Bogdan Wojciech Brzustowicz
Margrabia Jan z Kostrzyna i turnieje
rycerskie
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 4, 29-40
1997
N a d w a r c i a ń s k i Ro c z n ik
His t o r y c z n o- Ar c h i w a l n y NR 4 - R O K 1997
Bogdan W ojciech B rzu stow icz Krzęcin
Margrabia Jan z Kostrzyna i turnieje rycerskie
W drugiej połow ie X V w ieku, w brew tem u że przem iany w sztuce wojennej oraz kryzys ideologii rycerskiej podw ażyły sens turniejów , daje się zauważyć (zw łaszcza w e Francji, B urgundii, A nglii i N iem czech), po nowny rozkw it rycerskiego sp o rtu .1 W łaśnie w tedy obserw ujem y na dw o rze książąt burgundzkich: F ilipa D obrego i K arola Śm iałego oraz na dw o rze D obrego K róla R ené, księcia A ndegaw enii i króla N eapolu, m odę na wielkie, inscenizow ane przedstaw ienia turniejow e (franc. Pas d ’arm es).2
1 Ph. C ontam ine, L e s to u rn o is en F rance à la f i n m oyen âge, [w:] D as ritterlich e Turnier im Mittelalter. Beiträge zu einer vergleichenden Formen - und Verhaltensge schichte des R ittertum s, wyd. J. Fleckenstein, „Veröffentlichungen des Max - Planck - Instituts für G esch ich te” , R. 80, G öttingen 1985, s. 425 - 449; A. Young, Tudor and Jacobean Tournam ents, London 1987; M. Vale, War an Chivalry. Warfare and A ristocratic C ulture in E ngland, F rance a n d B u rg u n d y a t the E nd o f the M iddle Ages, London 1981, s. 63 - 99; W. H. Jackson, Tournaments and German Chivalric renovatio: Tournam ent D isc ip lin e a n d the M yth o f O rigins, |w :] Chivalry' in the R en a issa a n ce, w yd. S. A n g lo , W o o d b rid g e 1990, s. 77 - 91; R. B a rb e r and J. Barker, Tournam ents. Jo u sts, C hivalry a n d P a g ea n ts in the M id d le A g es, W ood bridge 1989, s. 107 - 137; J. H uizinga, The p o litica l a n d m ilitary■ significance o f chivalric ideas in the later middle ages, [w:] M en and Ideas, New York 1959, s. 196 - 206; M. K een, H u izin g a , K ilg o u r a n d th e d e c lin e o f c h iv a lry , M e d ie v a lia et H um anistica VIII 1977, s. 1 - 20.
: R. Barber and J. Barker, op.cit., s. 108 - 120; Ph. Contam ine, op. cit., s. 437-449; M. Vale, op. cit., s. 67 - 99; F. H. C ripps - D ay, The H istory’ o f the Tournam ent in E ngland a n d in F ra n ce, L ondon 1918, s. 83 - 108; J. L evron, D obry krö l R ené, przel. Irena Dewitz, W arszawa 1986, s. 122 - 126; Ch. Gravett. Knights a t Tourna ment, London 1994, s. 28 - 31.
Zadziw iające, że entuzjazm do turniejów nie w ygasł w raz z końcem śre dn io w iecza.3
N a renesansow ym dw orze turniej rycerski został w kom ponow any ja k o stały elem ent ludyczny, uśw ietniający w ażne uroczystości: k o rona cje, w esela, chrzciny, w izyty m onarchów . S tw arzał nie tylko m ożliw ość zaprezentow ania um iejętności w alki, p o sługiw ania się bronią, ale także gracji w poruszaniu się na koniu, bogactw a orszaku i stroju. Stanow ił sw oisty relikt, ucieleśniający przyw iązanie do ideałów rycerskich.4 M ię dzy szesnastow iecznym i w ładcam i - sym patykam i turniejów , byli m.in.: H enryk V III, król A nglii, F ranciszek I, król Francji i M aksym ilian I, król niem iecki i cesarz rzym ski.5
Począw szy od drugiej połow y XI w., kiedy w edług źródeł pojaw iły się pierw sze turnieje, sport ten w ciągu kilku stuleci przeszedł ew olucję od krw aw ych utarczek w uzbrojeniu bojow ym , m ających postać w alk grupowych (franc, m êlée), zw alczanych przez K ościół, do w idow iska dw or skiego z rozbudow anym u schyłku średniow iecza cerem oniałem .6 Ten
5 Turnieje rycerskie upraw iane były w czasach now ożytnych, a do ich tradycji p róbo wano nawiązać jeszcze w XIX i XX w. zob.: R. Barber and J. Barker, op. cit., s. 209 - 211; L. Clare, La Quintaine, la Course et le Jeu des tetes, Paris 1984, s. 69-108; L. K retzenbacher, Ringreiten, R olandspiel und K ufenstechen, K lagenfurt 1966, s. 105 209; K. N. Watts, The Eglinton Tournam ent a n d the G othic R evival, London 1989; Riddarlek och Tornerspel. Tournaments an d the D ream o f Chivalry. Sverige - Euro pa. K atalog sa m m a n stä lld av Lena R a ngström , S tockholm 1992, s. 329-452. 4 Zob.: F. H. Cripps Day, op. cit., s. 109140; R. Barber and J. Barker, op.cit., s. 132
-137; S. Anglo, Introduction, Chivalry in the Renaissance, op. cit., XIII; J. Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, przeł. Eligia B ąkow ska, W arszawa 1987, s. 253.
