ż n y m i ro d z ajam i k a r w ra m ac h sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h rod zi p y ta n ie o w z ajem n e zw ią zk i m ięd zy u s ta -w o -w ym op isem d an e g o p r z e stęp st-w a a u sta-w o -w y m zag ro że n iem ty m i k ar am i, a w ięc zw iązk i m iędzy d y sp o z y c ją i san k c ją . Z w iązk i te m ogą m ieć, w e d łu g L. G ard o ck ieg o , c h a r a k te r jak o śc io w y lub ilo śc io w y 1-’.
W o d n ie sie n iu do p rz e stę p stw z a g ro ż o n y c h k a r am i a lte r n a ty w n y m i tr u d n o d o p a tr y w a ć się zw iązk ów ja k o ścio w y ch , p rz y k tó r y c h k a r a m a b y ć m o żliw ie id en ty c zn a z p rz estę p stw em , b ąd ź in fo rm o w ać o ro d z aju p o p e łn io n e g o p rz estęp stw a. Z an ik a n ie teg o ro d z a ju zw iązk ó w jest w o gó le c h a r a k te r y s ty c z n e dla w sp ó łcz esn y c h u staw o d a w stw k a rn y ch . Z w iązk ó w tak ich m ożna się je d y n ie d o p a tr y w a ć sp o ra d y czn ie , np. m ię -dzy m ajątk o w y m c h a ra k te r e m p r z e stę p s tw a a m ożliw o ściam i sto so w a n ia k a r y g r z y w n y i k o n fisk a ty m ienia, m iędzy p rz e stę p stw e m z ab ó jstw a a k a r ą śm ierci.
P o zo staje zatem p r o b le m a ty k a re la cji ilo ściow ej m iędzy d y sp o zy c ją i sa n k c ją a lte rn a ty w n ą p rze p isu k ar n eg o , a w ięc zw iązk u m ięd zy w ag ą cz y n ó w m ieszc zący ch się w o p isie u staw o w y m a za g ro że n ie m k a rą .
S p o ty k a n y w d o k tr y n ie p o g ląd o w sp ó łm ie rn ości k a r y do w a rto ści do b ra n a ru sz o n eg o przez sp ra w c ę p r z e s tę p s tw a 13 je s t słu szn y ty lk o do p e w n e g o sto pn ia. U staw o w y w y m ia r k a r y je st bo w iem od b iciem s z e r e -g u czy n n ik ó w , n ie ty lk o w a rto ści do b ra, k tó r e m oże b yć p rzez sp ra w cę a ta k o w a n e . S an k cje a lte r n a ty w n e p rze w id u ją ce n ajsu ro w sz e k a r y sa p rz ed e w szy stkim z a r ez e rw o w a n e dla n ajcięż sz y c h zbrodn i, d a ją c tym
12 Por. L. G a r d o c k i , O r e l a c j i m i ę d z y t y p e m p r z e s t ę p s t w a a z a g r o ż e n i e m uc-ta- w o w y m , „ P a ń s tw o i P r aw o" 13?9, nr G— 9.
sam y m w y ra z o c en ie sto p n ia sp o łec zn eg o n ie b e zp ie cz e ń stw a ty c h c z y -n ó w p rz ez u staw o d a w cę . P rzy te g o ro d z a ju p rz es tęp s tw a c h zach od zi tak ż e k o n iec zn o ść ja k n a jp e łn ie jsz e j in d y w id u aliza cji w ra m a c h sęd z io -w sk ieg o , a co za ty m id zie i u sta-w o -w e g o -w y m iaru k a r y , a -w ięc d a n ie m ożliw ości w y b o r u je d n e j z a lte r n a ty w n ie g ro ż ący c h k ar . S tan ow i to tak że o d bicie p r e w e n c y jn y c h teo rii k ar y .
