Anna Jakubowicz-Bryx
Słownictwo wypowiedzi pisem nych
uczniów klas początkowych
(z badań nad opowiadaniem i opisem)
N ajw ażniejszym w arunkiem spraw nego porozum iew ania się je st pra w idłow e opanow anie języka przez dziecko. Język pełni w iele funkcji, je d nak najw ażniejszą w ydaje się być funkcja kom unikatyw na, która pozw ala naw iązać kontakt nadaw cy z odbiorcą. W ielu badaczy (K aczm arek, C hom sky) uw aża, że człow iek rodzi się z w rodzonym m echanizm em p rzysw aja nia ję z y k a — mowa. M ów ienie bow iem je st sposobem użycia języka, a „za pisywanie określonych dźwięków za pom ocą symboli graficznych jest zawsze zabiegiem pochodnym ”1.
Zenon K lem ensiew icz w kształceniu się m owy w yróżnia dwa toki: n a - t u r a 1 n y, który rozum iany je st jako rozwijanie kontaktów interpersonalnych w iążących się ze zdobyw aniem dośw iadczenia życiow ego, i e d u к а с y j - n y , czyli nabyw anie um iejętności językow ych dzięki istniejącem u system o wi szkolnem u2.
R ozw ój m ow y m oże być rozpatryw any w aspekcie ilościow ym , m ó w iącym o tym , jak i je s t zasób używ anych słów, i w aspekcie jakościow ym , dotyczącym rozw oju gram atycznych form językow ych. D latego też w raz z w iekiem dziecka zm ianom ilościow ym tow arzyszą zm iany jakościow e. W zrasta zasób słow nika biernego (wyrazy, których znaczenie uczeń rozu mie, ale nie posługuje się nim i, gdy się w ypow iada) i czynnego (bogactw o w yrazów , które dziecko używ a zarów no w w ypow iedziach ustnych, jak i pisem nych).
1 Z. B okszański, A. Piotrow ski, Ziółkowski М., Socjologia języka , W arszawa 1977. 2 Z. K lem ensiew icz, J a k charakteryzow ać ję z y k osobniczy [w:] Składnia, stylistyka,
Ida K urcz tw ierdzi, iż rozwój języ k a dziecka je st uw arunkow any biolo gicznie, społecznie i kulturow o oraz wiąże się ściśle z całokształtem jeg o życia psychicznego. D ziecko opanow uje języ k od strony dźw iękow ej, gra m atycznej oraz sem antycznej (co dany w yraz oznacza). U czy się fonetyki, gram atyki, ortografii, fleksji. W iadom ości przysw aja na drodze kształtow a nia spraw ności w zakresie m ów ienia, czytania i pisania. U m iejętności te dziecko nabyw a w raz z przekroczeniem progu szkolnego. W cześniej przy swajało sobie język poprzez naśladow nictwo z najbliższego otoczenia, jakim je st przede w szystkim rodzina. W przedszkolu zaczyna liczyć się grupa rówieśnicza, która m a wpływ na ewolucję języka, którym się wcześniej dziec ko posługiw ało3. W wieku około 4 -6 lat „jest językow o dorosłym człow ie k iem ”4, czyli w zasadzie m a opanow aną m owę, tak zw any „pierw szy języ k człow ieka”5.
Szkoła znacząco oddziałuje na zm ianę sposobu m ów ienia. R ealizuje system atycznie program z zakresu w iedzy o języku ojczystym . G łów nym bow iem celem nauczania języ k a polskiego jest w drażanie do posługiw ania się językiem ogólnopolskim , kształtow anie spraw ności w zakresie m ów ie nia, czytania i pisania. W szkole dziecko w zbogaca swój zasób leksykalny, urozm aica się jeg o repertuar językow y. Dzięki specjalnym zabiegom szkol nym, a mianowicie: ćw iczeniom słownikowo-frazeologicznym i syntaktycz- nym , czytaniu i opracow yw aniu tekstów, ćw iczeniom w m ów ieniu i pisaniu oraz ćw iczeniom gram atyczno-ortograficznym z elem entam i w iedzy o ję z y ku, poznaje liczne w arianty stylistyczne, które um ożliw ią, że ję z y k będzie piękny i bogaty, a także popraw ny pod każdym w zględem . „B ogactw o lub ubóstw o leksykalne decyduje o stopniu precyzji wypowiedzi, która odgryw a w ażną rolę w procesie porozum iew ania się”6.