5 S. Gunn, Chivalry and the Politics o f the E arly Tudor Court, Chivalry in the R enais sance, op. cit., s. 121-126; R. B arber and J. Barker, op. cit. s. 70, 132-133', F. H. Cripps - Day, op. cit., s. 110.
6 Spos'rod obszernej literatury do dziejów tu rn ie ju ry cersk ieg o o g ran iczę się do w y mienienia kilku podstaw ow ych pozycji: A. Schultz, Das höfische Leben zu r Zeit der M innesinger, Leipzig 1879, Bd. 2, s. 106 - 150; F. Niedner, D as deutsche Turnier im XII. und XIII. Jahrhundert, B erlin 1881; F. H. C ripps - Day, o p.cit; N. D ehnden- Young, The Tournament in the Thirteenth Century, [w:] Studies in M edieval History'. P resented to F. M. Pow iekę, Oxford 1948, s. 240 -268; P. Czerwiński, Die Schlacht - und T urnierdarstellungen in den d eu tsch en h ö fisch e n R om anen d es 12. u n d 13. Jahrhunderts, Diss. phil., Berlin 1975; G. Duby, B itw a p o d Bouvines. N iedziela, 27 lipca 1214, Przeł. M. Tournay - K ossakow ska i A. Falęcka, W arszaw a 1988, s. 111 - 128; Das ritterliche Turnier im M ittelalter, op.cit.; R. B arber and J. Barker, op. cit.; R iddarlek och Tornerspel, op. cit.; S. K. K uczyński, Turnieje rycerskie w śred n io w ie c zn e j P o lsce, [w:] B ie d n i i bogaci. S tu d ia z d zie jó w sp o łe c ze ń stw a i k u ltu ry ofiarow ane B ronisław ow i G erem kow i w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, W arszaw a
M argrabia Jan z K ostrzyna i turnieje rycerskie
31 dencja zm ierzająca do zredukow ania niebezpieczeństw grożących uczest nikom turnieju, na rzecz funkcji ludycznej, doprow adziła w XV w ieku do powstania zbroi turniejow ej, dostosow anej w yłącznie do w alk w szran kach, skuteczniej chroniącej ciało rycerza od zbroi bojow ej.7 Od X III w. jedną z podstaw ow ych form turnieju są w alki indyw idualne rozgryw ane pieszo lub konno z użyciem odpow iedniej broni turniejow ej (kopia, m iecz, włócznia, topór, sztylet, halabarda), spośród których najpopularniejsze były gonitw y na kopie (franc. ju ste, ang. jo u st, niem. Tjost, łac. iuxta).* W prow adzenie na początku XIII w. stępionej kopii turniejow ej spow odo wało, że zaczęto rozróżniać potyczki „na ostre” (franc. a outrance) i „na tępe” (franc. a pla isa n ce).9 W N iem czech ju ż w końcu XIV w. rozróżniano dwa podstaw ow e typy gonitw : R ennen i Stechen (G estech), ale ich rozwój nastąpił dopiero w XV w., gdy płatnerze niem ieccy skonstruow ali do nich pełne zestaw y uzbrojenia ochronnego - R ennzeug i Stechzeug (rys. I ) .10
N iezw ykłą w prost popularnością cieszyły się turnieje rycerskie na przełomie X V /X VI w. w N iem czech na dw orze cesarskim , dw orach książę cych i w środow isku arystokracji." W ym ow nym św iadectw em tej pasji są liczne księgi tu rn iejo w e,12 pryw atna k o respondencja13 i kolekcje z b ro i.14
7 Zob.: W. Boeheim, H andbuch der Waffenkunde, Leipzig 1890. s. 517 - 571; C. Blair, European A rm o u r c. 1066 - /7 0 0 , London 1958. s. 156 - 169; H. Wozel, Turniere. Exponate a u s Histor. Mus. zu D resden, Berlin 1979, s. 31 - 36; O. G am ber, R itter spiel und Turtüerrüstung im Spätm ittelalter, [w:] R itterliche Turnier im M itterlalter, op. cit., s. 513 - 531: R. B arber and J. B arker, op. cit., s.151 - 162; C h. G ravett, Tournament Courses. The fo rm s, equipm ent a n d techniques o f the tournam ent, fw:] R iddarlek och Tornerspel, op. cit., s. 334 - 337; Z. Z ygulski ju n . B roń w d aw nej P olsce, W arszaw a 1982. s. 114-116.
R Ch. G ravett. Tournam ent C ourses, op. cit., s. 334; O . G am ber, op. cit., s. 515; P. Czerwiński, op. cit., s. 196 - 200; F. Niedner, op. cit., s. 3 8 - 4 1 ; F. H. Cripps - Day, op. cit., s. 14.
