Bartłomiej Michalak*
Mieszane systemy wyborcze
na przykładzie Włoch i Rosji.
Ordynacja doskonała
czy niespełnione nadzieje?
1Mixed-member electoral systems and in Italy and Russia: ideal solution or unfulfilled hopes? In the mixed‑member electoral system a voter casts two votes: one for candidate in a single‑member constituency and one for party‑list proportional representation. In this study the author discusses the reasons for adopting mixed‑member electoral system in selected countries, political out‑ comes of such decisions as well as reasons for abandoning this procedure. The main focus of this analysis is on the mixed‑member electoral systems adopted in Italy and Russia. Consideration regarding mixed‑member electoral system is necessary particularly in Poland, as it is frequently being advocated to employ such a procedure in Polish parliamentary elections.
* Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Adiunkt na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; e‑mail: www.michalak.prac.umk.pl.
Wstęp
Większość zasadniczych reform wyborczych w XX wieku polegała na przyjęciu modelu reprezentacji proporcjonalnej, która miała stanowić re‑ medium na deformacje wyników wyborów spowodowaną stosowaniem tak
1 Artykuł powstał w okresie realizacji stypendium naukowego przyznanego na wspar‑
cie działalności naukowo‑badawczej w ramach projektu „Przedsiębiorcza uczelnia” współ‑ finansowanego ze środków z Europejskiego Funduszu Społecznego Unii Europejskiej.
popularnych w XIX wieku formuł większościowych. Realizacja postulatu proporcjonalności okupiona była jednak koniecznością rezygnacji z głoso‑ wania personalnego na rzecz list partyjnych i wyznaczaniem dużych okrę‑ gów wyborczych niesprzyjających wytwarzaniu więzi pomiędzy wyborcami a ich reprezentantami. Z kolei początek XXI wieku przyniósł zainteresowa‑ nie systemami mieszanymi (mixed system), oferującymi obietnicę realizacji najlepszych cech obydwu sposobów głosowania przy wykorzystaniu tylko jednej ordynacji2. W ostatnim czasie w międzynarodowym rozwoju syste‑
mów wyborczych wyraźnie widać tendencję do odchodzenia od „klasycz‑ nych” systemów ukierunkowanych na realizację jednej, wiodącej funkcji wyborczej, a zaniedbującej wiele innych, w stronę „kombinowanych” syste‑ mów wyborczych, które w zamierzeniu mają równoważyć relacje pomiędzy odmiennymi, a często wręcz rozbieżnymi celami3.
Wiele państw postkomunistycznych, dokonujących transformacji ustro‑ jowej, zdecydowało się przyjąć system mieszany: Albania (1992–2009), Ar‑ menia (od 1995 r.), Azerbejdżan (1995–2005), Bułgaria (w 1990 r.), Chor‑ wacja (1992–1999), Gruzja (od 1995 r.), Kazachstan (do 2007 r.), Litwa (od 1992 r.), Rosja (1992–2005), Ukraina (1994–2004), Węgry (od 1990 r.)4.
Tendencje reformistyczne nie ograniczyły się jednak wyłącznie do nowych demokracji. Kilka ustabilizowanych państw demokratycznych pod koniec XX wieku przeprowadziło reformę swoich systemów wyborczych. W 1993 r. Nowa Zelandia zrezygnowała z systemu większościowego, zastępując go mieszanym systemem wyborczym nawiązującym do tego funkcjonującego w Niemczech. W tym samym czasie Japonia odeszła od systemu pojedyn‑
2 M. Shugart, M. Wattenberg, Introdouction: The Electoral Reoform of the Twen‑
ty‑First Century? [w:] Mixed‑Member Electoral Systems: The Best of Both Worlds?, (ed.) M. Shugart, M. Wattenberg, Oxford University Press, Oxford 2001, s. 1.
3 D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2004, s. 189.
4 Na podstawie: T. Kostadinova, Do mixed electoral systems matter?: a cross‑national
analysis of their effects in Eastern Europe, „Electoral Studies” ROK Vol. 21, No. 1, s. 32; A. Reynolds, B. Reilly, A. Ellis, Electoral System Design: The New International IDEA Handbook, IDEA, Stockholm 2005, s. 166–173; J.M. Colomer, The Strategy and History of Electoral System Choice [w:] Handbook of Electoral System Choice, (ed.) J.M. Colomer, Palgrave Macmillan, New York 2004, s. 74–76; L. Massicotte, A. Blais, Mixed elector‑ al systems: a conceptual and empirical survey, „Electoral Studies” ROK Vol. 18, No. 3, s. 350–351, 354–356; W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007, s. 153–154; 596– 597 oraz danych dostępnych na: www.idea.int; www.electionguide.org [dostęp: 12 kwi‑ etnia 2011 r.].
czego głosu nieprzechodniego5, a Włochy od systemu proporcjonalnego.
Podobnie na początku lat 90. minionego stulecia uczyniła Wenezuela, pań‑ stwo będące jedną z najstarszych demokracji w Ameryce Łacińskiej. Rów‑ nież tam zrezygnowano z systemu list partyjnych. W ślad za nią podążyły Boliwia i Meksyk6. Z drugiej strony w niedalekiej przeszłości mieliśmy tak‑
że do czynienia ze spektakularnymi rezygnacjami. Od systemu mieszanego odstąpiła Chorwacja w 1999 r., Rosja i Włochy w 2005 r., Ukraina w 2006 r., a na Węgrzech ciągle powraca dyskusja na ten temat.
W tym kontekście nasuwają się następujące pytania badawcze: dlaczego tak wiele państw z tak różną historią polityczną zdecydowało się na zasto‑ sowanie któregoś z wariantów systemu mieszanego? Jakie konsekwencje polityczne w tych państwach wywołało wprowadzanie takiego systemu7?
Dlaczego część z tych państw ostatecznie z niego zrezygnowała? Udzie‑ lenie odpowiedzi na wyżej postawione pytania wymaga prześledzenia doświadczeń wybranych państw europejskich. Jest to o tyle interesujące, że również w Polsce od czasu do czasu pojawiają się głosy za przyjęciem systemu mieszanego. Doświadczenia tych, którzy taki system wprowadzili, a później od niego odstąpili, mogą okazać się w tym względzie niezwykle pouczające.
1. Definicja systemu mieszanego
Wbrew pozorom w literaturze przedmiotu nie ma pełnej zgody co do tego, jak należy właściwie rozumieć tę kategorię8. Zasadniczą cechą tych
systemów jest to, że mandaty w wyborach do parlamentu rozdzielane są pomiędzy partie polityczne w wyniku zastosowania więcej niż jed‑
5 W systemie pojedynczego głosu nieprzechodniego (The Single Non‑Transfe‑
rable Vote, SNTV) – wybory odbywają się w wielomandatowych okręgach wyborczych (zwykle 3–6‑mandatowych). Każdy wyborca dysponuje jednym głosem, który oddaje na konkretnego kandydata. Mandaty zdobywają ci kandydaci, którzy otrzymali kolej‑ no największą liczbę głosów. Szerzej na temat tego systemu zob. m.in.: A. Żukowski, Systemy wyborcze. Wprowadzenie, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1999, s. 69–70; W. Sokół, Geneza i ewolucja, op. cit., s. 40; B. Michalak, System pojedynczego głosu nieprzechodniego [w:] B. Michalak, A. Sokala, Leksykon prawa wyborczego i syste‑ mów wyborczych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 141–142.