W ychowanie w szkole, przy wykorzystaniu różnych metod, form i środ ków, oddziałuje na spraw ność języ k o w ą dzieci. D użą rolę przypisuje się atm osferze, ja k a panuje na lekcji, stosunkom interpersonalnym oraz przede w szystkim żyw em u słowu nauczyciela, który je st w zorem i autorytetem za chow ań w erbalnych dla dziecka w m łodszym w ieku szkolnym . Żyw e słowo
3 1. Kurcz, Psycholingw istyka, W arszawa 1976.
4 Ch. F. H ockett, K urs językoznaw stw a współczesnego, Warszawa 1988, s. 413. 5 A. W ierzbicka, P. W ierzbicki, Praktyczna stylistyka, W arszawa 1970, s. 9-10. 6 E. Laskow ski, E. Polański, Sposoby kształtowania słownictw a uczniów [w:] Z teorii
i pra ktyki dydaktycznej języka polskiego, nr 5, prace naukow e U niw ersytetu Śląskiego
je s t je d n ą ze strategii zdobyw ania wiedzy, kształtow ania um iejętności ję z y kow ych. W yw ołuje ono głębokie przeżycia em ocjonalne. H alina M ystkow - ska interpretuje żyw e słow o jak o „...jeden ze sposobów w ychow aw czych i dydaktycznych w kształceniu mowy i m yślenia dziecka”7. Już I. Tenner uw ażał, że elem entem techniki żyw ego słow a je st form a dźw iękow a, która nie zaw sze je s t jed n ak adekw atna do treściow ej i em ocjonalnej w arstw y w ypow iedzi. Form a dźw iękow a pow oduje, że w ypow iedź staje się bardziej plastyczna, a rozum ienie i zapam iętanie tekstu w ydaje się być łatw iejsze. W zależności od artykulacji, dykcji, akcentu, pauzy, barwy, tonu i siły głosu oraz tem pa w ypow iedź m oże w yw ierać na odbiorcy pozytyw ny bądź też negatyw ny stosunek8.
U m iejętności w posługiw aniu się językiem kształcim y poprzez organi zow anie sytuacji pobudzających swobodne wypowiedzi uczniów, przyw ołu je m y to, co je interesuje z otaczającej rzeczyw istości, m ateriał, który pobu dzi do mówienia i pisania, wyzwalając zaciekawienie i przeżycia emocjonalne. N ależy „w drażać uczniów do um iejętności postrzegania i oceniania stosun ków w poznaw anej rzeczyw istości i odpow iedniego językow ego ich trans form ow ania”9. I. D ąm bska pisze, że języ k to operator poznaw czy (1967). W m yśl tego dzieci pow inny posiąść taki zasób słow nikow y i syntaktyczny danej rzeczyw istości, aby potrafiły dokonać jej analizy, odnaleźć stosunki, ja k ie w niej zachodzą.
Język dziecka w klasach niższych je st różny. Tak ja k każdy uczeń sta nowi indywiduum w procesie edukacji, tak i mówi inaczej, odm iennie aniżeli rówieśnicy, a zatem na poziom ie odpowiadającem u jego rozwojowi. Rozwój języ k a dla jednostki je s t odrębnym procesem i przebiega w zależności od jeg o w łaściw ości intelektualnych.
„M ow a dziecka w w ieku w czesnoszkolnym je st bardzo zróżnicow a na” 10. M ając na uwadze poszczególne oddziały klasowe, poczynając od grupy zerowej, dzieci posiadajądość duży zasób przymiotników i liczebników. „Na początku klasy I w sw obodnych w ypow iedziach dziecka przew ażają zw iąz ki zdań pojedynczych i pojedynczych rozw iniętych, a siła i tem po m ow y są nierów nom ierne” ". Przekraczając drugi stopień szkoły podstawowej, dziecko
7 H. M ystkow ska, Żywe słowo w p racy z dziećm i 6 -7 letnim i, W arszawa 1968, s. 51. 8 1. Tenner, Technika żyw ego słowa, Lwów 1906.
