Biuletyn teologicznomoralny

Jerzy Bajda, Tadeusz Sikorski,

Jacek Bereziński, Jan Telus,

Zbigniew Sareło, Jan Pryszmont

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 55/3, 77-93

1985

I 55 (1985) fa sc . I l l

BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

Z a w a r to ś ć : I. W Y P O W IE D Z I P A P IE S K IE . P o k u ta i p o je d n a n ie . II. S P R A W O ­ Z D A N IA . 1. E ty k a c h r z e ś c ija ń s k a w o b e c s e k u la r y z a c ji o b y c z a jó w . K o lo k w iu m

n a cześć ks. p ro f . P h . D e lh a y e ’a. — 2. G rz e c h w ś w ie tle a n tr o p o lo g ii te o lo ­ g ic z n e j. S p o tk a n ie n a u k o w e p o ls k ic h te o lo g ó w m o r a lis tó w . I I I . Z N O W S Z Y C H P U B L IK A C JI. 1. N o w a p r ó b a sy n te z y c h rz e ś c ija ń s k ie j n a u k i m o ra ln o śc i. — 2. O m o ra ln o ś ć p ły n ą c ą z w ia ry .* I. W Y P O W IE D Z I P A P IE S K IE P o k u ta i p o je d n a n ie (A A S 76, 1984, n r 3) D w a p rz e m ó w ie n ia p a p ie ż a — n a ro z p o c z ę c ie i n a z a k o ń c z e n ie S y n o d u B is k u p ó w 1983 — z a w ie r a j ą o ry g in a ln ą k a te c h e z ę n a t e m a t p o k u ty i p o je d n a ­ n ia . W p rz e m ó w ie n iu in a u g u r a c y jn y m (29 IX 1983 C i in c o n tr ia m o , s. 277— 281) w id a ć c h a r a k te r y s ty c z n e d la p a p ie ż a o d w o ły w a n ie s ię do „ p o c z ą tk ó w ”. C h o ­ d z i tu o p o d w ó jn y p o c z ą te k te j h is to rii, w r a m a c h k tó r e j K o śció ł i lu d z k o ś ć k s z t a łtu ją s w o ją d ro g ę p o k u ty i p o je d n a n ia . J e d e n p o c z ą te k to d r a m a t, ja k i r o z e g r a ł s ię w ło n ie n ie w id z ia ln e g o ś w ia ­ ta . W śró d d u c h ó w s tw o r z o n y c h n a s t ą p ił ro z ła m n a g ru n c ie u z n a n ia , w z g lę d ­ n ie o d rz u c e n ia m a j e s ta tu i s u w e re n n o ś c i J e d y n e g o B oga. W y b ó r B oga w a k c ie m iło śc i i u w ie lb ie n ia o k r e ś la p o d s ta w o w o k s z t a łt K r ó le s tw a B ożego w s tw o ­ rz e n ia c h . J e s t to z w ró c e n ie s ię k u B ogu, p rz y lg n ię c ie do N ieg o c a łą ś w ia d o ­ m o ś c ią i w o lą . J e s t to d e fin ity w n e p rz y lg n ię c ie do P e łn i, k tó r ą je s t s a m Bóg: P e łn i B y tu i Ś w ię to ś c i, P e łn i P r a w d y , D o b ra i P ię k n a . P o s ta w a p rz e c iw n a to ta , k tó r a c h a r a k t e r y z u j e z b u n to w a n y c h a n io łó w ; j e s t to p o s ta w a z a p rz e ­ c z e n ia i o d m o w y (s. 278).

A w ię c n a jp i e r w w w y m ia r a c h ś w ia ta n ie w id z ia ln e g o , a n ie d o p ie ro n a z iem i, k s z t a łt u je s ię p o d s ta w o w e p rz e c iw s ta w ie n ie d o b r a i zła. „ D o b ro m a sw ó j p o c z ą te k w B o g u i s w o je d o p e łn ie n ie w m iło ś c i B oga. Z ło je s t z a p rz e ­ c z e n ie m m iło ści. T o z a p rz e c z e n ie D o b ra N a jw y ż sz e g o , b ę d ą c e g o s a m y m B o­ g iem , n ie s ie w so b ie z e rw a n ie z p r a w d ą (d ia b e ł j e s t « o jc e m k ła m s tw a » , J 8,44),

o ra z n is z c z ą c ą s iłę n ie n a w iś c i” (s. 278— 279).

W ś w ie tle te g o n ie w id z ia ln e g o p o c z ą tk u n a le ż y ro z u m ie ć h is to rię lu d z k ą . „ P rz e c iw s ta w ie n ie d o b r a i z ła w k ro c z y ło w h is to r ie c z ło w ie k a , n isz c z ą c p ie r ­ w o tn ą n ie w in n o ś ć s e r c a m ę ż c z y z n y i k o b ie ty ” . S tą d p o c h o d z i g łó w n a tr u d n o ś ć i p rz e s z k o d a d la b u d o w a n ia K ró le s tw a B ożego w e w s z y s tk ic h w y m ia r a c h ż y ­ c ia lu d z k ie g o (s. 279). T o p r z y p o m n ie n ie p o c z ą tk u h is to r ii d o b ra i z ła je st ty m sa m y m p rz y p o m n ie n ie m z a s a d y in t e r p r e ta c j i ś w ia t a i je g o h is to rii.

D ru g im p o c z ą tk ie m , do k tó r e g o o d w o łu je s ię p a p ie ż i do k tó r e g o o d sy ła c z ło w ie k a , je s t C h ry s tu s o w e o rę d z ie p o k u ty , ro z p o c z y n a ją c e D o b rą N o w in ę :

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u j e s t k s. J a n P r y s z m o n t , W a r ­ szaw a.

„ tr z e b a w ró c ić do p ie r w s z y c h słó w C h r y s tu s a ” (s. 2Ï7). S ło w o i d zieło C h r y ­ s tu s a s ię g a o c zy w iście p o z a g ra n ic e czasu . „ L itu rg ia d z isie jsz e g o ś w ię ta p o ­ z w a la n a m d o strz e c z n a c z e n ie C h ry s tu s o w e g o « p o k u tu jc ie » w w y m ia r a c h , k tó r e w e k o n o m ii B ożej s ą w ię k s z e i w c z e ś n ie js z e od c z ło w ie k a . A ró w n o ­ cz e śn ie on e d o ty k a ją c z ło w ie k a , s p o ty k a ją się w jeg o s e r c u i w je g o h is to r ii” (s. 277— 278).

C h ry s tu s s w o im o rę d z ie m o b ja w ia , że o d w ró c e n ie się od z ła i z w ró c e n ie s ię k u p e łn i D o b ra , c z y li do B oga, s ta ło się d la c z ło w ie k a m o żliw e. C z ło w ie k m oże u c z e stn ic z y ć w z w y c ię s tw ie o s ią g n ię ty m m o c ą K r w i B a r a n k a (s. 279— 280).

D ru g ie p rz e m ó w ie n ie , z a m y k a ją c e s y n o d , z a w ie ra p e w n e u ś c iś le n ia i w y ­ ja ś n ie n ia , n a w ią z u ją c e do w s p ó łc z e s n e j d y s k u s ji n a te m a t p o k u ty i p o je d n a ­ n ia (29 X 1983, M ise ric o rd ia s D o m in i, s. 281—289). P ie r w s z e u ś c iś le n ie o d n o si się do w e w n ę trz n e g o z w ią z k u o b u p o w y ż sz y c h k a te g o r ii. P a p ie ż p o d k re ś la , że p o je d n a n ie je s t o w o c e m n a w r ó c e n ia (a n ie o d w ro tn ie , s. 283). W je d n y m z d a ls z y c h p u n k tó w p rz e m ó w ie n ia p r z e s trz e g a ró w n ie ż p rz e d w ie lo z n a c z n o śc ią i n t e r p r e ta c ji sło w a „ p o je d n a n ie ” (s. 284).

D ru g ie w y ja ś n ie n ie d o ty c z y z w ią z k u p o k u ty z ży ciem . Z a ró w n o p o k u ta j a k p o je d n a n ie s ta n o w ią p o d s ta w o w y s k ła d n ik ż y c ia lu d z k ie g o ; co w ię c e j, z d a n ie m p a p ie ż a , tu d o ty k a m y s e d n a teg o , co z n a c z y b y ć c h rz e ś c ija n in e m . W z w ią z k u z tą k w e s tią p o d k r e ś la o n głęb sze, in te g r a ln e i e ty c z n o -re lig ijn e z n a c z e n ie p o tr ó jn e j p r a k t y k i p o k u tn e j (m o d litw a , p o s t, ja łm u ż n a ) . N ie s ą to w y łą c z n ie szczeg ó ło w e p r a k t y k i, lecz is to tn e f o r m y ż y c io w e j w ię z i z B ogiem p rz e ż y w a n e j w ty m św ie c ie . J e s t to w ła ś n ie w ię ź n a c e c h o w a n a w e w n ę tr z ­ n y m z n a m ie n ie m p o k u ty . „ Z w ró c e n ie Się do B o g a i tr w a n i e z N im w y ra ż a s ię n ie ty lk o p rz e z m o d litw ę , le c z ró w n ie ż p rz e z o d w ró c e n ie się od s tw o rz e ń , 0 ile o n e o d w o d zą n a s o d B o g a. S tą d p o c h o d z i n a s tę p n ie o tw a rc ie się czło ­ w ie k a n a in n y c h lu d z i, w y ra ż o n e w ja łm u ż n ie ” (s. 283). D u ży m p ro b le m e m d z is ia j je s t z a n ie d b a n ie p o s ta w y p o k u tn e j, za czym id z ie o d e rw a n ie p r a k t y k i s a k r a m e n t u p o k u ty od g łę b s z y c h w a r s tw c z ło w ie ­ c z e ń s tw a . N a d to , z a n ie d S u ją c tr a d y c y jn e , u s ta lo n e p r a k t y k i p o k u tn e , n ie w p ro w a d z a się n a ic h m ie js c e n o w y c h , b a r d z ie j o d p o w ie d n ic h d la d z i­ sie jsz e g o czasu . W te j t a k w a ż n e j d z ie d z in ie z a c z y n a m y o b s e rw o w a ć n a r a s t a ­ ją c ą p u s tk ę (s. 284). T rz e c ia s p r a w a to p ro b le m o c en y s y tu a c ji w sp ó łc z e s n e g o ś w ia ta w k o n ­ te k ś c ie p o je d n a n ia . Z a s łu g ą sy n o d u j e s t w n ie s ie n ie d e b a ty n a d z a g ro ż e n ia m i 1 n ie p o k o ja m i d z is ie jsz e g o ś w ia ta w k r ą g ro z w a ż a ń n a d C h ry s tu s o w y m w e ­ z w a n ie m do p o k u ty . P o tr z e b n e je s t je d n a k d a lsz e p rz e m y ś le n ie i p o g łę b ie n ie te o lo g ic z n e j r e f le k s ji d o ty c z ą c e j a n a lo g ic z n e g o r o z u m ie n ia g rz e c h u „ s t r u k tu ­ r a ln e g o ” . B u d z i się ró w n o c z e ś n ie p y ta n ie o n a t u r ę „ a n a lo g ic z n ie p o jm o w a n e j is to ty p o k u ty ii p o je d n a n ia , o d p o w ia d a ją c ą k o n c e p c ji „ g rz e c h u s t r u k tu r a l n e ­ g o ” . To, co z a p ro p o n o w a ł sy n o d , j e s t je d y n ie w s tę p n y m z a ry s e m p ro b le m u (s. 285). P a p ie ż p o d k re ś la , że „ p ra w d z iw ą d ro g ą do g ru n to w n e g o z w y c ię s tw a n a d g rz e c h e m — w k a ż d e j p o s ta c i i w k a ż d y m s to p n iu — j e s t d ro g a e w a n ­ g e lic z n a , k tó r a n a z y w a się „ m e ta n o ia ” : d ro g a p o je d n a n ia p rz e z p o k u tę , czyli n a w r ó c e n ie ” (s. 285— 286).