6 M. Shugart, M. Wattenberg, Introdouction: The Electoral Reoform, op. cit., s. 1–2. 7 Ibidem, s. 2.
8 Co więcej, tacy specjaliści jak Dieter Nohlen wręcz kwestionują założenie, że sy‑
stemy mieszane tworzą w ogóle odrębną kategorię systemów wyborczych. Stanowisko to jest jednak odosobnione. Zob. D. Nohlen, Prawo wyborcze, op. cit., s. 125, 129–130.
nej formuły wyborczej9. W praktyce oznacza to, że jedna z formuł musi
mieć zawsze charakter proporcjonalny, podczas gdy druga może być zarówno większościowa10 (w wariancie z jednomandatowymi lub wie‑
lomandatowymi okręgami wyborczymi), jak i quasi‑proporcjonalna11,
pod warunkiem jednak, że umożliwia wyborcy głosowanie personal‑ ne (jak w systemach większościowych) na pojedynczych kandydatów12.
Jedną z bardziej klarownych definicji systemów mieszanych znaleźć można w glosariuszu do mającego charakter wyborczego kompendium Electoral System Design: The New Interantional IDEA Handbook13, gdzie
system ten określono jako taki, w którym reprezentantów wybiera się za pośrednictwem dwóch różnych systemów: proporcjonalnego i więk‑ szościowego14.
9 Formuła wyborcza decyduje o tym, kto wygrał wybory, w jaki sposób decyduje
się, że partia z określonym zasobem głosów ma prawo do określonej liczby mandatów i jak zwycięzcy są rozróżniani od przegranych? Kluczową funkcją formuły wyborczej jest interpretacja tych danych jako podstawowych dla zasadnej dystrybucji miejsc w parlamencie pomiędzy rywalizujące partie. D. Rae, The Political Consequences of Elec‑ toral Laws, Yale University Press, New Hale 1971, s. 21–22.
10 Podział systemów wyborczych na proporcjonalne i większościowe bazuje na roz‑
różnieniu, w jaki sposób dzielone są mandaty pomiędzy partie polityczne: czy w pro‑ porcji do liczby popierających je wyborców, czy też w zależności od tego, kto uzyskał matematycznie zdefiniowaną większość głosów.
11 Quasi‑proporcjonalne systemy wyborcze to jedna z głównych grup systemów
wyborczych zwana również semiproporcjonalnymi lub półproporcjonalnymi. Cechą charakterystyczną tej grupy jest to, że zawierają w sobie równocześnie pewne cechy większościowych i proporcjonalnych systemów wyborczych. Zapewniają reprezen‑ tacje mniejszościom politycznym przy wykorzystaniu mechanizmów charaktery‑ stycznych dla systemów większościowych. Wyewoluowały one wprost z systemów większościowych. Ich celem jest więc poprawianie proporcjonalności w warunkach systemów funkcjonujących na podstawie wyborów większościowych. Zob. B. Mi‑ chalak, Quasi‑proporcjonalne systemy wyborcze [w:] Leksykon prawa wyborczego, op. cit., s. 117.
12 F. Ferrara, E. Herron, M. Nishikawa, Mixed Electoral Systems. Contamination and
Its Consequences, Palgrave Macmillan, New York, s. 17.
13 Zob. A. Reynolds, B. Reilly, A. Ellis, Electoral System Design, op. cit., s. 179. 14 W innym miejscu tego kompendium napisane jest jednak, że zamiast jednego
z wariantów systemu większościowego może być to również bliżej niesprecyzowany „inny” system. Por. ibidem, s. 90. Z kolei na temat rozumienia systemu mieszanego w polskiej literaturze przedmiotu zob. przede wszystkim: W. Sokół, Geneza i ewolucja, op. cit., s. 72–78 oraz B. Michalak, Mieszane systemy wyborcze [w:] Leksykon prawa wy‑ borczego, op. cit., s. 82–83.
2. Włoski system mieszany większościowy
Latem 1993 r. Włochy zaadaptowały mieszany system wyborczy na po‑ trzeby wyborów zarówno do Izby Deputowanych, jak i Senatu Republiki, rezygnując z obowiązującej od zakończenia II wojny światowej ordynacji proporcjonalnej. Przyjęty przez Włochy wariant w postaci mieszanego systemu większościowego (mixed‑member majoritarian)15 przewidywał,
że 75% mandatów (w obu izbach) będzie rozdzielane w systemie większo‑ ści względnej z jednomandatowymi okręgami wyborczymi (475 manda‑ tów w Izbie Deputowanych i 232 w Senacie), podczas gdy pozostałe 25% w ramach reprezentacji proporcjonalnej (odpowiednio 155 i 83 mandaty w każdym z nich). Mimo że pomiędzy obydwoma subsystemami (więk‑ szościowym i proporcjonalnym) nie występowały żadne powiązania w za‑ kresie dystrybucji mandatów (co oznacza, że mandaty w każdym z nich obsadzane były w pełni autonomicznie, bez wpływu drugiego subsystemu), to jednak wprowadzenie negatywnego transferu głosów (scorporo) pomię‑ dzy formułą większościową i proporcjonalną16 powodowało, że system ten
można jednak uznać za „częściowo kompensujący”17. Najistotniejszą róż‑ 15 Podział systemów mieszanych na podstawie kryterium połączenia obydwu sub‑
systemów i uzyskanego na tej podstawie dominującego efektu politycznego jest pomy‑ słem Shugarta i Wattenberga (zob. M. Shugart, M. Wattenberg, Mixed‑Member Electoral Systems: A Definition and Typology [w:] Mixed‑Member, op. cit., s. 13–15). Warto w tym miejscu wspomnieć, że typlogia ta – choć w literaturze przedmiotu często powielana – nie jest jedyną możliwą (por. L. Massicotte, A. Blais, Mixed electoral systems, op. cit., s. 346–361; W. Sokół, Geneza i ewolucja, op. cit., s. 78–85; B. Michalak, Mieszane systemy wyborcze, op. cit., s. 82–83.
16 Scorporo, czyli mechanizm negatywnego transferu głosów, polegał na pomniej‑
szeniu całkowitej liczby głosów otrzymanych przez daną partię polityczną w subsyste‑ mie proporcjonalnym o głosy powiązanych z jej listami kandydatów (w praktyce przez te partie zgłoszonych), którzy zdobyli już mandaty w subsystemie większościowym. Odbywało się to w ten sposób, że od sumy głosów uzyskanych przez daną listę w części proporcjonalnej odejmuje się liczbę głosów, powiększoną o 1, kandydata, który w okrę‑ gu jednomandatowym zajął drugie miejsce po kandydacie powiązanym z daną listą. Tak pomniejszona liczba wyborcza była brana pod uwagę przy kolejnych etapach redystry‑ bucji mandatów w subsystemie proporcjonalnym. Zob. F. Ferrara, Electoral coordination and the strategic desertion of strong parties in compensatory mixed systems with negative vote transfers, „Electoral Studies” 2004, Vol. 23, No. 3, s. 393–394.
17 Mechanizmy kompensacyjne stosowane są w obrębie proporcjonalnych i mie‑
szanych systemów wyborczych w celu zmniejszania ich dysproporcjonalności. Zasadni‑ czym celem jest dokonanie wyrównawczej alokacji mandatów, tak by zrównoważyć efekt podreprezentacji słabszych wyborczo ugrupowań wywołany stosowaniem obciążonych metod podziału, wysokich progów wyborczych i instytucji zwiększających poziom de‑
nicą pomiędzy wyborami do obydwu izb był zróżnicowany poziom upraw‑ nień wyborców w akcie głosowania. W wyborach do Izby Deputowanych głosujący miał do dyspozycji dwa oddzielne głosy, podczas gdy w wybo‑ rach do Senatu mógł oddać tylko jeden, a ten automatycznie był zaliczany do dwu systemów18.