9 M. Bober-Pełzowska, Rozwijanie mowy uczniów klas niższych, Warszawa 1983, s. 99. 10 S. K ow alski, R ozw ój m owy i m yślenia dziecka, Warszawa 1962, s. 101.
płynnie form ułuje zdania, które są bogatsze i bardziej precyzyjne. W klasie III dzieci dochodzą do perfekcji.
Spraw ne posługiw anie się językiem , czyli dobre przysw ojenie języka ojczystego, warunkuje egzystencję każdego człowieka, małego dziecka, a tak że aktyw ne i tw órcze uczestnictw o w życiu dorosłych. Przychylam się do stw ierdzenia Z. Klem ensiew icza o sprawności mówienia, że zdolność ta „od daje nieocenione usługi w nabyw aniu nowej wiedzy, określeniu w łasnego środowiska, w dyskusji i polem ice, w najrozm aitszych sytuacjach życia pry w atnego i publicznego, w działalności politycznej i społecznej, w kręgu zaw odow ym i tow arzyskim , przy nauce i zabaw ie” 12.
Badania nad słow nictw em w ypow iedzi uczniów klas II
Z rozw ojem procesu m owy i m yślenia ściśle zw iązane są form y w ypo wiedzi. Zarów no te sam orzutne i swobodne, ja k i kierow ane służą w yraża niu m yśli. N auczyciel pow inien więc ju ż od pierw szych dni pobytu dziecka w szkole w drażać je do popraw nego form ułow ania tych w ypow iedzi i uży w ania słow nictw a literackiego. Z kształceniem językow ym w zakresie form w ypow iedzi zw iązane są ćw iczenia słow nikow e, prow adzące do nabycia um iejętności nazyw ania niektórych stanów, stosunków przestrzennych, kształcące um iejętność popraw nego posługiw ania się środkam i leksykalny mi w zależności od celu w ypowiedzi i sytuacji kom unikacyjnej.
D ziecko, tak sam o ja k dorosłych, otaczają zew sząd słowa. Ich potok dobiega z różnych stron. Słyszą je, wypowiadają, dzięki nim poszerzają w ie dzę o św iecie. N aw et rozm yślania odruchow o ubiera się w słowa. U kłada ne są one zazw yczaj m achinalnie. Słow nictw o to drugi, obok gram atyki, podstaw ow y składnik języka. Jest ono sw ego rodzaju m agazynem znaków językow ych, z którego czerpie się w yrazy w procesie m ów ienia i pisania. W yrazy nazyw ają jakieś w yodrębnione elem enty otaczającego nas świata, m ajązrozum iałe znaczenia dla ludzi m ówiących tym sam ym językiem . Całe
12 Z. K lem ensiew icz, O potrzebie kształcenia sprawności m owy [w:] Ćwiczenia w m ó
bogactw o św iata m a swoje odbicie w zasobie leksykalnym języka, a w iedzę o nim form ułuje się w słow ach13.
Założeniem badaw czym prow adzonych przeze m nie badań było stw ier dzenie, na jak im etapie rozw oju leksykalnego znajdują się uczniow ie w edu kacji w czesnoszkolnej — w tym przypadku — w klasie drugiej.
Postępow aniem badaw czym objęłam uczniów klas drugich dw óch śro dow isk — m iejskiego i w iejskiego. P opulację badaw czą stanow iło 423 uczniów , z czego 213 z klas m iejskich i 210 ze szkół w iejskich. B adania prow adzono w szkołach podstaw ow ych w B ydgoszczy (SP 15, 19,25, 65); G rudziądzu (SP 21); W ięcborku (SP 1); W yszkowie (SP 1); W łocław ku (SP M uzyczna) oraz w szkołach w iejskich w Runowie K rajeńskim , Janow cu, Trzebiegoszczy, W ielkim D worze, Bysławiu, Bądkowie, Cerkwicy.