P o c z w a r te O jc ie c ś w ię ty z w r a c a u w a g ę n a to , że s t a ła k a te c h e z a p o ­ k u tn a K o śc io ła je s t z n a t u r y rz e c z y p r z y g o to w a n ie m do s a k r a m e n t u p o k u ty . A k c e n tu ją c p o tr z e b ę n o w o c z e sn e j, b a rd z ie j d o s to s o w a n e j k a te c h e z y , p rz y p o ­ m in a ró w n o c z e śn ie , b y „za w sz e m ie ć p rz e d o c z y m a c h a r a k t e r c a łk o w ic ie o so ­ b o w y te g o s a k r a m e n tu , co a b s o lu tn ie n ie w y k lu c z a sp o łe c z n e g o c h a r a k t e r u g rz e c h u i p o k u ty ” (s. 286). U w a g i te m a ty c z n e k o ń c z ą się p rz y p o m n ie n ie m w y ją tk o w e g o m ie js c a , ja k ie p o k u ta s a k r a m e n t a ln a z a jm u je w p a s c h a ln e j T a je m n ic y C h r y s tu s a i K ościoła. W s u m ie o b a p r z e m ó w ie n ia s ta n o w ią c e n n e ś w ia tło d la w sp ó łc z e s n e j te o lo g ii p o k u ty .

II. S P R A W O Z D A N IA

1. E ty k a c h r z e ś c ija ń s k a w o b e c s e k u la r y z a c ji o b y c z a jó w K o lo k w iu m n a cześć k s. p ro f. P h . D e lh a y e ’a

20 lis to p a d a 1982 r. K a to lic k i U n iw e r s y te t w L o u v a in -la -N e u v e żeg n ał p rz e c h o d z ą c e g o n a e m e r y tu r ę k s. p ro f. P h . D e lh a y e ’a , sw e g o d łu g o le tn ie g o w y k ła d o w c ę i d z ie k a n a w y d z ia łu teo lo g iczn eg o , z n a k o m ite g o m o r a lis tę i k o n ­ t y n u a to r a w ie lk ic h tr a d y c ji lo w a ń s k ie j m y ś li m o r a ln e j. W p o d z ię c e za tr u d p r a c y n a u c z y c ie ls k ie j d w y c h o w a w c z e j w d z ię c z n a A lm a M a te r z g o to w a ła p r o ­ fe s o ro w i u ro c z y s tą s e s ję n a u k o w ą w o k ó ł k w e s tii L ’é th iq u e c h r é tie n n e ja c e

a u déf i d e la m o r a le sé c u la ire . M a te ria ły s e s ji o p u b lik o w a n o z d a tą 1983

w ó sm y m zeszy cie w y d a w a n y c h od k ilk u la t „ C a h ie rs d e la R e v u e T h é o ­ lo g iq u e de L o u v a in ” (120 s.). T a k w ię c s ą d w a p o w o d y , k tó r e s k ł a n ia j ą do z a s y g n a liz o w a n ia te j n ie w ie lk ie j w p ra w d z ie , lecz, p o w ie d z m y od ra z u , c e n n e j k s ią ż k i: p ie ty z m d la s ła w y u c z o n e g o o ra z w a g a p o d ję te j n a k o lo k w iu m t e ­ m a ty k i.

O s ła w ie p ro f. D e lh a y e ’a c z y te ln ik z e sz y tu , n ie z n a ją c y d o b rz e m o ra lis tó w s ta rs z e g o p o k o le n ia , d o w ie s ię z le k t u r y w s tę p u p o d p is a n e g o p rz e z r e k t o r a u n iw e r s y te tu , E. M a s s a u x (P réfa ce, s. 5), z p rz e m ó w ie n ia J . E t i e n - n e ’ a n a o tw a rc ie s e s ji (A llo c u tio n d ’o u v e r tu r e , s. 7— U ) o ra z z m o w y p o ­ c h w a ln e j d z ie k a n a w y d z ia łu te o lo g iczn eg o , A. H o u s s i a u x (H o m m a g e à M g r D e lh a y e , s. 101— 102). A i ci, k tó r z y m ie li sp o s o b n o ść p o z n a ć b liż e j w s p a n ia łą i p e łn ą u r o k u p o s ta ć rz e te ln e g o b a d a c z a i n a u c z y c ie la , o d d a n e g o o rg a n iz a to r a d z ie ł u n iw e r s y te c k ic h , z s a ty s f a k c ją z a u w a ż ą w e w z m ia n k o w a ­ n y c h te k s ta c h k il k a m n ie j w ia d o m y c h szczeg ó łó w z je g o b o g a te j a k ty w n o ­ ści, n ie ty lk o w m a c ie rz y s ty m L o v a n iu m . P rz e z w ie le la t p e łn ił p rz e c ie ż , co o g ó ln ie z n a n e , f u n k c j ę s e k r e ta r z a P a p ie s k ie j K o m is ji T e o lo g ic z n e j w o k re s ie b a rd z o k ło p o tliw y c h p r z e m ia n w teo lo g ii.

N a d e w s z y s tk o je d n a k z w ró c ić w y p a d a u w a g ę n a tr e ś c i a r ty k u łó w z eszy ­ tu . W te n b o w ie m sp o só b — r e f le k s ją n a d a k tu a l n ą d o k tr y n ą c h r z e ś c ija ń ­ s k ą — u czcić c h c ia n o p ro f. D e lh a y e ’a. K s ią ż k a z a w ie ra tr z y ta k ie w ła ś n ie te k s ty . P u b li k u ją je : P . G r e l o t , L a m o ra le é v a n g é liq u e d a n s u n m o n d e

sé c u la risé (s. 13— 60), H . W a 11 i a u x , L a r é fé r e n c e à l ’E c r itu r e s a in te e n v u e d e l’a g ir m o r a l d e s c h r é tie n s (s. 61—78) o ra z P . D a u b e r c i e s , D ia lo ­ g u e a v e c la m o r a le s é c u liè r e (s. 79—99).

P . G re lo t, p rz e d n ie j m i a r y b ib ü s ta , p r o f e s o r I n s t y tu t u K a to lic k ie g o w P a ­ ry ż u , ju ż w r. 1982 o b d a rz y ł m o r a lis tó w k s ią ż k ą ja k ż e o c z e k iw a n ą i n ie ­ o d z o w n ą : P r o b lè m e s d e m o r a le fo n d a m e n ta le . U n é cla ira g e b ib liq u e (P a ris, E d. d u C e rf, 275 s.), w k tó r e j o b o k k w e s tii z a s a d n ic z y c h d la te m a tu — m ie j­ sce n a tu r y w o b ja w ie n iu b ib lijn y m , r o la D e k a lo g u w o k rp ś la n iu n o rm m o r a l­ n y c h i m ie js c e K o śc io ła w n a u c z a n iu m o r a ln y m — z n a la z ły się ró w n ie ż s p o j­ rz e n ia e g z e g e ty n a s z e re g w sp ó łc z e s n y c h , szc z e g ó ło w y c h p ro b le m ó w su m ie n ia . W o b e c n y m s tu d iu m G r e lo t w y sz e d ł p o z a p o d s ta w o w e r a m y m o ra ln o ś c i b i­ b lijn e j czy ty lk o e w a n g e lic z n e j, b y p o d ją ć s ię k o n f r o n ta c ji ty c h d a n y c h z d o ­ św ia d c z e n ia m i c z ło w ie k a ż y ją c e g o w ś w ie c ie u le g a ją c y m p ro c e s o w i s e k u la r y ­ z a c ji. O d r a z u z a z n a c z y ć w y p a d a , że w te g o ro d z a ju p r a c a c h w y n ik i z a s ta ­ n o w ie ń u z a le ż n io n e s ą n ie ty lk o od k o m p e te n c ji a u to r a w je g o w ła s n e j d y s ­ c y p lin ie n a u k o w e j, lecz ta k ż e od u m ie ję tn o ś c i tr a f n e g o o k re ś le n ia re a lió w , do ja k ic h s ię p rz y b liż a . W ty m p r z y p a d k u p ę ję c ie s e k u la r y z a c ji p o w sz e c h n ie p r z y ję te w te o lo g ii z a c h o d n ie j ja k o z n a k ro z p o z n a w c z y p r z e m ia n z a c h o d z ą ­ c y c h dziś w św ie c ie , m im o lic z n y c h s tu d ió w n a te n te m a t, p o z o sta je w c ią ż p o ję c ie m n ie ja s n y m , z n a k ie m n ie z u p e łn ie c z y te ln y m . G re lo t p a tr z y o stro i w o d ró ż n ie n iu o d in n y c h o b s e r w a to ró w d u c h o w e j e w o lu c ji ś w ia ta , w ty m i te o lo g ó w , m a s u r o w y s to s u n e k do s e k u la ry z a c ji. W id zi w n ie j e k s tr e m a ln ą r a d y k a liz a c ję o s ie m n a s to w ie c z n e j filo z o fii i p r a k t y k i u ja w n ia ją c e j się w a b s o lu tn e j n ie z a le ż n o śc i r o z u m u od w ia r y o ra z w w ią ż ą c e j się z t ą p o s ta