2.1. Geneza
Zmiana systemu wyborczego, jaka dokonała się we Włoszech, była wy‑ nikiem permanentnego kryzysu włoskiego systemu partyjnego, który wy‑ bitny włoski politolog Giovanni Sartori nazwał spolaryzowanym plurali‑ zmem, co charakteryzuje systemy o wysokiej fragmentacji (rozdrobnieniu) partyjnym, dużym dystansie politycznym rywalizujących w jego obrębie partii, obecności ekstremizmu oraz ogólnej ideologizacji polityki. Jego ce‑ chą zasadniczą był faktyczny brak możliwości zmiany układu rządowego. Stan owego kryzysu, zwany immobilizmem, został spowodowany z jed‑ nej strony istnieniem silnej wyborczo i równolegle izolowanej (do 1976 r.) Włoskiej Partii Komunistycznej, a z drugiej hegemonią polityczną chadecji, która do lat 70. XX wieku otrzymywała około 40% poparcie wyborcze, co czyniło z niej partię o dominującym charakterze. Do 1994 r. Chrześcijańska Demokracja uczestniczyła we wszystkich powojennych rządach.
System partyjny Włoch wraz z proporcjonalnym systemem wyborczym przyczyniły się więc do zablokowania demokracji w tym kraju. Oznacza‑ ło to stworzenie trwałego układu politycznego, bez jakichkolwiek szans na jego zmianę. Trwanie tego układu, generującego słabe i często zmie‑ niające się tylko w jego obrębie rządy, utrwalał właśnie istniejący system wyborczy. Nic dziwnego, że dążeniem ugrupowań rządzących było utrzy‑ manie za wszelką cenę politycznego status quo, co z czasem zaowocowało poważnym kryzysem państwa, przejawiającym się w przerostach władzy biurokracji partyjnych oraz narastaniem afer związanych z nielegalnym fi‑ nansowaniem czołowych partii włoskiej sceny politycznej19. Seria skandali
korupcyjnych, które wstrząsnęły włoską opinią publiczną na początku lat formacji wyników wyborów, przez wprowadzenie pewnych ułatwień lub gwarancji pod‑ czas redystrybucji mandatów. Zob. szerzej: B. Michalak, Kompensacyjne mechanizmy [w:] Leksykon prawa wyborczego, op. cit., s. 66.
18 F. Ferrara, Two in one: Party competition in the Italian single ballot mixed system,
„Electoral Studies” 2006, Vol. 25, No. 2, s. 329–330. Na temat szczegółów instytucjonal‑ nych włoskiego systemu wyborczego zob. też: Z. Witkowski, Reforma włoskiego prawa wyborczego do Izby Deputowanych i do Senatu Republiki z 4 sierpnia 1993 r., „Przegląd Sejmowy”1995, nr 3, s. 86–98.
90. XX wieku, ostatecznie przypieczętowała los ordynacji proporcjonal‑ nej, która w powszechnym odczuciu była odpowiedzialna za fragmentację systemu partyjnego, a w konsekwencji za brak politycznej odpowiedzial‑ ności i stabilności. W rezultacie w przeprowadzonym 18 kwietnia 1993 r. referendum przytłaczająca większość biorących w nim udział obywateli opowiedziała się zdecydowanie za zasadniczą reformą prawa wyborczego. W przeciwieństwie jednak do analogicznego referendum, jakie w tym sa‑ mym czasie przeprowadzono w Nowej Zelandii, we Włoszech wyrażono jedynie sprzeciw wobec aktualnego systemu wyborczego, nie przesądzając bynajmniej o możliwych kierunkach jego zmiany20.
W toku debaty rozpoczętej po referendum wskazywano na następu‑ jące cele, jakie realizować powinna nowa ordynacja: ochrona większości parlamentarnych, większa stabilność i wydajność w rządzeniu, bardziej bezpośrednia i przejrzysta relacja między decyzjami wyborczymi elek‑ toratu a formowaniem rządu, konsolidacja systemu partyjnego, zachę‑ canie do formowania trwałych koalicji rządowych czy wręcz połączenie dotychczasowych partii politycznych w większe formacje, tak by zastąpić spolaryzowany pluralizm partyjny jego umiarkowaną, najlepiej dwubiegu‑ nową wersją21. Nie bez znaczenia było również oczekiwanie, by zwiększyć
bezpośrednią odpowiedzialność poszczególnych deputowanych przed ich wyborcami, uwolnić elektorat z ograniczeń wynikających z dominacji par‑ tii politycznych i ideologii, a w zamian umożliwić wyborcom dokonanie indywidualnej oceny poszczególnych kandydatów, ich kwalifikacji, charak‑ teru, osiągnięć publicznych itd. Generalnie istniało szerokie, aczkolwiek nieco „mgliste”, przeświadczenie, że reformy wyborcze powinny prowadzić do ulepszenia ogólnego charakteru włoskiej polityki i że dotychczasowy „hiperproporcjonalny” system wyborczy nie może dłużej obowiązywać. Wbrew naturalnemu w tej sytuacji oczekiwaniu zastąpienia ordynacji pro‑ porcjonalnej systemem większościowym, zdecydowana większość partii politycznych opowiadała się za jakimś wariantem systemu mieszanego, w którym duża liczba jednomandatowych okręgów wyborczych zostałaby uzupełniona małą liczbą mandatów rozdzielanych proporcjonalnie w sy‑
20 R.S. Katz, Reforming the Italian Electoral Law, 1993 [w:] Mixed‑Member, op. cit.,
s. 96.
21 W przeciwieństwie do spolaryzowanego pluralizmu w systemie umiarkowanego
pluralizmu brak jest istotnych politycznie partii anysystemowych oraz podzielonej poli‑ tycznie i skonfliktowanej opozycji, żadna partia nie jest z góry wykluczona z przetargów koalicyjnych, występuje relatywnie niski dystans ideologiczny pomiędzy partiami a tak‑ że ukierunkowana na uzyskanie porozumienia w centrum rywalizacja polityczna. Więk‑ szość zachodnioeuropejskich systemów partyjnych odpowiada tej właśnie kategorii.
stemie list partyjnych. Jednak polityczna zgoda na rzecz systemu miesza‑ nego była dopiero początkiem dyskusji na jego temat. Należało jeszcze zdecydować o wielu szczegółowych, ale mających zasadnicze znaczenie z punktu widzenia funkcjonowania całego systemu, paramentach tech‑ nicznych. To zaś wymagało odpowiedzi na wiele pytań. Czy subsystem większościowy powinien się opierać na formule większości względnej (jak w Wielkiej Brytanii), czy bezwzględnej z dwiema rundami (jak we Francji)? Jak powinna kształtować się proporcja mandatów obsadzanych w obydwu subsystemach? Iloma głosami winien dysponować wyborca: czy tylko jednym – oddawanym bezpośrednio na kandydata i automatycznie na jego partię w systemie proporcjonalnym, czy też i na kandydata, i na listę partyjną? Na jakim poziomie (ogólnokrajowym czy regionalnym) ma się dokonywać dystrybucja mandatów w systemie proporcjonalnym? Jaką metodę podziału głosów na mandaty zastosować? Czy, a jeśli tak, to na jakim poziomie ustanowić klauzulę zaporową? Czy, a jeśli tak, to w jaki sposób powiązać ze sobą głosy uzyskane przez kandydatów startujących w obu subsystemach?22
2.2. Efekty polityczne
Przyjęcie nowego systemu wyborczego zbiegło się z postępującą szyb‑ ko erozją dotychczasowego systemu partyjnego i pojawieniem się zupeł‑ nie nowych ugrupowań politycznych. W rezultacie nie nastąpił oczekiwa‑ ny w wyniku zastosowania nowej ordynacji spadek fragmentacji systemu partyjnego. Wytworzył się jednak silny impuls do wchodzenia przez partie w przedwyborcze koalicje, które stały się nowym obowiązującym schema‑ tem rywalizacji politycznej we Włoszech. Reguły wyborcze wytworzyły dwa rodzaje aktorów: małą liczbę koalicji i dużą liczbę partii politycznych. W ten sposób powstały warunki umożliwiające alternację władzy w syste‑ mie politycznym, pomimo dużej liczby partii23.