B adania m iały charakter indywidualny. K ażde dziecko redagow ało sa modzielnie dwie formy wypowiedzi: opowiadanie na podstawie ilustracji oraz opis swojej ulubionej zabawki.
Leksykalny charakter m oich badań w ym aga określenia dw óch pojęć, które będą w ystępow ać podczas ilościowej analizy zebranego m ateriału. Są to: słow nik i tek st15. Słow nik je st to zasób w szystkich haseł w yrazow ych w w ypow iedzi uczniów , natom iast tekst to zasób użyć tych haseł.
Zredagow ane przez badanych uczniów w ypow iedzi zostały poddane dokładnej analizie ilościowej i jakościow ej pod w zględem zaw artego w nich słownictwa. Szczegółowe badanie struktury słownictwa dzieci dotyczyło po szczególnych części mowy, jakim i posługiw ały się podczas redagow ania opow iadań i opisów. W szystkie użyte przez uczniów w yrazy zostały przy dzielone do poszczególnych kategorii części m owy w edług ich klasycznego podziału na dziesięć klas funkcjonalnych15. Zaw artość leksykalną opow ia dań uczniów z podziałem na części m ow y prezentuję w tabelach 1-3.
13 Podracki, 1993, s. 174.
14 Określenie to przyjmuję za M. Zarębiną (1980) oraz H. Borowiec (1996). 15 Encyklopedia języka polskiego, 1994, s. 41.
Tabela 1.
Zestaw ienie częstości użycia części mowy w redagowanych w ypowiedziach pisem nych w form ie opow iadania (słownik)
C zęści m ow y
M iasto W ieś
Słownik % Ranga Słownik % R anga
Rzeczowniki 235 33,7 1 227 34,6 1 Czasow niki 157 22,4 2 167 25,4 2 Przymiotniki 128 18,3 3 90 13,7 3 Przysłówki 61 8,7 5 57 8,6 5 Zaimki 65 9,3 4 66 10,0 4 Liczebniki 18 2,5 7 13 2,0 8 Przyimki 20 2,9 6 18 2,8 6 Spójniki 14 2,0 8 14 2,1 7 P artykuły 2 0,3 9 3 0,6 9 W ykrzykniki 0 0,0 10 2 0,3 10 Razem 700 100 657 100 Tabela 2.
Zestaw ienie częstości użycia części m owy w redagowanych w ypowiedziach pisem nych w form ie opow iadania (tekst)
Części m ow y
M iasto W ieś
Tekst % R anga Tekst % R anga
Rzeczowniki 3881 37,2 1 3198 35,6 1 Czasowniki 2094 20,1 2 1783 19,8 2 Przymiotniki 952 9,1 4 757 8,4 4 Przysłówki 309 2,9 7 464 5,2 7 Zaimki 719 6,9 5 685 7,6 5 Liczebniki 245 2,4 8 171 1,9 8 Przyimki 1698 16,3 3 1393 15,5 3 Spójniki 525 5,0 6 526 5,9 6 P artykuły 10 0,1 9 11 0,1 9 W ykrzykniki 0 0,0 10 2 0,02 10 Razem 10433 100 8990 100
Tabela 3.
Porów nanie w yników badań w zakresie opow iadania
C zęści m ow y
Słow nik % Tekst %
M iasto W ieś M iasto W ieś
Rzeczowniki 33,7 34,6 37,2 35,6 Czasowniki 22,4 25,4 20,1 19,8 Przymiotniki 18,3 13,7 9,1 8,4 Przysłówki 8,7 8,6 2,9 5,2 Zaimki 9,3 10,0 6,9 7,6 Liczebniki 2,5 2,0 2,4 1,9 Przyimki 2,9 2,8 16,3 15,5 Spójniki 2,0 2,1 5,0 5,9 P arty k u ły 0,3 0,6 0,1 0,1 W ykrzykniki 0,0 0,3 0,0 0,02
P rzeprow adzona analiza poszczególnych części m ow y użytych przez uczniów w redagow anych opow iadaniach pozw ala stw ierdzić, że najczę ściej w ystępu jącą grupą w yrazów w obu środow iskach były rzeczow niki oraz czasow niki, i to zarów no w przypadku słow nika, jak i tekstu. Te części m ow y osiągnęły bow iem w e w szystkich zestaw ieniach odpow iednio rangę 1 i 2. W idoczny je s t rów nież niski w skaźnik użycia przym iotników i p rzy słówków, spow odow any najpraw dopodobniej w iększym skupieniem uwagi przez badanych na czynnościach postaci w redagowanej w ypow iedzi. B ar dzo nisk ą frekw encję zanotow ano w przypadku pozostałych części m owy — a szczególnie jeśli chodzi o partykuły i w ykrzykniki. Te ostatnie m ogą przecież doskonale wzbogacić dynamizm opowiadanego zdarzenia, a jak w y nika z zebranych danych — na 423 uczniów w tekście w ystąpiły jedy nie dw a wykrzykniki.