S a n k c je a lte r n a ty w n e są ró w n ie ż w y n ik iem o k re ślo n e j tra d y c ji, a w ięc w p ły w u sa n k c ji w y s tę p u ją c y c h w d aw n y m k o d ek sie k ar n y m za ta k ie sam e alb o p o d o b n ie o ce n ia n e p rz e stę p stw a . Do o m aw ian y c h s a n k -cji a lte r n a ty w n y c h m a w p e łn i z a sto so w a n ie stan o w isk o I. A n d r eje w a , w ed łu g k tó re g o „u sta w o d aw ca e w e n tu a ln ie p o d w yż sz a lu b ob niża z a -sta n ą san k c ję , m a n ife stu jąc w te n sp osób u z n a n ie czy n u za w ięc ej lub m n iej sp o łe czn ie n ie b ez p ie cz n y i w sk az u jąc m. in. na in te n cję o c h ro n y ja k ieg o ś d o b r a " 14.
Z ag ro ż en ie k a ra m i a lte rn a ty w n y m i n osi w so b ie ró w n ie ż ślad y r o -zu m o w an ia „ k o n f ro n tac y jn e g o " , k tó r e m ożna w y k ry ć w d ra b in ie k ar. C h odzi tu ta j o tzw. „ w ew n ę tr z n ą sp r a w ie d liw o ść" u staw o d a w stw a k a r -nego , a w ięc o w z ajem n e r e la c je m ięd zy ró żn y m i ty p a m i p rz e stę p stw a ich u staw o w y m zag ro żen iem . R o zum ow an ie „ k o n f ro n tac y jn e " w o d n ie sien iu do san k c ji a lte r n a ty w n y c h d o ty czy p rz e d e w szy stk im p o r ó w -n a -n ia roz p ięto śc i sa-n k c ji i ro z p ięto śc i d ysp o zy cji. „T yp p rz e stęp stw a o k r e ślo n y szerok o, a w ięc o b e jm u ją c y z d a rz e n ia o m ałe j w adze, ja k i c ięższe p rz e stę p stw a , ze zro z u m iały c h w z g lęd ó w p o w in ie n by ć w y p o -saż o n y w sa n k c ję o w ię k sze j ro z p ię to śc i" 15, p rz y czy m ro z p ię to ść ta n ie p o w in n a d o ty c zy ć je d y n ie „o d leg ło ści" d o ln eg o i g ó rn e g o p ro g u o k r e ślo n ej k ary , ale ró w n ie ż w in n a o b ejm o w ać m ożliw ości za sto so w a n ia k a r r ó żn eg o ro d zaju .
T en o statn i w a r u n e k n ie zaw sze je s t sp ełn io n y na g ru n c ie o b o w iązu ją c eg o k o d e k su k a rn e g o , g d zie ro zp ięto ść sa n k c ji o g ra n ic za się n i e -je d n o k ro tn ie do ro zp ię to śc i w r a m a c h d an eg o ro d z aju k a r y (np. sa n k cji od ro k u do la t 10, od 6 m iesię cy do lat 8).
N ależy za znaczy ć, że a lte r n a ty w n y ty p sa n k c ji m a w y r a ź n y w p ły w na k ie ru n e k sę d zio w skieg o w y m ia ru k ar y . J a k w y k a z u ją w y c in k o w e b a d a n ia , tam , g dzie sa n k c ja p r z ew id u je m o żliw o ść w y b o ru k a r y , p r a k -ty k a k o r z y s ta z tej m o żliw ości w y m ierz a ją c k a r y o g ran ic ze n ia w o ln ości lub g r z y w n y zam iast k a r y p o zb aw ien ia w o ln o ści1®, a w ięc sa n k c je a lt e r -n a ty w -n e m og ą p rz y c zy -n ić się do p rz ełam n ia d o m i-n ac ji k a r y p o zb
a-14 I. A n d r e j e w , N o w y k o d e k s k a r n y . Z r o z w a ż a ń n a d p r o j e k t e m , W a r s z a w a 1963, s. 58.
15 I. A n d r e j e w , P o l s k i e p r a w o k a r n e w z a r y s i e , W a r s z a w a 1973, s. 312. 16 Р ог . В M ą k o s a , U s t a w o w y i s ę d z i o w s k i w y m i a r k a r y z a p r z e s t ę p s t w a n i e -u m y ś l n e , „ P a ń s tw o i P r aw o " 1979, nr 4.
w ien ia w o lno ści. Z p o w y ż szy ch w zg lęd ó w n a le ż a ło b y ro z sze rz y ć w y stę p u ją c y w k o d e k sie k a r n y m k a ta lc g sa n k c ji a lte r n a ty w n y c h n a p r z e -stę p stw a n ieu m y śln e, ja k ró w n ież n a te czy n y, p rz y k tó r y c h p rz e w id zian a je st k ró tk o ter m in o w a k a r a p o zb a w ien ia w oln ości o zn ac zn e j ro z -p ię to śc i m iędzy m nim um i m ak sim um k ar y .