-w ą c a łk o -w ite j a u to n o m ii rz e c z y -w is to ś c i z ie m sk ic h . N a ty m tle s ta -w i a p y ta ­ n ia o los e ty k i w ogóle i o lo s e ty k i e w a n g e lic z n e j w ta k w id z ia n y m św iecie. R o z u m o w a n ie G re lo ta o d b ie g a od n ie je d n y c h , n ie d a w n y c h je s z c z e d p r o b le ­ m a ty c z n y c h p ró b n o w e j i n t e r p r e t a c j i o rę d z ia b ib lijn e g o , u m o w n ie z w a n e j m a te r ia lis ty c z n ą czy w rę c z p o lity c z n ą in t e r p r e ta c ją . D ziś ja ś n ie j s ię w y c z u ­ w a , że w o w y c h p r ó b a c h w ię c e j b y ło u le g ło śc i w o b e c w y z w a n ia ś w ia ta , z w ła ­ sz c z a w o b e c je g o s k ą d in ą d słu s z n y c h w so b ie ż ą d a ń sp o łe c z n y c h n iż p r z e k a ­ zu a u te n ty c z n e g o b r z m ie n ia E w a n g e lii, p r z y k r a w a n e j n ie ja k o do w s p ó łc z e s­ n y c h p o s tu la tó w p r z e b u d o w y ż y c ia z ie m sk ie g o . G r e lo t u n ik a k o m p ro m isó w . W o b s z e rn y m p u n k c ie U n e tr a n s fo r m a tio n ra d ic a le d e l ’é th iq u e (s. 16— 39) f r a p u ją c o p o k a z u je ro z w ó j O b ja w ie n ia i f o r m o w a n ie się e ty k i o b ja w io n e j w s a k r a ln y m św ie c ie p o g a ń s k im i w ż y w e j k o n f r o n ta c ji z id e a ła m i teg o ś w ia ­ ta , b y w p u n k c ie n a s tę p n y m L ’é th iq u e é v a n g é liq u e d a n s u n m o n d e s é c u la ­

risé (s. 39— 60) p o s tu lo w a ć p e r a n a lo g ia m p o s ta w ę d z is ie js z y c h g ło sic ie li S ło w a

B ożego n a w z ó r b e z k o m p ro m is o w e j p o s ta w y s łu g P a ń s k ic h z ta m te g o czasu . W b re w b o w ie m p o z o ro m p rz e c iw n y m , s tw ie r d z a G re lo t, n ie m a n a z b y t w ie l­ k ic h ró ż n ic m ię d z y s a k r a ln ą c y w iliz a c ją s ta ro ż y tn e g o W sc h o d u a ś w ie c k ą k u l t u r ą o b ecn eg o Z a c h o d u . Ci, k tó r z y p o s z u k u ją d o b re j in f o rm a c ji n a te m a t e ty k i S ta r e g o i N o w eg o T e s ta m e n tu , z n a jd ą w s tu d iu m p a ry s k ie g o b d b listy m a t e r i a ł do p rz e m y ś le ń n a d e r in te r e s u ją c y c h , g łó w n ie d la te g o , że tr e ś c i a r t y k u łu , ja k k o lw ie k s k o n ­ d e n s o w a n e , s ą p rz e c ie ż w y r a ź n ie o sa d z o n e w r e a l ia c h s w e j e p o k i i w s p ię ­ c iu z je j id e a ła m i. D ru g i z a u to r ó w z e sz y tu , H . W a t t i a u x , z a jm u je się p r z e m ia n a m i, j a ­ k ic h d o z n a ła te o lo g ia m o r a ln a p o d w p ły w e m u c h w a ł S o b o ru W a ty k a ń s k ie ­ go II , p rz e d e w s z y s tk im d z ię k i p r z e tw o r z e n iu je j w o p a rc iu o b ib lijn y ś w ia t w a rto ś c i. P o z w ię z ły m z a p re z e n to w a n iu , w czę śc i p ie r w s z e j, ź ró d e ł d z is ie j­ szeg o p ro b le m u c h r z e ś c ija ń s k ie j id e n ty c z n o ś c i e ty k i te o lo g ic z n e j, w części d r u ­ g ie j o m a w ia m ie js c e e ty k i filo z o fic z n e j w te o lo g ii m o r a ln e j, je j u p r z y w ile ­ jo w a n ie i z a ra z e m g ra n ic e , k tó r y c h p rz e k ro c z y ć n ie p o d o b n a . W tr z e c ie j czę­ śc i, w k tó r e j d o m in u je t e m a t w ia r y i m o ra ln o ś c i w e d łu g P is m a Ś w ię te g o , z w ra c a u w a g ę c z y te ln ik a n a o ry g in a ln o ś ć n ie ty lk o b ib lijn e j s k a li w a rto ś c i, a le i, co sz c z e g ó ln ie w a ż n e , n a n o w y ty p ro z u m o w a n ia e ty c z n e g o , k tó r e m a s w o je ź ró d ła w O b ja w ie n iu . A r ty k u ł k o ń c z y s ię czę śc ią c z w a r tą z b a rd z o s u m a ry c z n y m o b ra z e m „ z a w a rto ś c i e ty k i n o w o te s ta m e n ta ln e j” , w k tó r y m W a ttia u x e k s p o n u je z a g a d n ie n ie n o w e g o p rz y k a z a n ia , b ło g o s ła w ie ń s tw , p r a w a m o r a ln e g o i w o ln o śc i o ra z r o li D u c h a Ś w ię te g o w ż y c iu m o r a ln y m c h rz e ś c i­ ja n in a .

N ie s te ty , n ie j e s t to je d n a k a r t y k u ł o d k ry w c z y . J e g o w y w o d y n ie z a w ie ­ r a j ą s p o jr z e ń n o w y c h w s t o s u n k u do ty c h , k tó r e w ty m w z g lę d z ie n ie je d n o ­ k r o tn ie ju ż b y ły p u b lik o w a n e p rz e z s z e re g a u to r ó w . O w szem , s k ł a d a ją się n a ń m y ś li ze w sz e c h m i a r tr a f n e , a le ż a ło w a ć tr z e b a , że a u t o r n ie s k u p ił się r a ­ c z e j n a je d n e j z n ic h , b y je j w y łą c z n ie p o św ię c ić s w ó j w y s iłe k . N a rz u c a ło się, n a p rz y k ła d , z e ś r o d k o w a n ie p rz e m y ś le ń n a k w e s tii, k t ó r a n ie d o c z e k a ła s ię d o tą d w y c z e rp u ją c y c h s tu d ió w , a o d p e w n e j ju ż lic z b y la t p o z o s ta je w k r ę g u s p r a w p o d s ta w o w y c h d la te o lo g ii m o r a ln e j, tj . n a s p r a w ie c h rz e ś c i­ ja ń s k ie g o ż y c ia m o ra ln e g o w ś w ie tle p n e u m a to lo g ii. K ró tk i, n ie s p e łn a je d n o - s tro n ic o w y p u n k t a r t y k u łu n a te n te m a t, n ie w y d a je się w y s ta r c z a ją c y m p o tr a k to w a n ie m w ią z a n y c h z tą k w e s tią o cz e k iw a ń . T y tu ł trz e c ie g o s t u d iu m D ia lo g u e a v e c la m o r a le s é c u liè re tr a f n ie o d d a je p rz e w o d n ią in t e n c ję a u to r a , P . D a u b e r c i e s . W o ln o go o k re ś lić z w o le n ­ n ik ie m , a n a w e t e n tu z ja s t ą d ia lo g u . J e s t to ty m b a r d z ie j in te r e s u ją c e , że r o z p r a w ia o n o d ia lo g u n ie ty le ze ś w ia te m n ie c h r z e ś c ija ń s k im , le c z w ła ś n ie w o d n ie s ie n iu do c h rz e ś c ija n , n ie z n a c z o n y c h je d n a k p rz e z e p o k ę s e k u la r y z a ­ c ji. W y p a d a p o d k re ś lić , że D a u b e rc ie s w y b r a ł w y ją tk o w o w a ż n y , a je d n a k rz a d k o p o d e jm o w a n y p u n k t w id z e n ia . J e s t p r z y ty m , p o d o b n ie j a k G re lo t, a u to r e m b a rd z o k r y ty c z n y m w s to s u n k u do r e a lió w w sp ó łc z e sn e g o ś w ia ta .

S ięg a do z a g a d n ie n ia p lu r a liz m u , b y je d n a k u w y d a tn ić je g o sła b o śc i (p lu r a ­

lis m e d é s o r ie n té ); m ó w i o d z is ie jsz e j m e n ta ln o ś c i, le c z d o d a je , iż j e s t on a

m e n ta ln o ś c ią p o z o rn ie d o jr z a łą , u s iłu ją c ą ty lk o p r z y b r a ć ta k ą p o zę ( m e n ta ­

lité p r é te n d u m e n t a d u lte ). I że p o d p o z o ra m i ra c jo n a liz m u k r y j e sw ó j s e n ty ­

m e n ta liz m , j e s t w rę c z m e n ta ln o ś c ią p rz e d z iw n ie s e n ty m e n ta ln ą (m e n ta lité

é tr a n g e m e n t s e n tim e n ta le ). T e ce c h y d u c h a e p o k i z n a jd u j ą s w ą k o n k r e ty z a ­ c ję w c z te re c h p o s ta w a c h w sp ó łc z e sn e g o c z ło w ie k a : w o d rz u c a n iu w s z e lk ic h a u to r y te tó w , w z a k w e s tio n o w a n iu w s z e lk ie j te o rii, w p rz e ś w ia d c z e n iu o b e z ­ sk u te c z n o śc i d z ia ła ń in d y w id u a ln y c h i w re s z c ie w p r e s ji w y w ie r a n e j n a ogół p rz e z g r u p y n ie f o r m a ln e . N a ta k i m tl e D autoeroies b u d u je sw e p o s tu la ty d ia ­ lo g u ze św ia te m . W y p a d a j e je d n a k o k re ś lić m ia n e m p o s tu la tó w b a rd z ie j p e d a g o g ic z n y c h n iż te o lo g ic z n y c h . N a p y ta n ie , j a k dziś p ro w a d z ić d ialo g w s p r a w a c h d o ty c z ą c y c h m o ra ln o śc i, o d p o w ia d a p ro p o z y c ją p rz y ję c ia z a p u n k t w y jś c ia ro z m o w ę w o k ó ł s p r a w , k tó r e s ię w ią ż ą w p r o s t z d ą ż e n ia m i w s p ó ł­ c z e sn y c h lu d z i, b y n a s tę p n ie w z n ie ść się k u e ty c z n y m w iz jo m e g z y ste n c ji lu d z k ie j, a w ię c zb liży ć s ię k u n im n ie ja k o z o d d a li (p a r tir d e loin). N ie je s t to je d n a k p o s ta w a k o m p ro m is o w a w o d n ie s ie n iu do c h rz e ś c ija ń s k ie j d o k tr y ­ n y m o r a ln e j. W o ln o n ie m n ie j się z a sta n o w ić , w ja k i e j m ie rz e w o ła n ia o d ia ­ lo g w in n y p o d le g a ć r a c jo m p e d a g o g ic z n y m , b y d ro g a do tr e ś c i d o k tr y n a ln y c h n a z b y t s ię n ie w y d łu ż y ła . W k a ż d y m ra z ie r o z u m o w a n ia a u to r a śle d z i się z z a in te re s o w a n ie m . P o b u d z a ją do r e f le k s ji, n a w e t je ś li n ie z je d n u ją so b ie c z y te ln ik a b e z re s z ty .