Zebrany m ateriał faktograficzny w skazuje, że w przypadku rzeczow ni ków najczęściej używ anym i w wypow iedziach dzieci były rzeczowniki kon kretne żyw otne — nazw y osób (dziecko, pani, chłopiec) i rzeczow niki kon kretne nieżyw otne — nazw y przedm iotów (piłka, drzewo). Jeśli natom iast spojrzeć na czasow niki, okazuje się, że d o m inujątu czasowniki czynnościo w e (było ich ponad 60% ), które zresztą w przypadku opow iadania zajm ują nadrzędne miejsce. Najczęściej pow tarzały się wyrazy: b a w i ć , g r a ć . N ad
m ierne używ anie przym iotników w opow iadaniach nie je st w skazane, choć pełnią one w tej form ie w ypow iedzi znaczącą rolę. P ozw alają bow iem na nadanie utw orom barw y uczuciow ej, charakteryzują cechy i m ogą uw ydat nić m yśl autora. R ozpatrując przym iotniki używ ane przez dzieci w swych opow iadaniach, m ożna stwierdzić, że dom inującą rolę odegrały tu przym iot niki jakościow e, stanow iące około 70% w szystkich użytych przymiotników. N ajczęściej pow tarzały się tu takie wyrazy, jak: m a ł y , z i e l o n y , c i e p ł y , p i ę k n a , w e s o ł y . W przypadku przysłów ków najczęściej pojaw iały się przysłów ki jakościow e (ponad 55%): b a r d z o , w e s o ł o . Zaim ki były nie znacznie częściej używ aną częścią m ow y przez uczniów w opow iadaniach niż przysłówki. D om inują tu zaimki zwrotne (około 30%) — głównie zaimek s i ę ; zaim ki pytajno-w zględne określone (około 25% ) — głow nie zaim ek k t ó r y oraz zaim ki w skazujące (około 20%) — głow nie zaim ek ta. Liczeb niki, spójniki i przyim ki odznaczają się podobną frekw encją w opow iada niach. W śród tych części m ow y najczęściej pojaw iały się liczebniki główne określone: d w a , j e d e n (ponad 65%); spójniki łączne i, a (ponad 95%) oraz przyim ki w yrażające stosunki przestrzenne: w, na (praw ie 70%). Jak stw ierdzono w cześniej — partykuły i w ykrzykniki pojaw iały się sporadycz nie, w opow iadaniach dzieci stanow ią one jedynie ułam ek procenta zaw ar tych części mowy.
Tabela 4.
Zestaw ienie częstości użycia części mowy w redagow anych w ypow iedziach pisem nych w form ie opisu (słownik)
Części m ow y
M iasto W ieś
Słownik % R anga Słownik % R anga
Rzeczowniki 539 47,9 1 381 47,8 1 Czasow niki 198 17,6 3 118 14,8 3 Przymiotniki 201 17,8 2 166 20,9 2 Przysłówki 39 3,5 5 35 4,4 5 Zaimki 78 6,9 4 61 7,7 4 Liczebniki 31 2,7 6 13 1,6 6 Przyimki 20 1,8 7 13 1,6 6 Spójniki 19 1,7 8 9 1,1 8 P artykuły 1 0,1 9 1 0,1 9 W ykrzykniki 0 0,0 10 0 0,0 10 Razem 1126 100 797 100
Tabela 5.