Konstruktorzy systemu wyborczego popełnili jednak błąd, zakładając, że wybory większościowe w jednomandatowych okręgach wyborczych zadziałają automatycznie w sposób „redukcyjny”, tak jak by to wynikało z prawa Duvergera24. Tymczasem stało się odwrotnie. Segment większoś‑
22 R.S. Katz, Reforming the Italian Electoral Law, 1993 [w:] Mixed‑Member, op. cit.,
s. 102–105, 108–110.
23 R. D’Alimonte, Mixed Electoral Rules, Partisan Realignment and Party System
Change in Italy [w:] Mixed‑Member, op. cit., s. 323–324.
24 Maurice Duverger zaobserwował, że w tych państwach, gdzie wybory odbywają
się według formuły większości względnej, system partyjny przybiera kształt rywalizacji dwupartyjnej. Z kolei system większości bezwzględnej oraz reprezentacja proporcjonal‑
ciowy nie dość, że nie spowodował obniżenia liczby partii na poziomie par‑ lamentarnym, to jeszcze wytworzył ich więcej, przyczyniając się w ten spo‑ sób do podtrzymania wysokiego poziomu rozdrobnienia systemu partyjne‑ go25. Podczas wyborów w 1994, 1996 i 2001 mniej partii zdobyło mandaty
w Izbie Deputowanych w subsystemie proporcjonalnym niż w teoretycznie trudniejszym pod tym względem, większościowym26. By znaleźć wyjaśnie‑
nie tego zjawiska, należy zwrócić uwagę na moment, w jakim dokonała się reforma systemu wyborczego: wzrost ogólnej liczby partii, wzrost chwiej‑ ności wyborczej elektoratu, duża niepewność, co do wyników wyborczych wobec dekonstrukcji starego układu partyjnego, co w połączeniu z syste‑ mem większościowym, wyposażyło te ugrupowania w znaczny potencjał koalicyjny (lub potencjał szantażu politycznego). Dzięki temu mogły one z kolei skutecznie partycypować w obrębie koalicji wyborczych, gdzie na drodze politycznego porozumienia uzyskiwały dostęp dla swoich kandyda‑ tów w jednomandatowych okręgach wyborczych27.
Za przykład takiego porozumienia może posłużyć przypadek Ligii Pół‑ nocnej Umberto Bossiego oraz Sojuszu Narodowego kierowanego przez Gianfranco Finiego. Obydwa ugrupowania do wyborów w 1994 r. przystą‑ piły w sojuszu z Naprzód Włochy Silvio Berlusconiego w ramach bloku politycznego pod nazwą Biegun Wolności. Na listy Ligi swoje głosy oddało 8,4% wyborców. Umożliwiło to jej wprowadzenie do parlamentu 117 depu‑ towanych (w tym 107 z okręgów jednomandatowych), co dało jej pierwsze miejsce pod względem wielkości frakcji w nowym parlamencie. Z kolei So‑ jusz Narodowy z 13,5% głosów zdobył 109 mandatów (w tym 87 w okręgach jednomandatowych), podczas gdy Naprzód Włochy, będąca główną siłą tej koalicji, przy poparciu 21% głosów, uzyskała jedynie 99 miejsc w parlamen‑ cie (w tym 74 w jednomandatowych okręgach wyborczych). Tak wysokie uprzywilejowanie partii małych było możliwe wyłącznie z tego powodu, że na mocy umowy koalicyjnej na części terytorium Włoch kandydaci blo‑ ku zgłaszani w subsystemie większościowym wywodzili się tylko z jednej z mniejszych partii (np. większość kandydatów startujących na północy na sprzyjają systemowi wielopartyjnemu. Zob. M. Duverger, Political Parties. Their Or‑ ganization and Activity in the Modern State, Methuen, London 1967, s. 216–255. Szerzej ma temat prawa Duvergera zob. też D. Nohlen, Prawo wyborcze, op. cit., s. 404–406.
25 G. Sartori, The Party‑Effects of Electoral Systems, „Israel Affairs” 1999, Vol. 6,
No. 2, s. 18.
26 R. D’Alimonte, Mixed Electoral Rules, op. cit., s. 324; S. Parker, P. Natale, Parlia‑
mentary elections in Italy, May 2002, „Electoral Studies” 2002, Vol. 21, No. 4, s. 670.
Włoch było członkami Ligii Północnej)28. Natomiast siła partii mniejszych
wynikała z lojalności ich wyborców. Tak długo, jak mogły one liczyć na głosy swoich zagorzałych zwolenników, dysponowały możliwością zastoso‑ wania skutecznego szantażu wobec partii wiodących. Co prawda, potencjał ten był za mały, aby przełożyć go na mandaty w okręgach jednomanda‑ towych, jednak wystarczająco duży, by zagrozić szansom na zwycięstwo faworytów. W rezultacie partie duże były skłonne zaoferować mniejszym ugrupowaniom wiele tzw. pewnych mandatów, w zamian za obietnicę wy‑ cofania się z rywalizacji. W ten sposób strategie partii politycznych, będące konsekwencją określonych rozwiązań instytucjonalnych, doprowadziły do zaskakującego efektu politycznego polegającego na politycznym dowartoś‑ ciowaniu partii dotychczas nieistotnych29.
W procesie wzmacniania partii małych bardzo istotną rolę odgrywał mechanizm scorporo. Jego celem pierwszoplanowym była redukcja dyspro‑ porcjonalności systemu przez „karanie” partii, które zdobywają dużo man‑ datów w systemie większościowym, odbieraniem im głosów w systemie proporcjonalnym. W zamierzeniu „inżynierów wyborczych” miało to wy‑ równać szansę mniejszych ugrupowań przez ułatwienie im rywalizowania o mandaty w części proporcjonalnej. Tymczasem mechanizm ten działał przede wszystkim na niekorzyść dużych partii, które zdobywając większą liczbę mandatów w systemie większościowym, traciły tym samym man‑ daty w subsystemie proporcjonalnym. Ryzyka takiego nie ponosiły z kolei partie mniejsze, które nie musiały wcale rezygnować z wystawiania kan‑ dydatur w jednomandatowych okręgach wyborczych. To z kolei zmuszało duże partie do szukania poparcia ze strony małych ugrupowań po to, by efektywnie rywalizować w subsystemie większościowym (jako koalicja) i nie tracić mandatów w części proporcjonalnej (jako samodzielna partia wchodząca w skład koalicji). Samotny start w okręgach jednomandatowych byłby zbyt ryzykowany, a zagrożeniem mogłyby się okazać nawet te ugru‑ powania, które nie przekroczyłyby 4% klauzuli zaporowej w części propor‑ cjonalnej. W takich warunkach współpraca partii w ramach przedwybor‑ czych koalicji stała się warunkiem koniecznym dla uzyskania większości parlamentarnej30. W rezultacie większość włoskich partii politycznych nie
wystawiała samodzielnie kandydatów w subsystemie większościowym, re‑ jestrowała ich zamiast tego jako kandydatów koalicji. Kluczowym elemen‑
28 Zob. M. Bankowicz, System partyjny Republiki Włoskiej [w:] Współczesne systemy
partyjne wybranych państw europejskich, red. M. Grzybowski, A. Ziemba, Wyd. Uniwer‑ sytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996, s. 172.