P u b li k a c ja k o ń c z y się s ło w e m sa m e g o p ro f. D e lh a y e ’a , k tó r y s p o g lą d a ją c w p rz e s z ło ść w s p o m in a (Q u e lq u e s s o u v e n ir s ) s w o je p e r y p e tie u n iw e rs y te c k ie , osoby, z k tó r y m i s ię z w ią z a ł p rz y ja ź n ią , la t a s o b o r u , d ro g ę , ja k ą p rz e b y ła w la ta c h je g o p r a c y u m iło w a n a te o lo g ia m o r a ln a .

k s. T a d e u s z S ik o r s k i, W a r s z a w a -Ł ó d ź

2. G rzech w ś w ie tle a n trop ologii teo lo g iczn ej . S p o tk a n ie n a u k o w e p o lsk ich te o lo g ó w m o ra listó w

W d n ia c h 4— 6 c z e rw c a 1984 r o k u w k la s z to rz e fr a n c is z k a n ó w w N ie p o ­ k a la n o w ie o d b y ło s ię s p o tk a n ie n a u k o w e te o lo g ó w m o r a lis tó w , w k tó r y m w z ię li u d z ia ł p ra c o w n ic y n a u k o w o -d y d a k ty c z n i K U L i A T K , w y d z ia łó w te o lo ­ g iczn y c h w K ra k o w ie , W ro c ła w iu , P o z n a n iu i W a rs z a w ie , a ta k ż e w y k ła d o w ­ c y te o lo g ii m o r a ln e j s e m in a rió w d u c h o w n y c h d ie c e z ja ln y c h i z a k o n n y c h .

O tw a r c ia s p o tk a n ia d o k o n a ł p rz e w o d n ic z ą c y s e k c ji m o r a lis tó w p o ls k ic h k s. d r B. I n 1 e n d e r z W a rs z a w y . Z e b r a n i m o d litw ą p o le c ili B ogu z m a r ­ łeg o k s. b p a S te f a n a B a r e ł ę, o r d y n a r iu s z a c z ę sto c h o w s k ie g o , k tó r y b y ł w y k ła d o w c ą te o lo g ii m o r a ln e j, a w s w o im c z a sie d o c e n te m n a K U L . Ż y w o in te r e s o w a ł o n s ię p r a c a m i m o r a lis tó w p o ls k ic h i o k a z y w a ł p o m o c w p u b li­ k o w a n iu ic h p ra c . W p ro w a d z a ją c z e b ra n y c h w te m a ty k ę s p o tk a n ia , p rz e w o d n ic z ą c y p r z y ­ p o m n ia ł, że g rz e c h n a le ż y do z a g a d n ie ń n a jb a r d z ie j f u n d a m e n ta ln y c h w te o ­ lo g ii m o r a ln e j, g d y ż od je g o k o n c e p c ji za le ż y r o z w ią z a n ie w ie lu p ro b le m ó w szczeg ó ło w y ch . W s k a z a ł o n n a k o n ie c z n o ść u ś w ia d o m ie n ia so b ie i w y ja ś n ie ­ n ia z a s a d n ic z y c h tr u d n o ś c i, ja k ie n a s u w a d z is ia j p r o b le m a ty k a g rz e c h u i ju ż sa m o je g o o k re ś le n ie , a n a s tę p n ie u c h w y c e n ie z w ią z k ó w z a c h o d z ą c y c h p o ­ m ię d z y p o ję c ie m g rz e c h u a p o jm o w a n ie m c z ło w ie k a . O d k s z ta łtu a n tr o p o ­ logii te o lo g ic z n e j z a le ż y b o w ie m , ja k z o s ta n ie o k re ś lo n y fe n o m e n g rz e c h u , a w n a s tę p s tw ie p r o b le m n a w r ó c e n ia i p o k u ty c z ło w ie k a .

P ie r w s z y d z ie ń o b ra d ro z p o c z ą ł r e f e r a t k s. p ro f. d r h a b . J . P r y s z - m o n t a z A T K : Z d z ie jó w te o lo g ic z n e j k o n c e p c ji g r z e c h u . P r e le g e n t k ró tk o n a ś w ie tlił d o n io sło ść i zło żo n o ść p r o b le m a ty k i g rz e c h u , zw ła sz c z a d z is ia j, a n a s tę p n ie p o d ją ł p ró b ę o m ó w ie n ia n ie k tó r y c h e le m e n tó w le ż ą c y c h u p o d ­

s t a w p r z e m ia n w te o lo g ii g rz e c h u , a w p e w n e j m ie rz e i k ie r u n k ó w m o d y fi­ k a c ji s p o ty k a n y c h w je g o p o jm o w a n iu . P r a g n ą c p rz y b liż y ć o b ra z w s p o m n ia ­ n y c h p rz e m ia n , a u to r z w ró c ił u w a g ę n a n ie k tó r e p u n k ty b a rd z ie j is to tn e w r o z w o ju n a u k i o g rz e c h u u O ry g e n e s a , św . A u g u s ty n a , św . A n zelm a , O c k h a m a i św . T o m a sz a . N a s tę p n ie o m ó w ił r a c z e j p o z a te o lo g ic z n e e le m e n ty , ja k i e w p rz e s z ło ś c i p rz y c z y n iły się w p e w n y m s to p n iu do je d n o s tro n n e g o u jm o w a n ia g rz e c h u g łó w n ie p rz e z z b y tn ie z w ró c e n ie u w a g i n a p rz e d m io t c z y n u p rz y n ie d o c e n ia n iu s a m e g o c z ło w ie k a ja k o p o d m io tu d z ia ła n ia m o r a l­ n eg o . P r e l e g e n t p o d k r e ś lił z a is tn ie n ie p e w n e g o s k o s tn ie n ia w tr z y m a n iu się te g o u ję c ia , ja k ie s ta ło s ię sz c zeg ó ln ie w id o c z n e w o k re s ie p o tr y d e n c k im i k tó re g o s k u t k i d a ły się o d czu ć p rz e z p a r ę n a s tę p n y c h w ie k ó w . N ie m a ły w p ły w n a z n a tu r a liz o w a n ie n a u k i m o ra ln o śc i, a w ię c i te o lo g ii g rz e c h u m ia ło O św ie c e n ie . S a ile r i H ir s c h e r b y li ty m i, k tó r z y z a in ic jo w a li z w ro t k u w ię ­ k s z e m u d o c e n ia n iu p o d m io tu w d z ia ła n iu m o ra ln y m . K o ń c o w a część r e f e r a tu b y ła p r ó b ą u k a z a n ia n a tle h is to r ii ro z u m ie n ia g rz e c h u i je g o is to tn y c h e le m e n tó w , k tó r e p o z w a la ją s tw o rz y ć p e łn e p o ję c ie , m ia n o w ic ie : n ie p o s łu s z e ń s tw o w z g lę d e m B oga, n a r u s z e n ie p o r z ą d k u m o r a l­ n e g o i o d m o w ę m iło ś c i B ogu. W d y s k u s ji p o r e f e r a c ie p o d n ie s io n o w a g ę z a jm o w a n ia się p o s ta w ą w o b ec g rz e c h u w sp ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a , k tó r y a lb o go d e m o n iz u je , a lb o go le k c e ­ w a ż y , a lb o n a w e t u s u w a ze sw e g o s ło w n ik a (ks. S. P o d g ó r s k i ) . W p r z e ­ szło ści g rz e c h n a z y w a n o g rz e c h e m ; c z ło w ie k g rz e sz y ł, a le i p o k u to w a ł. D ziś n a to m ia s t w w ie lu w y p a d k a c h c z ło w ie k z a tr a c a w ra ż liw o ś ć n a g rz e c h (ks. J . P r y s z m o n t). P o d e jm o w a n ie p ro b le m a ty k i g rz e c h u w ży ciu K o ścio ­ ła i w te o lo g ii, a n a w e t u p o rc z y w e p rz y p o m in a n ie o n im , n ie je s t p rz e ja w e m ja k ie g o ś n e g a ty w iz m u m o ra ln e g o , lecz je s t n ie z b ę d n e w o d d z ia ły w a n iu d u sz ­ p a s te rs k im . S z c z e g ó ln ą b o w ie m m is ją K o śc io ła je s t s ta łe „ u p o m in a n ie s ię ” 0 c z ło w ie k a z d o ln e g o z je d n e j s tr o n y do g rz e c h u , z d ru g ie j z aś do je g o o cen y 1 n a p r a w ie n i a z p o m o c ą ła s k i. J e s t to sz c z e g ó ln a a k c ja n a rz e c z k s z ta łto w a ­ n ia i p o d n o s z e n ia c z ło w ie k a , a w ię c id ą c a w k i e r u n k u p ra w d z iw e g o h u m a ­ n iz m u (ks. B. I n l e n d e r ) . Z a p re z e n to w a n y m a t e r i a ł h is to ry c z n y d o ty c z ą c y g rz e c h u n ie ty le u k a z u je je g o ró ż n e k o n c e p c je , ile e w o lu c ję m y ś le n ia o n im , p rz y czy m sa m o p o ję ­ c ie g rz e c h u z w ią z a n e je s t z p ro b le m e m B oga, a z a te m j e s t n a w s k ro ś p o ję ­ c ie m te o lo g ic z n y m , a n ie filo z o fic z n y m (ks. S. O l e j n i k , k s . W . G b a ­ ł a ) . T a e w o lu c ja p o ję c ia g rz e c h u p rz e b ie g a ła ro z m a ic ie w ró ż n y c h e p o k a c h . G rz e c h b y ł z w y k le o k re ś la n y ja k o z a p rz e c z e n ie t e j id e i, k tó r a b y ła p rz y jm o ­ w a n a ja k o id e a c e n tr a ln a w te o lo g ii m o r a ln e j w d a n e j ep o ce. N ie k ie d y je d n a k te n s a m teo lo g , j a k m . in . św . T o m a sz , św . A lfo n s L ig u o ri, a ta k ż e n ie k tó ­ r z y p o ls c y te o lo g o w ie m o r a liś c i X V II w . j a k A d a m z O p a to w a , M ik o ła j

z

M o śc isk w p is m a c h te o lo g ic z n o -m o ra ln y c h z a c h o w y w a li k o n c e p c ję te o lo g ic z ­ n ą g rz e c h u p r z y j ę tą w sw e j ep o ce, p o d czas g d y w p is m a c h d e w o c y jn y c h lu b a s c e ty c z n y c h z u p e łn ie o d n ie j o d c h o d z ili ( k s . S. P o d g ó r s k i , ks. F. G r e ­ n i u k). C h rz e ś c ija ń s tw o z c a ły m sw y m b o g a c tw e m p r z e k r a c z a g ra n ic e z m ia n i k ie r u n k ó w w k u ltu r z e . M o żn a to d o strz e c n a p rz y k ła d z ie w p ły w u k u lt u r y ś w ia t a h e b ra js k ie g o , h e lle n iz m u , m a n ic h e iz m u , a r y s to te liz m u św . T o m a sz a , ra c jo n a liz m u X V III w . lu b e m o c jo n a liz m u X I X w ie k u . C h o c ia ż zac h o d z i e w o ­ lu c ja p o ję ć o g rz e c h u , to je d n a k o n a n ie z a le ż a ła je d y n ie od ty c h z m ia n (ks. S. O l e j n i k , ks. F. G r e n i u k ) .