Zestaw ienie częstości użycia części m owy w redagow anych wypowiedziach pisem nych w form ie opisu (tekst)
Części m ow y
M iasto Wieś
Tekst % R anga Tekst % Ranga
Rzeczowniki 2194 29,3 1 1797 26,7 1 Czasowniki 1706 22,7 2 1561 23,2 2 Przymiotniki 1251 16,7 3 1194 17,7 3 Przysłówki 183 2,4 7 198 3,0 7 Zaimki 1022 13,6 4 925 13,8 4 Liczebniki 81 1,1 8 64 1,0 8 Przyimki 643 8,6 5 599 8,9 5 Spójniki 404 5,4 6 375 5,6 6 P arty k u ły 15 0,2 9 4 0,1 9 W ykrzykniki 0 0,0 10 0 0,0 10 Razem 7499 100 6717 100 Tabela 6.
Porów nanie w yników badań w zakresie opisu
Części m ow y
S łow nik % Tekst %
M iasto Wieś M iasto Wieś
Rzeczowniki 47,9 47,8 29,3 26,7 Czasowniki 17,6 14,8 22,7 23,2 Przymiotniki 17,8 20,9 16,7 17,7 Przysłówki 3,5 4,4 2,4 3,0 Zaimki 6,9 7,7 13,6 13,8 Liczebniki 2,7 1,6 1,1 1,0 Przyimki 1,8 1,6 8,6 8,9 Spójniki 1,7 1Д 5,4 5,6 P arty k u ły 0,1 0,1 0,2 0,1 W ykrzykniki 0,0 0,0 0,0 0,0
Jak w ynika z przedstaw ionych w tabelach 4 -6 danych, podobnie ja k w przypadku opowiadania, najczęściej używanymi w opisach częściami mowy były rzeczow niki. W tej formie w ypow iedzi ta część m owy rów nież uzyska ła rangę 1. zarów no w przypadku określania słownika, ja k i tekstu. Dwie następne w kolejności części m owy to czasow nik i przym iotnik. U zyskały one w przypadku słow nika odpow iednio 2. i 3. m iejsce, natom iast w zakre sie tekstu odpow iednio 3. i 2. m iejsce. W przypadku redagow anej w ypo w iedzi w form ie opisu pow tórzyła się praw idłow ość z opow iadania rów nież w zakresie używanych przez dzieci partykuł i wykrzykników. Te części mowy są nieużyw ane przez dzieci w ich w ypow iedziach.
W zakresie rzeczow ników najliczniej w ystępow ały rzeczow niki pospo lite — nazw y przedmiotów. Takie wyrazy, jak na przykład z a b a w k a , l a l k a , s a m o c h ó d , stanow iły znaczny procent (ponad 64% ) w szystkich rzeczow ników użytych przez dzieci. U czniow ie, skupiając się na nazw ach przedm iotów , pow iązali je również z nazwami jakości, które są drugą z kolei najliczniejszą grupą w zakresie rzeczow nika. Tu często pow tarzały się w y razy: k o l o r , w i e l k o ś ć . Poniew aż opis przedm iotu ukazuje obraz sta tyczny, najczęściej w ystępują w nim czasowniki oznaczające stan i niezm ien ność. C zasow niki te w ystępują w opisie przew ażnie w czasie teraźniejszym . P otw ierdzają to wyniki przeprow adzonych badań, gdzie ponad 64% cza sow ników użytych przez uczniów w opisach stanow ią czasow niki stanowe, ja k na przykład: m i e ć , j e s t , l u b i ć . Opis wykorzystuje przede w szystkim przym iotniki o najrozm aitszych odcieniach znaczeniow ych. W przypadku opisów będących podstaw ą zbierania m ateriału faktograficznego najliczniej szą grupę stanow ią przym iotniki jakościow e określające cechy inherentne przedmiotów. Stanowią one aż około 80% wszystkich przymiotników. W opi sach dzieci często pow tarzały się więc takie przym iotniki, jak: u l u b i o n y , m a ł y , ł a d n y , p i ę k n y , k o l o r o w y . Stosow anie przysłów ków w opisie m a zasadnicze znaczenie. D odają one w yrazistości znaczeniow ej, obrazo wej i uczuciow ej czasow nikom zastosow anym w tekście. Tę część m owy uczniow ie stosow ali jed n ak w swych opisach bardzo rzadko. G łów nie były to przysłów ki jakościow e, stanow