29 G. Sartori, The Party‑Effects of Electoral Systems, op. cit., s. 18. 30 F. Ferrara, Electoral, op. cit., s. 397.
tem koordynacji była zatem polityka zgłaszania i afiliowania kandydatów w okręgach jednomandatowych. Rezultatem końcowym tego procesu było „uproporcjonalnienie segmentu większościowego”. Partiom bardziej opła‑ cała się taka współpraca niż samodzielne wystawienie kandydatów w for‑ mule większościowej, nawet jeśli w tym drugim wypadku zwiększało to uzyskiwane rezultaty w formule proporcjonalnej. Praktyka pokazywała jednak, że o wiele więcej partii uzyskiwało reprezentację w tym systemie niż w systemie proporcjonalnym. Paradoks polegał na tym, że subsystem większościowy „mechanicznie” funkcjonował jak czysty system większoś‑ ciowy, a generował rezultaty proporcjonalne31.
2.3. Wnioski
Podsumowując efekty obowiązywania systemu mieszanego we Wło‑ szech, można zauważyć, że:
– poziom fragmentacji systemu partyjnego, wbrew oczekiwaniom, nie uległ zmniejszeniu,
– mechanizm negatywnego transferu głosów oraz zjawisko koalicyjnej koordynacji zgłaszanych kandydatur w subsystemie większościo‑ wym doprowadziły do znaczącego wzmocnienia mniejszych partii politycznych, co pozwoliło im nie tylko przetrwać, ale w konse‑ kwencji zwiększyć znaczenie w całym systemie politycznym,
– w warunkach włoskiego mieszanego systemu większościowego nie było pełnej gwarancji, że wybory zawsze wyłonią parlamentarną większość, – zmienił się wzorzec rywalizacji międzypartyjnej z odśrodkowego (przebiegającego w kierunku ekstremum systemu) wielobiegunowe‑ go (dotyczącego wielu pól sporu politycznego) na dośrodkowy (op‑ arty na politycznym centrum) i bipolarny (związany z rywalizacją dwóch przeciwstawnych bloków politycznych),
– w rezultacie konsolidacja systemu partyjnego nastąpiła nie w obrę‑ bie partii politycznych tylko ich koalicji,
– od 1994 r. koalicje zabiegające o władzę są formowane przed wybo‑ rami; zwycięska koalicja tworzy gabinet, dzięki temu obywatele już w czasie wyborów mają obraz przyszłego rządu,
– średni czas funkcjonowania gabinetu wydłużył się zaledwie o kilka miesięcy, a liczba współtworzących go partii uległa nawet zwiększe‑ niu w porównaniu z poprzednią sytuacją.
31 R. D’Alimonte, Italy: A Case of Fragmented Bipolarism [w:] The Politics of Elector‑
al Systems, (ed.) M. Gallagher, P. Mitchell, Oxford University Press, Oxford–New York 2005, s. 266–267.
Włoski system partyjny pod rządami ordynacji mieszanej prezentował się jako zbilansowany system proporcjonalnej reprezentacji, klarownych przedwyborczych alternatyw rządowych i wypracowywanych większości po‑ wyborczych. Mimo swego rozdrobnienia system ten wydaje się z pewnością bardziej politycznie odpowiedzialny niż poprzedni, choć tamten był całko‑ wicie stabilny, ale przez to zupełnie wyalienowany. Ważną lekcją, wynikającą z przykładu włoskiego, jest to, że warunki, w jakich wprowadzany jest dany system wyborczy, mają ogromne znaczenie dla jego późniejszych efektów32.
Włoski system mieszany miał jednak zawsze wielu przeciwników. Pod‑ stawowym zarzutem kierowanym pod jego adresem było rozdrobnienie, które prowadzić miało do słabych i niestabilnych gabinetów. Za wadę samą w sobie uważano pozostawienie części proporcjonalnej w systemie, który w początkowym zamyśle miał być systemem klasycznie większościowym. Ten zarzut „niedokończonej” reformy stał się zresztą przyczyną kolejnych propozycji (popartych w referendach z lat 1999 i 2000) całkowitej rezygna‑ cji z systemu proporcjonalnego33. W sytuacji, gdy sprawa dalszej reformy
systemu wyborczego wydawała się już całkowicie zamknięta, niespodzie‑ wanie Unia Chrześcijańskich Demokratów i Centrum zażądała od sojusz‑ ników z Domu Wolności przyjęcia bardziej proporcjonalnego systemu wy‑ borczego w zamian za swoje poparcie dla pakietu reform konstytucyjnych forsowanych przez koalicję. W rezultacie, wskutek politycznych kalkulacji, na kilka miesięcy przed wyborami, w grudniu 2005 r. Włochy zrezygnowa‑ ły z mieszanego systemu wyborczego, powracając do porzuconego zaledwie 11 lat wcześniej systemu proporcjonalnego. W przeciwieństwie jednak do poprzedniej ordynacji, nowy system zawierał istotną nowość w postaci „premii większościowej”, która przyznawała automatycznie 55% miejsc naj‑ większej pod względem liczby mandatów partii lub koalicji, jeśli nikt takiej większości nie uzyskał w wyniku wyborów34.
3. Rosyjski system paralelny
Rosyjski mieszany system wyborczy do Dumy Państwowej należał pod względem typologicznym do tej samej kategorii co system włoski, z tą róż‑ nicą, że nie miał on żadnych mechanizmów kompensacyjnych, a to czyniło go całkowicie systemem paralelnym, a proporcja mandatów w systemach
32 R. D’Alimonte, Mixed, op. cit., s. 342, 345–346. 33 R. D’Alimonte, Italy, op. cit., s. 273.
34 A. Renwick, Ch. Hanretty, D. Hine, Partisan self‑interest and electoral reform: The
większościowym i proporcjonalnym kształtowała się po równo (225 man‑ datów w każdym z nich). Wyborcy dysponowali dwoma głosami: jeden oddawany bezpośrednio na popieranego kandydata spośród zgłoszonych w subsystemie większościowym, a drugi na zamkniętą, ogólnofederalną li‑ stę partyjną w subsystemie proporcjonalnym.