N a ro z u m ie n ie g rz e c h u i n a ro z k ła d a k c e n tó w w je g o p o jm o w a n iu m a w p ły w n ie ty le s t a n o g ó ln y k u lt u r y , ile w id z e n ie w n ie j c z ło w ie k a i c z y n ­ n ik ó w , ja k ie go k s z t a łt u ją , a w ię c k o n c e p c ja a n tr o p o lo g ii w te j k u ltu r z e (ks. B. I n l e n d e r ) .

W d ru g im d n iu o b r a d p r o g r a m p r z e w id y w a ł tr z y r e f e r a t y i d y s k u s ję . J a k o p ie r w s z y w y s tą p ił k s. d r J . T r o s k a p r z e d s ta w ia ją c r e f e r a t p t. N ie k tó r e

g a d n ie n ia , te m a t te n z o s ta ł p rz e z p r e le g e n ta p o tr a k to w a n y se le k ty w n ie . N a w s tę p ie w s k a z a ł on n a z a jm o w a n ie się złe m m o r a ln y m p rz e z n a u k i d o ś w ia d ­ c z a ln e (p sy ch o lo g ię, so cjo lo g ię, b io lo g ię , e to lo g ię itp .) i n a p rz y c z y n y teg o f a k tu . S ą n im i o d rz u c e n ie m e ta fiz y k i p rz e z d z is ie js z ą filo z o fię , a ta k ż e d o ­ ś w ia d c z a ln e tr a k to w a n ie m o ra ln o ś c i, w k tó r e j z a m ia s t o d o b ru m ó w i się 0 „ e m a n c y p a c ji w o ln o ś c i” czy a u to d e te r m in a c ji, a o z łu ja k o o fo r m a c h z a ­ c h o w a ń , k tó r e p r z e s z k a d z a ją w o ln o śc i c z ło w ie k a , p o w o d u ją c je g o f r u s tr a c ję 1 c z y n ią c go a g re s y w n y m . W ła ś n ie a g r e s ja o d g ry w a is to tn ą r o lę w e w s p ó ł­ c z e sn y c h k o n c e p c ja c h w in y i z ła m o ra ln e g o , k tó r e u p a t r u j ą je g o g en ezę b ą d ź w c z ło w ie k u (F. N ie ts c h e , A. H e s n a rd , K . L o re n tz , E. F ro m m , S. F re u d ), b ą d ź te ż p o z a n im , w ś r o d o w is k u lu b w s t r u k t u r a c h s p o łe c z n y c h (J. R o u sse a u , K . M a rk s , B. S k in n e r i in.). M ó w ca p rz e p r o w a d z ił w n ik liw ą a n a liz ę p o g lą ­ d ó w p rz e d s ta w ic ie li ty c h d w ó c h k o n c e p c ji w y k a z u ją c ró ż n ic e w ic h p o d e j­ śc iu n a u k o w y m . C z y n n ik ie m ró ż n ic u ją c y m te te o r ie s ą p rz e s ła n k i a n tr o p o ­ lo g iczn e i a k sjo lo g ic z n e . P o g lą d y ty c h a u to r ó w w s k a z u ją n a n iem o ż n o ść u jm o w a n ia p ro b le m a ty k i z ła m o ra ln e g o w y łą c z n ie w r a m a c h n a u k d o ś w ia d ­ c z a ln y c h i n a k o n ie c z n o ść o d w o ła n ia się do n a u k filo z o fic z n y c h , zw ła sz c z a do a k sjo lo g ii. K a te g o rie o p is o w e n ie m o g ą z a s tą p ić k a te g o r ii a k sjo lo g ic z n y c h , a p rz e jś c ie od o p is u do w a rto ś c io w a n ia w y k ra c z a p o z a k o m p e te n c je n a u k d o św ia d c z a ln y c h . U w s z y s tk ic h o m ó w io n y c h a u to r ó w w id o c z n y je s t — choć w ró ż n y m s to p n iu — f a ta liz m w p o jm o w a n iu zła, w o b e c k tó re g o c zło w ie k je s t b e z siln y . W e d łu g n ic h je d n o s tk a w p e w n y c h s y tu a c ja c h m u s i p o p e łn ia ć zło, b o zło je s t p o z a je j w o ln o śc ią , a lb o z a le ż y o d s ił tk w ią c y c h w c z ło w ie ­ k u , a lb o z n a jd u ją c y c h się p o z a n im . W ś w ie tle ty c h te o r ii je d n o s tk a n ie p o n o si w in y za zło, k tó r e g o w e d łu g ty c h a u to r ó w n ie je s t w p e łn i s p r a w c ą , a w ięc n ie m o że b y ć p o c ią g n ię ta do o d p o w ie d z ia ln o śc i m o r a ln e j i p r a w n e j. P r e z e n to w a n e k o n c e p c je w in y i zła m o ra ln e g o w p r a k ty c e n ie p rz y c z y n iły się do p rz e z w y c ię ż e n ia zła, le c z p rz e c iw n ie , p o d p o z o re m n a u k o w o śc i z w ię ­ k s z y ły z a g ro ż e n ie c z ło w ie k a (zw łaszcza w re la c ji: je d n o s tk a — sp o łeczeń stw o ) p o p rz e z s tw o r z e n ie m o ż liw o śc i w ię k sz e g o n im m a n ip u lo w a n ia .

W k r ó t k ie j d y s k u s ji, ja k a w y w ią z a ła się po r e f e r a c ie , p o d k re ś lo n o , że p o ­ g lą d y re f e r o w a n y c h a u to r ó w n ie tw o rz ą sp ó jn y c h te o r ii. N ie k tó r e te z y p r z y j­ m o w a n e za p e w n e , n p . że c z ło w ie k z n a tu r y je s t e g o is tą (S k in n e r), są d o ­ p ie r o do u d o w o d n ie n ia . J e s t b o w ie m f u n d a m e n ta ln y m i s ta le ż y w y m p r o ­ b le m e m m o ty w a c ja d z ia ła ń c z ło w ie k a o ra z ro la , ja k ą s p e łn ia k u lt u r a w k s z t a ł­ to w a n iu je g o życia. K u ltu r a z a ś t r a k to w a n a ja k o p ro c e s c y w iliz a c y jn y m oże c z ło w ie k a a lie n o w a ć w ty m se n sie , że go s ta w ia w s y tu a c ja c h , w k tó r y c h on p r z e s ta je się ro z w ija ć . K u ltu r a ro z u m ia n a je d n a k ja k o z esp ó ł c z y n n ik ó w s p r z y ja ją c y c h ro z w o jo w i c z ło w ie k a , a w ię c p o z y ty w n ie , n ie s tw a r z a g ro ź b y je g o a lie n a c ji; je s t z a w sz e k o n s tr u k ty w n ą , b o w y d o b y w a z c z ło w ie k a to, co j e s t w n im n a jb a r d z ie j lu d z k ie (ks. B. I n l e n d e r ) .

Z a p re z e n to w a n e p rz e z p r e le g e n ta k ie r u n k i o s ta te c z n ie „ lą d u j ą ” w d e te r - m in iz m ie , p e sy m iz m ie , d e p e rs o n ifik a c ji c z ło w ie k a , a w ię c p ro w a d z ą do k o m ­ p le tn e g o fia s k a e ty c z n e g o . J e ś li n a w e t w y s tę p u ją ja k ie ś in t e r p r e ta c je ty p u e ty c z n e g o , to za c e n ę n ie d o z w o lo n e g o p rz e s k o k u , p o n ie w a ż tw ó r, k tó r y je s t p rz e d m io te m ic h a n a liz , czy li czło w ie k , w e d łu g n ic h n ie je s t z d o ln y do p r z e ­ ż y c ia i d z ia ła n ia p r a w d z iw ie m o ra ln e g o , g d y ż je s t z d e te rm in o w a n y . N ie m n ie j tr e ś c i ty c h te o r ii w ró ż n y c h fo r m a c h p rz e k a z u , d o c ie r a ją do sz e ro k ic h k r ę - e ó w o d b io rc ó w p o w o d u ją c z m n ie js z e n ie p rz e k o n a n ia o w o ln o śc i i o d p o w ie ­ d z ia ln o śc i c z ło w ie k a , a w ię c z a n ik p o c z u c ia w in y czy św ia d o m o śc i g rz e c h u , a n a w e t z a g u b ie n ie sa m e g o te r m in u g rzech . S z k o d liw o ś ć z a te m ty c h te o r ii p o le g a n a ty m , że s ą a n ty h u m a n is ty c z n e . Z m ie r z a ją b o w ie m do p rz e k o n a n ia c z ło w ie k a , że n ie j e s t so b ą , że zło ja k ie czy n i, n ie p o c h o d z i z jeg o w n ę trz a , że j e s t o n ty lk o m e c h a n iz m e m , s t r u k t u r ą czy te ż w y tw o r e m sp o łeczn y m , a le n ie ty m o d p o w ie d z ia ln y m c e n tr u m , p o d m io te m m o r a ln y m . D la te g o z a d a n ie m te o lo g a m o r a lis ty j e s t n ie ty lk o m ó w ie n ie o g rz e c h u , a le p rz e d e w s z y s tk im o b ro n a c z ło w ie k a ja k o ta k ie g o p rz e z u k a z a n ie s p rz e c z n o śc i w d e h u m a n iz u

-ją c y c h go te o r ia c h o ra z k ie r o w a n ie je g o u w a g i k u O b ja w ie n iu , w ś w ie tle k tó r e g o m oże o d k ry ć p r a w d ę o so b ie s a m y m (ks. I. К a ł u с к i, k s. S. P o d g ó r s k i , k s. В. I n 1 e n d e r).