K ate d r a P r aw a K a r n e g o UŁ Z a k ła d P r aw a K a r n e g o M a te r ia ln e g o
I w o n n a L am p rech t
A L T E R N A T I V S A N K T I O N E N A L S PR OB LE M DER G E SE T Z L IC H E N B E M E S S U N G DE R S T R A FE IM S T R A F G E S E T Z B U C H
D er A u f s a t z h a n d e lt ü b e r d ie A lte r n a tiv - S a n k ti o n e n . Es w u r d e d ar in d e r B e grU f „ A lt e r n a tiv S a n k ti o n " p r ä z is ie r t u n d d ie Form d e r s e lb e n b e s tim m t s o w ie e i n e Z u s a m -m e n s t e l lu n g d e r i-m S tr a fg e s e tz b u c h a u ftr e te n d e n A lt e r n a ti v - S a n k ti o n e n g e g e b e n . A u f d ie s e m W e g e k o n n t e f e s t g e s t e l lt w e r d e n , w i e o ft d ie A lt e r n a ti v - S a n k t i o n e n im S tr af-g e s e tz b u c h V or k o m m en , d u rch w e l c h e B e s c h a f fe n h e it d e r e n Z u s a m m e n s te l lu n g e n g e k e n n z e ic h n e t s in d u n d au f w e l c h e S tr a fta te n s ie s ic h b e z i e h e n . D er A n s ic h t d er A u t o r in n a c h is t u n te r d er „ A lt e r n a tiv - S a n k ti o n " d i e s e n T e il d er S tr a fv o r s c h r if t zu v e r s t e h e n , d ie d i e A rt d er S tr a fe u n d d i e H ö h e d er S tr a fb e m e s s u n g fü r B e g e h u n g e in e r S tr afta t a n g ib t, d ie in d e r m i n d e s t e n s au s z w e i S 'r a fa r te n b e s t e h e n d e n D is p o s i tio n b es tim m t is t, w o b e i d er R ic h ter n u r e in e v o n d e n a l t e r n a ti v a n z u w e n d e n d e n S tr a -f e n zu w ä h le n h at. D ie A l te r n a ti v - S a n k t io n e n b i ld e n im S tr a fg e s e tz b u c h 8 T y p e n v o n S a n k ti o n e n u n d b e d e u te n g e s e t z l ic h e S tr a fa n d r o h u n g fü r 61 V e r b r e c h e n (22% a l le r V e r b r e c h e n ). S ie b il d e n d ie G r u n d la g e fü r g e s e t z l ic h e S tr a fa n d r o h u n g d or V e r b r e c h e n (61% a l le r V e r -b re c h e n ). D ie A lt e r n a ti v -S a n k t io n e n w e r d e n a u s a lle n G r u n d s tr afe n g e -b il d e t , d e m R ic h te r s te h t je d o c h n ic h t im m er d i e g le i c h e D is p o s it io n v o n A r t e n u n d H ö h e n d er S tr a fe n zu r W a h l . D azu k om m t n o c h , d a ß k e in e r d on v o m G e s e t z g e b e r fe s t g e l e g t e n A l te r n a ti v e n d ie g e s e t z l ic h e P r ä fer e n z z u k o m m t. D ie a lt e r n a t iv e B e s c h a f fe n h e it d er S a n k t io n e n n im m t b e i d e n R ic h te r n e in e n d e u t lic h b e m e r k b a r e n E in flu ß au f d i e R ic h -tu n g d er S tr a fb e m e s s u n g . D ie A lt e r n a ti v - S a n k ti o n e n k ö n n e n zu r Ü b e r w in d u n g d er Dj- m i n a n z d e r F r e ih e its e n tz - g s s t r u fc b e itr a g e n .