3.1. Geneza
Decyzja o zaadaptowaniu mieszanego systemu wyborczego zapadła w czasie wyjątkowej niestabilności politycznej i konfliktu prezydenta Bo‑ rysa Jelcyna z rozwiązanym, przy użyciu siły, Kongresem Deputowanych Ludowych. Nowa ordynacja nie została uchwalona w drodze ustawy, ale na mocy prezydenckiego dekretu, co już w punkcie wyjścia podważało demo‑ kratyczną legitymację tego podstawowego z ustrojowego punktu widzenia aktu. Kontekst, w jakim wypracowano i implementowano zasady wybor‑ cze, wywołał trzy zasadnicze implikacje. Po pierwsze, nie przeprowadzono jakichkolwiek konsultacji międzypartyjnych, a w konsekwencji zabrakło również porozumienia co do ogólnego chociażby kształtu nowego syste‑ mu wyborczego. To z kolei dawało świetną okazję prezydentowi Jelcynowi do prowadzenia na szeroką skalę inżynierii wyborczej. Po drugie, wysoki poziom polaryzacji ideologicznej stwarzał silny bodziec do przyjęcia roz‑ wiązań faworyzujących partie o nastawieniu reformistycznym. Po trzecie, prezydent równocześnie wprowadzał nowy porządek konstytucyjny zwięk‑ szający uprawnienia dla swojego urzędu35.
Punktem wyjścia prac nad projektem nowej ordynacji był odziedziczo‑ ny po czasach ZSRR system większościowy36. Za pozostawieniem tego sy‑
stemu w wariancie z jednomandatowymi okręgami wyborczymi opowiadał się centrowy deputowany Wiktor Bałała. Jego zdaniem rosyjskie partie były jeszcze zbyt słabe, aby właściwie reprezentować interesy społeczne, dlatego projekt jego autorstwa nie przewidywał żadnych elementów reprezentacji proporcjonalnej. Inny szkic prawa wyborczego przygotował Wiktor Szejnis, deputowany frakcji reformistycznej, który stał się głównym architektem przyjętego ostatecznie mieszanego systemu większościowego. W. Szejnis postulował włączenie elementów proporcjonalnych, aby w ten sposób sty‑ mulować formowanie się organizacji partyjnych, podczas gdy jednomanda‑ towe okręgi wyborcze służyły zachowaniu lokalnej reprezentacji. Mieszany system wyborczy miał stanowić wielki kompromis pomiędzy korzystnym
35 R. Moser, F.C. Thames, Jr, Compromise Amidst Political Conflict: The Origins of
Russia’s Mixed‑Member System [w:] Mixed‑Member, op. cit., s. 259–260.
dla partii politycznych systemem proporcjonalnym a systemem większoś‑ ciowym sprzyjającym personalnej reprezentacji lokalnych polityków. Nie bez znaczenia dla decyzji o wyborze systemu mieszanego było przekona‑ nie Szejnisa, że partie reformistyczne są w stanie uzyskać wynik korzystny w systemie proporcjonalnym, ale już nie w większościowym. Obawiając się, że w tym drugim subsystemie przewagę będą mieć konserwatywni prze‑ ciwnicy nowej formuły, którzy, gdyby dysponowali większością mandatów w nowym parlamencie, mogą zmienić system na w całości większościowy, postulował wprowadzenie równej proporcji mandatów pomiędzy obydwo‑ ma systemami37.
Można wskazać następujące cele szczegółowe, jakie projektodawcy no‑ wej ordynacji chcieli osiągnąć. Nadrzędnym miało być ułatwienie formowa‑ nia się ogólnokrajowych partii politycznych. Reprezentacja proporcjonalna przyniosła silny bodziec do tego prowadzący, gdyż kandydowanie w takim systemie wymaga partyjnej afiliacji i struktur organizacyjnych. Skorzysta‑ nie z systemu list zamkniętych znacząco zwiększa kontrolę liderów partyj‑ nych nad procesem nominacji kandydatów. W konsekwencji wszystko to powinno prowadzić do wytworzenia silnego, wewnętrznie zwartego syste‑ mu partyjnego. Jego charakter miał być przede wszystkim ogólnorosyjski, dlatego zdecydowano się na jeden ogólnokrajowy okręg wielomandatowy oraz skomplikowany system autoryzacji list przez wyborców uniemożliwia‑ jący ich rejestrację wyłącznie na podstawie podpisów poparcia tylko z jed‑ nego regionu Rosji. Drugim celem, rozbieżnym w stosunku do pierwszego, była chęć zachowania silnego elementu lokalnej reprezentacji, co zamie‑ rzano osiągnąć za pomocą subsystemu większościowego. Wielu polityków obawiało się zbytniej „centralizacji” polityki partyjnej, co miałoby prowa‑ dzić do kontrolowania przez Moskwę kandydatów wybieranych z list par‑ tyjnych. Poza tym regionalne grupy interesu były istotną częścią bazy po‑ pierającej B. Jelcyna. Za oczywiste uznano również, że kandydaci wybrani z jednomandatowych okręgów wyborczych byliby mniej związani ze swoją partią, a w ten sposób łatwiej podatni na presję ze strony obozu prezyden‑ ckiego. Kolejnym spodziewanym efektem miało być ułatwienie uzyskania większości w legislaturze dla ugrupowań proreformatorskich. Jednak brak pewności, co do przewidywanych konsekwencji politycznych zastosowa‑ nia tylko formuły proporcjonalnej albo tylko większościowej, skłaniał do wyboru wariantu pośredniego w postaci systemu mieszanego. Wreszcie, konstruktorzy prawa wyborczego oczekiwali, podobnie jak we Włoszech, mniejszej liczby partii politycznych w zamian za duże koalicje partyjne,
których wytworzenie miało zagwarantować zastosowanie formuły więk‑ szości względnej (sprzyjającej politycznej konsolidacji w obawie przed za‑ działaniem redukcyjnych efektów wynikających z prawa Duvergera) oraz rozłączności (paralelności) obydwu segmentów38.
Wprowadzony w Rosji w 1993 r. system wyborczy był, jak widać, wypad‑ kową różnych, często konkurencyjnych, celów i preferencji co do kształtu rosyjskiej sceny partyjnej czy, szerzej, funkcjonowania całego systemu poli‑ tycznego. System zamkniętych list partyjnych niewątpliwie mógł przyczynić się do powstania ogólnokrajowych, scentralizowanych partii politycznych. Z kolei jednomandatowe okręgi wyborcze dawały możliwość reprezentacji partykularnych interesów lokalnych. Dodatkowo można było oczekiwać, że w dalszej przyszłości będą one faworyzować duże partie, co w konsekwen‑ cji przyczyni się do wytworzenia pożądanego wyglądu sceny politycznej. To, że nie dało się przewidzieć efektu obowiązywania jednego lub drugiego systemu, pozwoliło reformatorom na rozłożenie ryzyka politycznego, gdyż nie istniała w tym czasie żadna sprawdzona strategia zapewniająca zwycię‑ stwo wyborcze. Z drugiej strony, twórcy systemu wyborczego nie byli ogra‑ niczeni względami politycznymi czy instytucjonalnymi. Mogli sobie zatem pozwolić na eksperymenty39.