K o le jn y r e f e r a t n a te m a t: G rze c h w ś w ie tle a n tr o p o lo g ii b ib lijn e j w y g ło ­ s ił k s. doc. d r h a b . S. R o s i k z L u b lin a . P r z y p o m n ia ł on, że te o lo g m o r a ­ li s ta — p o d e jm u ją c p r o b le m a ty k ę g rz e c h u — z w ra c a ć się p o w in ie n p rz e d e w s z y s tk im d o p o d s ta w o w e g o ź ró d ła , ja k i m je s t B ib lia. Z a w ie ra o n a b o w ie m o b ja w io n ą p r a w d ę B oga, n a ś w ie t la j ą c ą w s z y s tk ie o b s z a ry lu d z k ie g o ży cia i to w ic h o s ta te c z n y c h w y m ia r a c h . Z a s a d n ic z ą tr u d n o ś c ią w o p ra c o w a n iu p o d ję te g o te m a tu j e s t to , że B ib lia niie p o d a je j a k i e jś śc iśle o k re ś lo n e j, je d n o ­ lite j k o n c e p c ji c z ło w ie k a . W p ra w d z ie a u to r z y n a tc h n ie n i r o z w a ż a ją c z ło w ie ­ k a w je g o b y c ie , f u n k c j a c h c z y re la c ja c h , a le t e n o b ra z n ie je s t je d n o lity . B ib lię b o w ie m k s z ta łto w a ły ró ż n o r o d n e tr a d y c je , d z ie s ią tk i w ie k ó w , c a ła g a m a in d y w id u a ln o ś c i tw ó rc z y c h w ś r ó d a u to r ó w p o sz c z e g ó ln y c h k s ią g ś w ię ­ ty c h . D la te g o te ż r e f e r a t z o s ta ł z a p ro p o n o w a n y ja k o o g ó ln y z a ry s w iz ji a n tr o ­ p o lo g ic z n e j n a ty le słu s z n e j, n a ile m o ż n a u s z e re g o w a ć ro z m a ito ś ć w y p o ­ w ie d z i w e d łu g p e w n e j h ie r a r c h ii w a ż n o śc i.

W p ie r w s z e j części r e f e r a tu u k a z a n y z o sta ł z a ry s a n tr o p o lo g ii b ib lijn e j, a w ię c e g z y s te n c ja c z ło w ie k a o ra z a s p e k ty o n to lo g ic z n y , s t r u k t u r a ln y i r e l a ­ c y jn y , k tó r e o k r e ś la ją je g o is to tę w p o łą c z e n iu z g łó w n y m i je j z a d a n ia m i. W ś w ie tle z a p re z e n to w a n y c h tr e ś c i b ib lijn y c h , c z ło w ie k j e s t is to tą c a łk o w ic ie z a le ż n ą od B oga z w ła sz c z a w s f e rz e d u c h o w o śc i, ja k a go w y ró ż n ia o ra z czy ­ n i k im ś w y ją tk o w y m i w y ż sz y m od re s z ty s tw o r z e ń . J e s t o n s tw o r z o n y m n a o b ra z i p o d o b ie ń s tw o B oga, p o s ia d a p o d m io to w o ść i m o ż liw o ść s a m o o k re ś le - n ia się w s to s u n k u do w e z w a ń i w y m a g a ń , ja k ie k ie r u je d o ń jeg o S tw ó rc a . O so b a lu d z k a z o s ta ła w y n ie s io n a do sz c z e g ó ln e j g o d n o śc i p rz e z d o k o n a n e dzieło C h ry s tu s a . C z ło w ie k s t a ł s ię n o w y m s tw o r z e n ie m w C h ry s tu s ie , b r a ­ te m w C h ry s tu s ie . C h ry s tu s , n o w y A d a m , b ę d ą c y o b ra z e m B oga i p ra w z o re m c z ło w ie c z e ń s tw a w o b ja w ie n iu ta je m n ic y O jc a i J e g o m iło śc i, o b ja w ia w p e ł­ n i c z ło w ie k a s a m e m u c z ło w ie k o w i i u k a z u je m u n a jw y ż s z e je g o p o w o ła n ie . T a o n ty c z n a p rz e m ia n a , j a k a d o k o n u je się d z ię k i z b a w c z e m u d z ie łu C h r y s tu ­ sa , d a je c z ło w ie k o w i m o żn o ść ż y c ia w n o w y sp o só b , u z d o ln ią go p rz e d e w s z y s tk im do m iło śc i, k tó r a j e s t d la n ie g o p o d s ta w o w y m w y m o g ie m w r e a l i­ z a c ji p o w o ła n ia .

P o d o b ie ń s tw o c z ło w ie k a do B oga u ja w n ia s ię ta k ż e p o p rz e z u c z e s tn ic tw o w J e g o w o ln o ści. C z ło w ie k m a zd o ln o ść o p o w ie d z e n ia się z a lu b p rz e c iw B ogu. A le n a jw y ż s z y s to p ie ń w o ln o ś c i c z ło w ie k a p o le g a n a d z ia ła n iu c a łk o ­ w ic ie z g o d n y m z w o lą B oga. A z a te m d z ia ła n ie ła s k i B oga, k tó r a n ie s ta n o ­ wił p rz y m u s u o ra z p o s łu s z e ń s tw o c z ło w ie k a , k tó r e n ie je s t z n ie w o le n ie m , w u ję c iu a u to r ó w b ib lijn y c h s ą is to tn y m w a r u n k ie m z b a w ie n ia .

W p rz y m ie r z u z a w a r ty m z B ogiem , a p rz e z C h r y s tu s a z y s k u ją c y m n ie ­ o s ią g a ln ą d o tą d g łę b ię , m a s w ą p o d s ta w ę n o r m a ty w r o z w o ju c z ło w ie k a (w s e n s ie in d y w id u a ln y m , w s p ó ln o to w y m ), a b y o n c a ły m sw o im is tn ie n ie m w ie lb ił B oga, od k tó r e g o p o c h o d z i je g o w ie lk o ś ć . S z c z e g ó ln a zażyłość, tw o ­ r z ą c a w s p ó ln o tę osób, m ię d z y c z ło w ie k ie m i B o g ie m j e s t ź ró d łe m d la p e rs o - n a lis ty c z n y c h o d n ie s ie ń c z ło w ie k a do b ra c i, a ta k ż e d la tw ó rc z e j p o s ta w y w o ­ b e c ś w ia ta , za k tó r y je s t o d p o w ie d z ia ln y .

C zęść d ru g a r e f e r a t u p o ś w ię c o n a z o s ta ła b ib lijn e j a n a liz ie g rz e c h u . T e k s ty b ib lijn e u j m u ją g rz e c h w w ie lu a s p e k ta c h , n ie z a w ie r a ją je d n a k s y s te m a ty c z ­ n e j, śc isłe j te o r ii n a te m a t je g o is to ty . O g ro m n a ilo ść w z m ia n e k n a te m a t g rz e s z n y c h u c z y n k ó w i g rz e s z n ik ó w u k a z u ją z ja w is k o g rz e c h u ja k o o s o b is te ­ go z d a rz e n ia . T e o lo g ic z n a r e f le k s ja B ib lii d a le k a j e s t od p o jm o w a n ia g rz e c h u ja k o p ie r w i a s tk a fa ta lis ty c z n e g o , n ie z a le ż n e g o czy te ż is tn ie ją c e g o o b o k B oga. G rz e c h w d z ie ja c h s tw o r z e n ia p o ja w ia s ię w r a z z u p a d k ie m p ie r w s z e j p a r y lu d z k ie j, a ta k ż e w ta je m n ic z y m b u n c ie a n io łó w . S ta n , j a k i te d w a w y d a r z e ­ n ia sp o w o d o w a ły , p r z y b ie r a c e c h y p o w sz e c h n o śc i, w o p a rc iu o k tó r e w y ła ­ n ia się p o ję c ie „ g rz e c h u ś w ia t a ”. Z a m ia s t cieszy ć s ię d z ie d z ic tw e m p rz y ja ź n i

z B o g iem , c z ło w ie k p o s ta w io n y w s y tu a c ji p ró b y s t a ł s ię s p r a w c ą p r a w in y i je j n a s t ę p s tw w p o s ta c i s k ło n n o ś c i do zła, c ie r p ie n ia i śm ie rc i. O n e je d n a k to ta ln ie n ie zn isz c z y ły n a tu r y lu d z k ie j. C z ło w ie k n a d a l je s t w z a sa d z ie o d p o ­ w ie d z ia ln y za sw o je c z y n y i m oże się n a w ró c ić . B ib lia u k a z u je B oga, k tó r y z n a jd u je s ię n ie ja k o p o ś r o d k u ta je m n ic y d o b ra i zła. O n u w a ln ia c z ło w ie k a od zła, a le te ż m o że je d o p u śc ić . T a k w ię c d o b ro i zło w s e n s ie te o lo g ic z ­ n y m p o ja w ia się je d y n ie w r e la c ji do B oga.

W d a ls z e j części r e f e r a tu o m ó w io n e z o s ta ły b ib lijn e u ję c ia n a tu r y g rz e ­ c h u . W sk a z a n o ta k ż e n a p ró b y p sy c h o lo g ic z n e g o i a n tro p o lo g ic z n e g o w y ja ś ­ n ie n ia g rz e c h u , z w ła sz c z a u a u to r ó w N o w eg o T e s ta m e n tu , k tó r z y u jm u ją go n ie ty lk o ja k o p rz e k r o c z e n ie p r a w a , a le te ż ja k o w e w n ę tr z n y n ie p o r z ą d e k „ s e r c a ” lu b p o s ta w ę n ie w ia r y . G rz e c h p o w o d u je z a k łó c e n ie r e la c ji c z ło w ie k a do B oga, k tó r e ró w n e je s t o d e jś c iu od d ro g i u ś w ię c e n ia , j e s t z le k c e w a ż e n ie m J e g o św ię to ś c i d w y b r a n ie m so b ie w ła s n y c h d ró g p o s tę p o w a n ia . G rz e c h j e s t ta k ż e z e rw a n ie m w ię z ó w m ię d z y lu d z k ic h p rz e z c o ra z b a r d z ie j p o s tę p u ją c e w y o b c o w a n ie z d o b ra , co p o w o d u je o d m o w ę m iło ś c i w o b e c d ru g ie g o czło­ w ie k a . G rz e c h w k o ń c u z n ie k s z ta łc a s to s u n e k c z ło w ie k a do ś w ia ta , p rz e z je g o fe ty s z y z a c ję b ą d ź z a m y k a n ie s ię w o b rę b ie rz e c z y s tw o rz o n y c h . W z a k o ń c z e n iu r e f e r a tu p r e le g e n t p o d k r e ś lił d o n io sło ść u k a z a n ia ta k ż e so te rio lo g ic z n e g o a s p e k t u g rz e c h u . P r z e d s ta w ie n ie b ib lijn e j w iz ji c z ło w ie k a i z ja w is k a g rz e c h u w y m a g a u k a z a n ia m o c y C h r y s tu s a , k tó r y p rz y w r a c a czło ­ w ie k a do p ie r w o tn e g o B ożego z a m y słu .