iące aż około 77% w szystkich przysłów ków. P ow tarzały się tu najczęściej wyrazy: b a r d z o , w e s o ł o , ł a d n i e . Zaim ki w przypadku opisów stanow iły dość liczną grupę wyrazów, o czym św iadczyć m oże ich ranga 4. Spośród w szystkich kategorii zaim ków naj częściej w ykorzystyw anym i przez dzieci były zaim ki dzierżawcze, które sta now iły ponad 38% całości. D om inującym zaim kiem był tu oczyw iście zaim ek m o j a . K olejne trzy części m owy: przyim ki, liczebniki i spójniki
pojaw iały się w w ypow iedziach dzieci w form ie opisu analogicznie jak w opow iadaniach. P oszczególne części m ow y nie przekroczyły w zakresie słow nika 2% ogółu w yrazów używ anych przez uczniów w w ypow iedziach. W śród przyim ków najczęściej pojaw iały się przyim ki w yrażające stosunki przestrzenne (ponad 55%), a w śród nich dom inow ały: na, w. Spójniki łącz ne stanow iły tu aż 96% w szystkich spójników używ anych przez badanych. I podobnie ja k to było w przypadku opow iadania, były to spójniki: i, a. Liczebników używ anych przez dzieci było zdecydowanie więcej niż w przy padku opow iadania, ale rów nież w odniesieniu do całości w ypow iedzi frek w encja tych w yrazów nie je s t znacząca. N ajczęstszym i liczebnikam i po ja w iającym i się w pracach dzieci były liczebniki głów ne określone, które stanow ią praw ie 68% w szystkich liczebników. Jak w opow iadaniu, rów nież i tu najczęściej były to liczebniki d w a , j e d e n . W redagow anych opisach pojaw iła się tylko jed n a partykuła: nie. N atom iast w tej form ie w ypow iedzi nie stw ierdzono w ystępow ania wykrzykników.
P odobieństw a i różnice w zasobie leksykalnym badanych w ypow iedzi pisem nych ukazane są na zam ieszczonym w ykresie 1.
W ykres 1.
Z estaw ienie słow nika opow iadania i opisu
% 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
□ R zeczo w n ik i □ C z a so w n ik i □ P rzy m io tn ik i □ P rzy słó w k i □ Zaim ki □ L iczeb n ik i □ Przyim ki ■ S p ó jn ik i □ P a rty k u ły □ W y k rz y k n ik i
« e:я я S’ «s* «s . . . r i Ł - . Sï . . ГГш— ,
W yraźnie w idoczna je st na w ykresie praw idłow ość pokazująca zdecy dow anie dom inującą pozycję rzeczow ników w w ypow iedziach uczniów. Porów nyw alne ilości w ystępują w zakresie czasow ników i przym iotników w obu w ypow iedziach. Te trzy części m ow y stanow ią łącznie ponad 70% w szystkich użytych w w ypow iedziach wyrazów. Frekw encja pozostałych siedm iu części m ow y z reguły nie przekracza 10%, a dodatkow o przyim ki, spójniki, partykuły i wykrzykniki nie przekraczają 5%.
Podsum ow anie
Przedm iotem badania były dwie form y w ypow iedzi pisem nych: opo w iadanie i opis. O bie w pływ ają w specyficzny sposób na bogacenie zasobu leksykalnego uczniów. Opis w pływ ał na bogacenie zasobu rzeczow ników i przym iotników nazyw ających i określających kształty, w ielkość, barwy, w yrazów oceniających, czasow ników stanow ych oraz w yrażeń w skazują cych na stosunki przestrzenne. Form a opow iadania natom iast spraw iła, iż uczniow ie stosow ali słow nictw o w skazujące na następstw o w czasie, oży w iające relacje, określające okoliczności w ydarzeń, oceniające. W obu w y pow iedziach znalazło się całe bogactw o wyrazów, dzięki którym piszący unikali pow tarzania tych sam ych wyrazów.