3.2. Efekty polityczne
W wyniku wyborów z 1993 r. do parlamentu rosyjskiego dostało się 11 podmiotów. Najwięcej mandatów (70) zdobył Wybór Rosji. Z kolei naj‑ więcej głosów padło na listy partyjne Liberalno‑Demokratycznej Partii Rosji (22,9%), która wygrała w subsystemie proporcjonalnym, zdobywając tam 59 miejsc (w sumie zaś 64). Jednak największymi beneficjentami tych wyborów byli kandydaci niezależni, którzy z jednomandatowych okręgów wyborczych zdobyli łącznie 142 mandaty. Nie nastąpiła więc żadna koncen‑ tracja systemu partyjnego. Przeciwnie, wpływ systemu wyborczego (przede wszystkim zaś jego części większościowej) zadziałał nie tylko podobnie pod względem rozdrobnienia do rezultatów przypisywanych wyborom propor‑ cjonalnym, lecz nawet je wzmocnił. Co ciekawe, wybory w subsystemie proporcjonalnym, mimo że okazały się bardzo proporcjonalne (i to w ob‑ liczu obowiązywania 5% klauzuli zaporowej) w porównaniu z rezultatami wyborów większościowych, miały paradoksalnie charakter stabilizujący. Do Dumy z list partyjnych weszło tylko 8 partii politycznych, podczas gdy z jed‑ nomandatowych okręgów wyborczych 11 oraz 142 deputowanych niezależ‑
38 Ibidem, s. 263–265.
nych. Najsilniejsza partia w systemie proporcjonalnym zdobyła tylko 2,2% mandatów bezpośrednich. Wyniki w subsystemie większościowym skutko‑ wały brakiem odpowiedniej reprezentacji najsilniejszych partii w stosunku do ich udziału w głosach w wyborach proporcjonalnych i reprezentacją ugrupowań, które w parlamencie otrzymały ich poniżej 5% w skali kraju40.
Podczas kolejnych wyborów ta tendencja utrzymała się. W wyborach z 1995 r. rywalizowały 43 partie, z czego tylko 4 uzyskały jakiekolwiek mandaty w części proporcjonalnej przy łącznym poparciu nieco ponad 50% głosów. Oznacza to, że prawie połowa głosów oddana na pozostałe partie przepadła, co musiało zaskakiwać, biorąc pod uwagę proporcjonalny charakter tego subsystemu. Najsilniejszej partii w części proporcjonalnej (Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej – 22,3% głosów) udało się tym razem partycypować w mandatach bezpośrednich w sposób odpowiadają‑ cy udziałowi w liczbie głosów, jakie oddano na jej listę. Natomiast wszyst‑ kie pozostałe partie wchodzące do Dumy w subsystemie proporcjonalnym zapłaciły wysoką cenę w mandatach bezpośrednich. Poprzez subsystem większościowy do parlamentu dostało się 7 dalszych partii oraz 78 kandy‑ datów niezależnych. Rozdrobnienie systemu partyjnego utrzymało się więc za sprawą subsystemu większościowego41. Rok 1999 jeszcze zwiększył tę
fragmentację (choć już nie na tak wysokim poziomie jak w 1993 r.), wpro‑ wadzając z subsystemu większościowego 113 podmiotów, w tym 108 depu‑ towanych niezależnych.
Doświadczenia rosyjskie jasno pokazują, że przewidywania wynikające z prawa Duvergera nie zawsze znajdują potwierdzenie empiryczne, a sy‑ stem wyborczy sam w sobie nie jest w stanie wyjaśnić efektów swojego funkcjonowania bez odniesienia do szerszego kontekstu politycznego. Co więcej, rezultaty uzyskiwane przez poszczególne partie polityczne w oby‑ dwu częściach różniły się zasadniczo. Dla przykładu, Partia Liberalno‑De‑ mokratyczna zawsze przekraczała ustawowo określony próg wyborczy, ale ciągle miała problemy z uzyskiwaniem mandatów bezpośrednich w wybo‑ rach większościowych. Zwolennicy komunistów byli pod tym względem bardziej zbilansowani, a partia Ojczyzna–Cała Rosja w 1999 r. odniosła sukces w obydwu częściach. Jednak największą wyborczą skutecznością we wszystkich elekcjach odbywających się pod rządami systemu mieszanego wykazali się kandydaci niezależni42.
40 D. Nohlen, Prawo wyborcze, op. cit., s. 363–364. 41 Ibidem, s. 366–368.
42 S. White, Russia: The Authoritarian Adaptation of an Electoral System [w:] The
3.3. Wnioski
Podsumowując rezultaty obowiązywania systemu mieszanego w Rosji, można zauważyć, że:
– wyborcy mieli duże „problemy” z politycznym skoordynowaniem swoich głosów w obydwu subsystemach i najczęściej je rozdzielali43,
– subsystem większościowy okazał się niezwykle sprzyjający dla kan‑ dydatów niezależnych,
– podobnie jak we Włoszech, poziom fragmentacji systemu partyj‑ nego wzrósł, tym samym oczekiwania co do partyjnej konsolidacji i przypuszczenia na temat tego, jakie partie mogą zyskać, a jakie stra‑ cić pod rządami systemu mieszanego, okazały się chybione,
– nastąpił, zakładany, rozwój narodowych organizacji partyjnych44,
– polityczne konsekwencje działania określonych formuł systemu wy‑ borczego dla poszczególnych partii zależały przede wszystkim od zachowań wyborczych ich elektoratów.
Podobnie jak we Włoszech, również rosyjski system wyborczy rozcza‑ rował wielu, którzy oczekiwali, że zaowocuje on mniejszą liczbą partii po‑ litycznych. System ten, z pewnymi modyfikacjami, przetrwał jednak ponad dekadę. Pomimo że nie realizował w pełni preferencji zainteresowanych podmiotów, to jednocześnie w warunkach utrzymującej się niepewności politycznej minimalizował ryzyko nieoczekiwanych rozwiązań. Tendencje centralizacyjne nowego prezydenta Władimira Putina oraz dążenie do in‑ stytucjonalizacji silnych ogólnorosyjskich partii politycznych, doprowadzi‑ ły w 2005 r. do odejścia od systemu mieszanego i zastąpienia go ordynacją proporcjonalną z jednym okręgiem wielomandatowym. Również w tym wypadku nie bez znaczenie była inspiracja włoskiej zmiany45.
4. Podsumowanie
Porównując kontekst polityczny, w jakim wprowadzano system miesza‑ ny, efekty polityczne tych zmian oraz przesłanki, jakie zadecydowały o re‑ zygnacji z tej formuły w obydwu państwach, można stwierdzić, że:
43 W dużej mierze odpowiedzialność za to ponosi fakt, że przynależność partyjna
kandydata w subsystemie większościowym nie była odnotowywana na karcie do głoso‑ wania; W. Sokół, Geneza i ewolucja, op. cit., s. 578–579.
44 R.G. Moser, The Consequences of Russia’s Mixed‑Member Electoral System [w:]
Mixed‑Member, op. cit., s. 518.