O s ta tn i r e f e r a t w d ru g im d n iu o b ra d n a te m a t: E le m e n ty p e r s o n a liz m u

c h r z e ś c ija ń s k ie g o w te o lo g ii g r z e c h u w y g ło sił k s. d r B. I n l e n d e r z W a r­

szaw y . D o k o n a ł p r ó b y w s k a z a n ia w a rto ś c i, ja k ie do te o lo g ii, a w ię c i do p r o ­ b le m a ty k i g rz e c h u , w n o si u ję c ie p e rs o n a lis ty c z n e , cz y li ta k ie , w k tó r y m szcze­ g ó ln ie w y d o b y w a s ię p r a w d ę o c z ło w ie k u ja k o b y c ie o so b o w y m .

W p ie r w s z e j części r e f e r a t u z o s ta ły p rz y p o m n ia n e i o d p o w ie d n io s k o m e n ­ to w a n e p o d s ta w o w e te z y p e rs o n a liz m u ja k o te o r ii c z ło w ie k a , a w ięc: c z ło w ie k j e s t is to tą d u c h o w ą , r o z u m n ą d w o ln ą ; ja k o o so b a j e s t b y te m s a m o is tn y m tz n . b y to w o n ie z łą c z a ln y m ; c a łk o w ic ie b y te m n ie p o w ta r z a ln y m , czyli w p e łn i in d y w id u a ln y m ; p o s ia d a ją c y m m o żliw o ść s a m o k ie ro w a n ia i sam o p o siad an d a ; r e a liz u ją c y m s ie b ie i k o n s ty tu u ją c y m sw ó j b y t o so b o w y p o p rz e z d z ia ła n ie i m o r a ln e d e c y z je ; b ę d ą c y z n a tu r y s k ie r o w a n y k u in n y m oso b o m i d la te g o w o b ec n ic h m o r a ln ie z a a n g a ż o w a n y m . T e z y te m a j ą t a k w ie lk ie z n a c z e n ie d la u tr z y m a n ia se n s o w n o ś c i i sp ó jn o śc i p o ję c ia oso b y , że g d y b y k tó r a k o l­ w ie k z n ic h z o s ta ła z a n e g o w a n a , to c h o c ia ż p o ję c ie o so b y p o z o sta ło b y u tr z y ­ m a n e , b y ło b y je d n a k n ie p e łn e , a c z a se m w rę c z s p rz e c z n e . P r e le g e n t w s k a z a ł n a k o n ie c z n o ść u k a z a n ia p o d s ta w o w y c h e le m e n tó w p e rs o n a liz m u c h rz e ś c ija ń s k ie g o i ic h z n a c z e n ia d la p e łn e g o , in te g r a ln e g o u ję ­ c ia p r o b le m a ty k i g rz e c h u . T eo lo g ic z n a w ie d z a o c z ło w ie k u m oże b o w ie m w n ie ść ś w ia tło w ta je m n ic ę g rz e c h u ty lk o w te d y , k ie d y je s t b lis k a p r a w d y o c z ło w ie k u ta k w s w e j w a r s tw ie o b ja w io n e j, j a k i lu d z k ie j, ra c jo n a ln e j. W ś w ie tle p r a w d y o B ogu ja k o b y c ie o so b o w y m , a b s o lu tn y m , m o ż n a d e ­ fin io w a ć o so b ę lu d z k ą . N ie j e s t o n a b y to w o s a m o is tn ą , je s t k o n ty n g e n tn ą a w ię c p o d d a n ą z m ie n n o śc i, p rz y g o d n o ś c i, p rz e m ija ln o ś c i. O so b a lu d z k a i je j w o ln o ść p o c h o d z ą o d B oga i s ą J e m u p o d p o rz ą d k o w a n e , a le n ie a b s o lu tn ie . D la te g o c z ło w ie k s w o je s p e łn ie n ie — w p e w n y m s e n s ie — z a w d z ię c z a so b ie. T a k u jm o w a n a c h r z e ś c ija ń s k a w iz ja o so b y w s k a z u je n a j e j szczeg ó ln ą g o d ­ n o ść o n to lo g ic z n ą , c z y li w y ż sz y sto p ie ń b y to w a n ia . P ły n ie o n a s tą d , że czło­ w ie k je s t p a r t n e r e m B oga, J e g o o b ra z e m -p o d o b ie ń s tw e m , a le w z n a c z e n iu o d p o w ie d z ia ln o śc i za ś w ia t. P rz e z n a d p rz y r o d z o n y z w ią z e k z o so b ą C h r y s tu ­ s a c z ło w ie k s ta je s ię J e g o b r a te m . W p e r s p e k ty w ie e sc h a to lo g ic z n e j je s t ta k ż e d zie d z ic e m K ró le s tw a .

C z ło w ie k je s t p o w o ła n y do o fia rn e j m iło ści, ja k ie j w z o re m je s t s a m C h r y ­ stu s. W p ra w d z ie ró ż n e f o r m y p e rs o n a liz m u p o d k r e ś la ją ow o p rz e z n a c z e n ie do d ia lo g u m iło sn eg o , to je d n a k w ś w ie tle O b ja w ie n ia te n d ialo g z o sta je p o g łę ­

b io n y i szczeg ó ln ie u w y d a tn io n y . P ro e g z y s te n c ja C h r y s tu s a , cz y li ta k i sp o só b b y to w a n ia , k tó r y je s t c a łk o w ic ie u k ie r u n k o w a n y n a in n y c h ja k o n a oso b y , aż do s a m o z a tr a c e n ia b ę d ą c e g o k r e s e m m iło śc i, d a je p o d s ta w ę d la n o r m y p e rs o - n a lis ty c z n e j. D o b itn ie ta k ż e u k a z u je i w y ja ś n ia p o ję c ie s p o tk a n ia p o le g a ją c e n a o tw a rc iu s ię „ ja ” n a „ ty ” , co s tw a r z a w s p ó ln o tę „ m y ” . O so b a n ie ty lk o m iłu je in n ą osobę, a le o d k ry w a w ty m s w o ją p o w in n o ść . W p rz e c iw n y m ra z ie p o p e łn ia zło, d e g r a d u je sie b ie i ta m tą osobę. B ę d ą c k o n ty n g e n tn ą , o so b a lu d z ­ k a n ie m oże b y ć ź ró d łe m a b s o lu tn e j p o w in n o ś c i i z o b o w ią z a n ia . M y śliciele c h rz e ś c ija ń s c y w s k a z u ją n a to , że za k a ż d ą o so b ą lu d z k ą , o g ra n ic z o n ą , k r y je s ię im p lic ite O so b a o w a r to ś c i a b s o lu tn e j. T y m tłu m a c z y się b e z w z g lę d n a p o ­ w in n o ść m iło w a n ia o so b y p rz e z in n ą osobę. Z o b o w ią z a n ie i m iło ść m o g ą w z r a ­ s ta ć , a lb o b y ć częścio w o lu b to ta ln ie o d rz u c o n e .

Z a s a d n ic z a część r e f e r a t u p o św ię c o n a z o s ta ła o m ó w ie n iu w p ły w u i z n a ­ cz e n ia p e rs o n a liz m u w te o lo g ii g rz e c h u . P r e le g e n t z w ró c ił u w a g ę n a k o ry g u ­ ją c y i w p e w n y m s e n s ie p ro w o k u ją c y w p ły w O b ja w ie n ia , k tó r e n ie ty lk o o d p o w ia d a n a p y ta n i a lu d z k ie , lecz ta k ż e s ta w ia j e p rz e d c z ło w ie k ie m p o k a ­ z u ją c m u rz e c z y w is to ść , k tó r a z m u s z a do z a s ta n o w ie n ia , rz e c z y w is to ść ró ż n ą od te j, j a k ą j e s t z d o ln y u ją ć w sw e j w y łą c z n ie lu d z k ie j p e rs p e k ty w ie . M a to ró w n ie ż m ie js c e w s t o s u n k u do o so b y lu d z k ie j i do ta je m n ic y g rz e c h u , k tó r a dość c z ę sto z n ik a z p o la ś w ia d o m o ś c i cz ło w ie k a .

G rz e c h w n a jg łę b s z e j s w e j tr e ś c i je s t d a n y ś w ia d o m o ś c i c z ło w ie k a ja k o s a m o w ła d a n ie i sa m o s ta n o w ie n ie , c h o c ia ż w z ły m k ie r u n k u . J e s t on rz e c z y ­ w is to ś c ią o so b o w ą. T o c z ło w ie k -o s o b a p o p e łn ia g rz e c h , ch o c ia ż p o z o sta je t a ­ je m n ic ą , j a k do te g o d o ch o d zi. C z ło w ie k , k ie d y p o s ia d a c a łk ie m ja s n e w e ­ w n ę tr z n e p rz e k o n a n ie , j e s t je g o s p r a w c ą . G rz e c h ja w i się w ó w c z a s ja k o cz y n ­ n e n ie u z n a n ie o so b y lu d z k ie j, p o s ia d a ją c e j w a r to ś ć a b s o lu tn ą . J e s t ta k ż e m a ­ n if e s ta c ją w o li n ie u z n a n ia p r a w d y o o so b ie, p r a w d y , k tó r a c z ło w ie k a w ią ż e i n ie m oże b y ć p rz e z n ie g o o m in ię ta . G rz e c h je s t w re s z c ie s w o is ty m , s u b ie k ­ ty w n y m , p a r a d o k s a ln y m d o ś w ia d c z e n ie m w o ln o ści. G d y z a te m b r o n i się p ra w d y , że m a o n a u te n ty c z n ą w o ln o ść , ch o c ia ż c z a s e m tr a g ic z n ą , d r a m a ­ ty c z n ą . B ro n i s ię w ię c ty m sa m y m h u m a n iz m u i g o d n o śc i o so b y lu d z k ie j.