P orów nanie opow iadania i opisu w zakresie realnoznaczeniow ych ka tegorii poszczególnych części m ow y ukazało zw iązek tych dw óch form w ypow iedzi. Podobieństw a charakteryzują takie części mowy, jak: przyim ki, przysłów ki, spójniki i zaimki. Brak jest natom iast podobieństw w śród rze czow ników , je st to jed n ak z pew nością spow odow ane różną tem atyką pisa nych w ypowiedzi.
P rzeprow adzone badania jednoznacznie pokazały, że dzieci dysponują dość szerokim zakresem słow nictw a, jednak nie zaw sze p otrafią w ykorzy stać to w redagow anych w ypow iedziach, tak by nadać im dynam iczną, ob razow ą i ciekaw ą form ę. Z pew nością niezbędny w ydaję się być tu postulat zw iększenia liczby ćw iczeń słow nikow o-frazeologicznych, które w znaczą cy sposób m ogą uaktyw nić zasób słow nika biernego i czynnego dzieci w m łodszym w ieku szkolnym. Ć w iczenia te pozw olą na zw iększenie zasobu leksykalnego dzieci, w ykształcą sprawność w operowaniu wyrazam i, uw raż liw ią na estetykę wypowiedzi i będąjednocześnie zapobiegać błędom leksy kalnym.
B ibliografia
B aczy ń sk a H ., M etodyka ję z y k a p o lskieg o w klasach 1 -3 szko ły p o d staw ow ej, W arszaw a 1985.
B o b er-P elzo w sk a M ., R o zw ija n ie m ow y uczniów klas niższych, WSiP, W arszaw a 1983.
B okszański Z., Piotrow ski A., Ziółkow ski M., Socjologia ję zy k a , WP, War szaw a 1977.
B orow iec H ., Słow nictw o elem entarzy a m ożliw ości um ysłow e dziecka, U M CS, Lublin 1996.
D ąm bska I., O narzędziach i przedm iotach poznania, PW N , W arszaw a 1967.
H einz A., J ę zy k i językoznaw stw o, PW N, W arszawa 1988.
H ockett Ch. F., K urs języko zn a w stw a w spółczesnego, W arszaw a 1988. Jaw orski M ., P odręczna gram atyka ję zy k a p o lskiego , WSiP, W arszaw a
1987.
K lem en siew icz Z., J a k chara kteryzo w ać ję z y k o sobniczy? [w:] S kła d nia, stylistyka, p ed a g o g ika ję zy k o w a , PW N, W arszaw a 1982. K lem ensiew icz Z., O p otrzebie kształcenia spraw ności m owy [w:] Ć wi
czenia w m ów ieniu i p isa n iu w szko le średniej, red. I. K ijas, W ar szaw a 1967.
K ow alski S., R ozw ój m ow y i m yślenia dziecka, PW N, W arszaw a 1962. K urcz I., P sycholingw istyka, PW N, W arszawa 1976.
L askow ski E., P olański E., Sposoby kształtow ania słow nictw a uczniów [w:] Z teorii i p ra k ty k i d ydaktycznej ję z y k a p o lskieg o , nr 5, prace naukow e U niw ersytetu Śląskiego w K atow icach 1984.
M ilew ski T., Językoznaw stw o, PW N, W arszawa 1969.
M y stk o w sk a H ., Ż yw e słow o w p ra c y z dziećm i 6 -7 - letnim i, PZW S, W arszaw a 1968.
P rzetacznik-G ierow ska M ., O d słowa do dyskursu, W arszawa 1994. Tenner J., Technika żyw ego słow a, Lw ów 1906.
W ierzbicka A., W ierzbicki P., Praktyczna stylistyka, W arszawa 1970. Z arębina M ., J ę zy k p o ls k i w rozw oju jed n o stki. A n a lizy tekstów dzieci
do w ieku szkolnego. R ozw ój sem antyczny ję z y k a dziecka, K raków 1980.