– przyjęcie nowych rozwiązań odbywało się w warunkach poważnego kryzysu politycznego,
– w zamierzeniu twórców ordynacji mieszanych jednym z głównych celów nowego systemu miało być wytworzenie impulsu sprzyjające‑ go konsolidacji systemów partyjnych,
– wybór systemu mieszanego w wariancie paralelnym był wynikiem kompromisowych oczekiwań decydentów co do spodziewanych efek‑ tów politycznych; z jednej strony chciano zachować partyjny charakter wyborów, dzięki zastosowaniu segmentu proporcjonalnego, a z dru‑ giej umożliwić zbudowanie bezpośredniej więzi pomiędzy elektora‑ tem a kandydatami wybieranymi w okręgach jednomandatowych, – subsystem proporcjonalny okazał się – paradoksalnie – bardziej
sprzyjający partyjnej koncentracji; użyte w obu krajach formuły za‑ wierały w sobie rozwiązania sprzyjające proporcjonalności (jeden wielomandatowy okręg wyborczy, neutralna metoda podziałów gło‑ sów na mandaty itd.),
– w obydwu wypadkach oczekiwania formułowane na podstawie pra‑ wa Duvergera nie sprawdziły się, zadziałały wręcz odwrotnie; liczba podmiotów, które uzyskały reprezentację w wyborach większościo‑ wych, przekroczyła liczbę podmiotów z wyborów proporcjonalnych kilku‑, a w Rosji nawet kilkudziesięciokrotnie, przy czym liczba ugrupowań, które uzyskały więcej niż 5% mandatów w swojej czę‑ ści, była wyższa w subsystemie proporcjonalnym. Efektywna liczba partii parlamentarnych46 w tym pierwszym subsystemie w każdej
elekcji przewyższała analogiczną liczbę drugiego subsystemu, co sta‑ nowi ewidentne zaprzeczenie twierdzenia o automatycznie „reduk‑ cyjnym” efekcie wyborów według formuły większości względnej, – konkretne efekty polityczne działania obydwu systemów wynikały
nie tyle z ich konstrukcji „mechanicznej”, co raczej ze „strategicz‑ nych” zachowań partii politycznych (szerokie koalicje we Włoszech) i wyborców (rozdzielanie głosów pomiędzy systemami w Rosji), – mimo że wygenerowane przez system mieszany konsekwencje poli‑
tyczne rozminęły się w dużej części z oczekiwaniami autorów zmian, to jednak część zakładanych efektów została osiągnięta. W szcze‑ gólności mechanizm negatywnego transferu głosów we Włoszech z całą pewnością dopomógł mniejszym ugrupowaniom (choć w nie‑ co inny sposób niż było to zakładane), a w Rosji obydwa subsyste‑
46 Efektywna liczba partii parlamentarnych to liczba partii realnie działających
my zadziałały zgodnie z planem, choć nie w takim zakresie, jak się spodziewano. Subsystem proporcjonalny przyczynił się do rozwoju ogólnorosyjskich partii politycznych, a większościowy do zachowa‑ nia reprezentacji interesów lokalnych na forum parlamentarnym. Rezultaty subsystemu większościowego okazały się o wiele za moc‑ ne, podczas gdy w subsystemie proporcjonalnym osiągnięty efekt był zdecydowanie za mały i został jeszcze dodatkowo osłabiony przez wyniki wyborów większościowych,
– w obydwu państwach, mimo wysokiej fragmentacji sceny partyjnej, widać jednak z elekcji na elekcję postępującą tendencję do pewnej konsolidacji partyjnej i to zarówno na poziomie zachowań rywalizu‑ jących podmiotów (tworzenie sojuszy wyborczych), jak i w aspekcie ilościowym (sukcesywny spadek liczby partii, powiększenie frak‑ cji ugrupowania o największej liczbie mandatów w parlamencie, zmniejszenie liczby podmiotów dysponujących co najmniej jednym mandatem itd.). Oznacza to, że z upływem czasu zarówno wyborcy, jak i partie polityczne zaczęły „przystosowywać” się do logiki funk‑ cjonowania tych systemów,
– przyjęcie systemu mieszanego, a zwłaszcza jego późniejsze porzuce‑ nie, było w wypadku obydwu państw wynikiem politycznej kalkulacji decydentów, a nie racjonalnej refleksji na temat jego konsekwencji. Jak widać z powyższej analizy, właściwie zaprojektowany system miesza‑ ny może skutecznie połączyć w jednej formule cechy z „obydwu światów”, choć niekoniecznie jako ich prosta wypadkowa i nie zawsze w aspekcie tyl‑ ko „tego, co w nich najlepsze”. Kontekst polityczny, w jakim funkcjonuje sy‑ stem mieszany, ma duże znaczenie dla generowanych przez niego efektów. Konsekwencje polityczne systemów mieszanych okazują się jednak o wiele bardziej złożone niż by to wynikało z prostej kalkulacji zakładającej, że łą‑ czą one w sobie rezultaty działania obydwu tradycyjnych ordynacji. Syste‑ my te, i to nawet w wariancie paralelnym, a więc teoretycznie sprzyjającym niezależności funkcjonowania każdego z subsystemów, okazują się nie tyl‑ ko i wyłącznie sumą swoich części składowych.
Na zakończenie należy zauważyć, że mieszane systemy wyborcze nie stanowią panaceum na wszystkie bolączki tradycyjnych systemów propor‑ cjonalnych i większościowych. Należy też pamiętać, że jest to dość pojemna kategoria, w której zawiera się wiele zróżnicowanych pod względem tech‑ nicznym rozwiązań. Właściwie zaprojektowana ordynacja mieszana umoż‑ liwia mimo wszystko realizację konkretnych celów założonych przez poli‑ tycznych decydentów pod warunkiem ich wcześniejszego sprecyzowania.
W konsekwencji, dzięki takim „hybrydowym” systemom łączy się w jed‑ nej formule zalety, ale czasami też wady, tradycyjnych ordynacji. Z drugiej strony systemy te, przez fakt „pomieszania” różnych rozwiązań, wywołują często zaskakujące efekty polityczne daleko wykraczające poza to, czego można by się spodziewać na skutek połączenia systemu proporcjonalnego z większościowym.
Bibliografia
M. Bankowicz, System partyjny Republiki Włoskiej [w:] Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, red. M. Grzybowski, A. Ziemba, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996.
J.M. Colomer, The Strategy and History of Electoral System Choice [w:] Hand‑ book of Electoral System Choice, (ed.) J.M. Colomer, Palgrave Macmillan, New York 2004.
R. D’Alimonte, Italy: A Case of Fragmented Bipolarism [w:] The Politics of Elec‑ toral Systems, (ed.) M. Gallagher, P. Mitchell, Oxford University Press, Oxford–New York 2005.
M. Duverger, Political Parties. Their Organization and Activity in the Modern State, Methuen, London 1967.
F. Ferrara, E. Herron, M. Nishikawa, Mixed Electoral Systems. Contamination and Its Consequences, Palgrave Macmillan, New York.
F. Ferrara, Two in one: Party competition in the Italian single ballot mixed system, „Electoral Studies” 2006, Vol. 25, No. 2.
T. Kostadinova, Do mixed electoral systems matter?: a cross‑national analysis of their effects in Eastern Europe, „Electoral Studies” rok Vol. 21, No. 1.
L. Massicotte, A. Blais, Mixed electoral systems: a conceptual and empirical sur‑ vey, „Electoral Studies” rok Vol. 18, No. 3.
B. Michalak, A. Sokala, Leksykon prawa wyborczego i systemów wyborczych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010.
Mixed‑Member Electoral Systems: The Best of Both Worlds?, (ed.) M. Shugart, M. Wattenberg, Oxford University Press, Oxford 2001.
D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
S. Parker, P. Natale, Parliamentary elections in Italy, May 2002, „Electoral Stu‑ dies” 2002, Vol. 21, No. 4.
A. Renwick, Ch. Hanretty, D. Hine, Partisan self‑interest and electoral reform: The new Italina electoral law of 2005, „Electoral Studies” 2009, Vol. 28, No. 3.
A. Reynolds, B. Reilly, A. Ellis, Electoral System Design: The New International IDEA Handbook, IDEA, Stockholm 2005.
W. Sokół, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środko‑ wej i Wschodniej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007.
A. Żukowski, Systemy wyborcze. Wprowadzenie, Wyd. Wyższej Szkoły Pedago‑ gicznej, Olsztyn 1999.
Z. Witkowski, Reforma włoskiego prawa wyborczego do Izby Deputowanych i do Senatu Republiki z 4 sierpnia 1993 r., „Przegląd Sejmowy”1995, nr 3.
www.idea.int.