W k o ń c o w e j części w y s tą p ie n ia p r e le g e n t p rz e d s ta w ił n a jis to tn ie js z e — je g o z d a n ie m — w n io s k i d la p r a k t y k i d y d a k ty c z n e j i d u s z p a s te rs k ie j. W s k a ­ z a ł, iż n a le ż y b y ć o s tro ż n y m w u ż y w a n iu te rm in o lo g ii, w k tó r e j w y s tę p u ją r ó ż n e p o ję c ia o b ieg o w e (np. n ie w ła ś c iw o ś ć o k re ś le n ia „ m a te r ia c ię ż k a , le k k a ” , p o n ie w a ż w ś w ie tle a n tr o p o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j, p o d o b n e u ję c ia w y d a ją się n ie p o ro z u m ie n ie m . N a le ż y ró w n ie ż o d ró ż n ia ć rz e c z y w is to ś c i n a z y w a n e : n a w r ó ­ c e n ie , p o k u tę i z a d o ś ć u c z y n ie n ie , ja k o ró ż n e w s w e j tr e ś c i a k ty osoby. P o z o ­ s t a j ą o n e ze s o b ą w p e w n y m z w ią z k u , a le n ie s ą to ż s a m e . K a ż d y z n ic h o z n a ­ c z a i n n y a k t w e w n ę tr z n y i in n ą p o s ta w ę o so b y lu d z k ie j w s to s u n k u do oso­ b y B oga. N a k o n ie c ks. I n l e n d e r w y s u n ą ł s z e re g p o s tu la tó w , a m ia n o w ic ie : w y r a ź ­ n e g o a k c e n to w a n ia w te o lo g ii o so b o w eg o c h a r a k t e r u p o w in n o ś c i m o r a ln e j, w s p ó łd z ia ła n ia z filo z o fa m i i d o g m a ty k a m i w b u d o w a n iu oso b o w o p o ję te j a n tro p o lo g ii, d o s to s o w a n ia tr e ś c i i sp o so b ó w je j p r z e k a z y w a n ia do m e n ta l- n o śę i o d b io rc ó w o ra z d ą ż e n ia do u m o c n ie n ia p o c z u c ia z ła g rz e c h u w u ję c iu p e rs o n a lis ty c z n y m , a n ie ty lk o k a r n o - ju r y d y c z n o - s a n k c jo n a ln y m .

W to k u d y s k u s ji, j a k a o d b y ła s ię p o o s ta tn ic h d w u r e f e r a ta c h m . in. w s k a z a n o n a k o n ie c z n o ść p e rs o n a lis ty c z n e g o u jm o w a n ia m o ra ln o ś c i, w ty m ta k ż e p ro b le m a ty k i g rz e c h u , a le z u w z g lę d n ie n ie m p e r s p e k ty w y s o te rio lo - g ic z n e j, ja k ą sz c z e g ó ln ie u w y d a tn ił S o b ó r W a ty k a ń s k i I I i J a n P a w e ł II w sw o im n a u c z a n iu (ks. W . G u b a ł a , ks. S. O l e j n i k ) . R o z w a ż a ją c w a g ę z a g a d n ie n ia g rz e c h u , a z w ła sz c z a je g o z ła w ż y c iu lu d z ­ k im , n a le ż y b ra ć p o d u w a g ę p e łn ą p r a w d ę o c z ło w ie k u . W ś w ie tle O b ja w ie ­ n ia je s t on o so b ą o d k u p io n ą , czy li p rz y w ró c o n ą do d ia lo g u m iło śc i ze S tw ó r ­ c ą p rz e z C h ry s tu s a . J e s t to n o w y s ta n , w ja k im z n a la z ł się c zło w ie k . C h rz e

-ś e ija n in , b a r d z ie j n iż in n i, m a m o żliw o -ść p o z n a n ia d o b ro c i i m iło -ści B oga i je j a k c e p ta c ji. D la te g o k a ż d y g rz e c h c h r z e ś c ija n in a łą c z y się z w ię k s z ą o d ­ p o w ie d z ia ln o ś c ią (ks. B. I n 1 e n d e r).

T y tu łe m d o p o w ie d z e n ia do r e f e r a tu k s. R o s ik a s tw ie rd z o n o , że w y s tę p u ­ ją c a w h is to r ii c h r z e ś c ija ń s tw a p o g a rd a d la ś w ia ta , c h a r a k te r y s ty c z n a d la K o śc io ła w sc h o d n ie g o , n ie z a w sz e je s t g o d n a p o c h w a ły . J e s t to p o g lą d często g ło szo n y n ie z u p e łn ie z g o d n ie z B ib lia. Z o s ta ł on p o p r a w n ie j u ję t y n a S o b o rz e W a ty k a ń s k im II (ks. F. G r e n i u k).

Z a le c o n o ta k ż e o s tro ż n o ść w o d n o sz e n iu b ib lijn e j id e i „ o b ra z u B o g a ” do c z ło w ie k a . I s to tn e j e s t w y d o b y c ie w ła ś c iw e j m y ś li te o lo g ic z n e j z te j id ei. Z w ró c o n o u w a g ę n a n ie d o s ta te c z n o ś ć u w y d a tn ia n ia p rz e z m o r a lis tó w z a g a d ­ n ie n ia w a lk i ze złe m m o r a ln y m , n a le ż y te g o d o c e n ia n ia d ró g w y c h o d z e n ia ze s t a n u g rz e c h u , a w ię c n a w r ó c e n ia (ks. J . P r y s z m o n t, k s. S. R o s i k , ks. F. G r e n d u k ) .

W trz e c im d n iu o b ra d z o sta ł w y g ło sz o n y r e f e r a t p rz e z k s. doc, d r h a b . F . G r e n i u k a z K U L -u n a te m a t P r o b le m a ty k a g r z e c h u w n a j­

n o w s z y c h u ję c ia c h p o d r ę c z n ik o w y c h . P r e le g e n t z a p re z e n to w a ł sp o so b y u ję c ia

g rz e c h u w k a to lic k ic h p o d rę c z n ik a c h te o lo g ii m o r a ln e j n a p r z ó d z a g ra n ic z ­ n y c h : J . M . A u b e r t , V iv r e e n c h r é tie n a u X X e siè c le , M u lh o u se 1976; F . B ö e k l e , F u n d a m e n ta lm o r a l, M ü n c h e n 1979; E. C h i a v a c c i , T e o lo ­

gia m o r a le , t. 1: M o ra le g e n e ra le , A ssisi 1977; C orso d i m o ra le , re d .

T. G o f f i — G. P i a n a , t. 1: V ita n u o v a in C ris to , B re s c ia 1983; A. G ü n - t h ö r , C h ia m a ta e risp o sta , t. 1: M o ra le g e n e ra le , A lb a 1976; B. H ä r i n g ,

L ib e r i e fe d e li in C risto , t. 1: C risto ci h a lib e r a ti p e r c h é re s ta s s im o lib e ri,

R o m a 1979; E. Q u a r e l l o , L ’a m o re e p e c c a to , B o lo g n a 1971; A. K . R u f ,

G r u n d k u r s : M o ra lth e o lo g ie , t. 2: G e w is s e n u n d E n ts c h e id u n g , F r e ib u r g 1980;

M. V i d a i , L ’a tte g ia m e n to m o r a le , t. 1: M o ra le fo n d a m e n ta le , A ssisi 1976. N a s tę p n ie p r e le g e n t p r z e d s ta w ił p ro b le m a ty k ę g rz e c h u w p o d rę c z n ik a c h k r a ­ jo w y c h : S. O l e j n i k , W o d p o w ie d z i n a d a r i p o w o ła n ie B o że, W a rs z a w a 1979; P o w o ła n ie c h r z e ś c ija ń s k ie , p r. zb. t. 1: I s to ta p o w o ła n ia c h r z e ś c ija ń s k ie ­

go, C z ę s to c h o w a 3 1983; S. W i t e k , T e o lo g ia m o r a ln a fu n d a m e n ta ln a , cz. 2; P ra k se o lo g ia m o r a ln a , L u b lin 1976; t e n ż e , C h r z e ś c ija ń s k a w iz j a m o r a ln o ­ ści, P o z n a ń 1983. Z e w z g lę d u n a d o stę p n o ść i w p ły w n a p o g lą d y s z e rsz y c h

k rę g ó w c z y te ln ik ó w n a te m a t g rz e c h u , p rz e d s ta w io n e z o sta ły , ty tu łe m p r z y ­ k ła d u , ta k ż e u ję c ia g rz e c h u w k ilk u p o z y c ja c h e n c y k lo p e d y c z n y c h : E n c ic lo -

p e d ia C a to lica ; L e x i k o n f ü r T h e o lo g ie u n d K ir c h e : D izio n a rio e n c ic lo p e d ic o d i te o lo g ia m o ra le ; L e x i k o n d e r c h r is tlic h e n M o ra l; K a to lic y z m A —Z.

W o m a w ia n iu p r o b le m a ty k i g rz e c h u z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć z a p re z e n ­ to w a n y c h a u to r ó w k ła d z ie a k c e n t n a je g o b ib lijn ą , te o c e n tr y c z n ą k o n c e p c ję (H ä rin g , O le jn ik , G o ffi, C h ia v a c c i, G ü n t’h ö r, P o w o ła n ie c h r z e ś c ija ń s k ie , V id al, Q u a re llo , A u b e rt). I n n i n a to m ia s t u w y p u k la ją a n tr o p o lo g ic z n y a s p e k t g rz e c h u i w ię c e j m ie js c a p o ś w ię c a ją z a g a d n ie n iu n o r m y m o r a ln e j (B öckle, R u f, R o sik ). Je s z c z e in n i p r z y jm u ją tr a d y c y jn ą w y k ła d n ię p ro b le m a ty k i g rz e c h u (np. w n ie k tó r y c h o p ra c o w a n ia c h e n c y k lo p e d y c z n y c h ) a lb o o p o w ia d a ją się za c a ł­ k ie m o d m ie n n ą k o n c e p c ją g rz e c h u , u w z g lę d n ia ją c ą w a ż k o ść n o rm y m o r a ln e j i fin a liz m u c z ło w ie k a (W itek).

N ie k tó rz y z p rz e d s ta w io n y c h a u to r ó w r o z w a ż a ją p ro b le m g rz e c h u b io rą c p o d u w a g ę k o n te k s t h is to ry c z n y d o k tr y n y c h rz e ś c ija ń s k ie j (V idal, Q u a re llo ) a lb o e k u m e n ic z n y (G ü n th ö r). I n n y m n ie o b c e je s t w id z e n ie i u jm o w a n ie g r z e ­ c h u w k o n te k ś c ie św ia to p o g lą d o w y m i d o k tr y n a ln y m (A u b e rt. Q u a re llo ) o raz so c jo lo g ic z n y m (C h iav ac ci).

W o c e n ie p r z e d s ta w io n y c h u ję ć k s. G r e n iu k p o d k re ś lił, że w e w sp ó łc z e s ­ n e j k o n c e p c ji g rz e c h u n a s tą p iło je j p o g łę b ie n ie b ib lijn e i te o lo g ic z n e . A s p e k t te n w y ra ź n ie i dość o ry g in a ln ie o m ó w iło k ilk u a u to r ó w (M ongillo, V id a l, B öckle, O le jn ik , R o sik ). Z a u w a ż a się ta k ż e w y ra ź n e o d e jś c ie od s c h o la rn e g o o m a w ia n ia k w e s tii sz c z eg ó ło w y ch k u tw o rz e n iu w iz ji g lo b a ln e j. M n iej sp o ty ­