*F. H. Cripps - Day, op. cit., s. 46 - 37; M. Vale, op. cit., s. 70 - 76; O. Gamber, op. cit.. s. 515.
W. H. Jackson, D as Turnier in der deutschen D ichtung des M ittelalters, [w:] D as ritterliche Turnier im M ittelalter, op. cit., s. 281; C. Blair, op. cit., s. 159 - 160; W. Boeheim. op. cit., s. 543 - 571; H. W ozel, op. cit., s. 32 - 36; O. Gamber, op. cit., s. 525 - 531.
11 : R. Barber and J. Barker, op. cit., s. 62 - 76
12 W, H. Jackson, The T ournam ent an d C h iva lry G erm an Tournam ent B ooks o f the Sixteenth C en tu ry a n d in th e L itera ry Works o f E m p ero r M a xim ilia n I, [w:] The Ideals a n d P ra c tic e o f M e d ie v a l K nighthood. P a p ers fr o m the f i r s t a n d se c o n d Straw berry H ill c o n feren ces ed. C h risto p h er * B ill a n d R uth H arvey, W oodbridge 1986, s. 49 - 73; L. K urras, Turnierbuch a u s d e r K raichgauer R itterschaft. K om m entar zur F aksim ileausgabe des Cod. Ross. 711, Zürich 1983, s. 40 - 52; Riddarlek och Tornerspel, op. cit.. nr 29, 57, 58. 59, 61, 78.
R ys. I . U z b ro je n ie d o n ie m ie c k ic h g o n itw a ) S te c h e n i b ) R e n n e n (w g . H . W ozel, T u rn ie re , s. 9 2 -9 3 ).
1. H eim turniejow y do gonitw n ie m ie c k ic h : a) „ ża b i p y s k " ( S te c h h e lm ) ; b ) łe b k a n i e m ie c k a ( R e n n h u t). 2. W a to w a n y c z e p ie c za k ła d a n y p o d h e łm tu r n ie jo w y ( H a r n is c h h a u b e). 3 ) O s ło n a p o d b r ó d ka (Rennbart). 4. N apierśnik: a ) S te c h b ru st; b) R e n n b ru st. 5. Tarczka p rzy m o c o w a n a do n a r a m ie n n ik a s ta n o w ią c a o sło n ę p a c h y ( S c h w e b e s c h e ib e ). 6. H a k d o p o d tr z y m y w a n ia k o p ii t u r n ie jo w e j (R ü s th a k e n ). 7. P r z e c iw h a k ( R a s th a k e n ) o p a d a ją c y na d rzew iec kopii z tyłu o d góry. 8. U nieruchom iona osłona le w ego przedram ienia (tzw. m a nifer). 9. F artuch sta n o w ią cy o sło n ę b io d e r i b rzu c h a , do k tó r e g o są p r z y m o c o w a n e t a s z k i o c h r a n ia ją c e g ó r n ą c z ę ś ć u d a (M a g e n b le c h m it B a u ch reifen u n d Schößchen). 10. N a p lec zn ik (H a rn isc h rü c k e n ). 11. Ś ru b a s ta n o w ią c a u m o c o w a n ie h e łm u „ ż a b i p y s k " do n a p leczn ika (H elm - z a g e ls c h r a u b e ). 12. O s ło n a lędźw i (Schw änzel). 13. O sło ny nóg (D iig e n ). 14. Tarcza ^ d r e w n ia n a , w y k ła d a n a n a j częściej rogiem , sta n o w iła cel u derzeń: a) S te c h ta rtsc h e , b) R en n ta rtsc h e. 15. Tur niejow e ostro g i (Turniersporen). 16 T urniejow e sio d ła : a) do g o n itw G estech i tu r niejów z dobrze rozw iniętym łękiem p rzednim , sta n o w ią cym je d n o c z e śn ie o sło n ę nóg je ź d ź c a (K ü riß s a tte l) a lb o w y so k im łę k ie m ty ln y m (H o c h e n ze u g [ -S a tte l]), b) d o gonitw „na o str e ” z niew ielkim lękiem p rzed n im i nieco w yższym tylnym (Rennsattel). 17. Kopia turniejow a z tarczką dla o słony dłoni: a) Stechstange m it Brechscheibe, b) R e n n sta n g e m it B re c h s c h ild . 18 G r o ty k o p ii tu r n ie jo w e j: a) w k s z ta łc ie k o r o n y (K rö n in g ); b) o stre (R enneisen).
Margrabia Jan z K ostrzyna i turnieje rycerskie
33 P raw dziw y renesans przeżyw ają turnieje rycerskie na dw orze cesa rza M aksym iliana I, niezrów nanego propagatora i organizatora turniejów, nazwanego „ostatnim rycerzem na tronie” . Sporządzone na zam ów ienie M aksym iliana I księgi, przedstaw iające czyny rycerskie cesarza (F reydal,
Theuerdank, W eisskunig, Trium phzug), do których w ykonali drzew oryty
m.in. A lbrecht D iirer i H ans B urgkm air Starszy, pokazują różne w arianty turniejów i gier rycerskich. N a drzew orytach z cyklu F reydal znajdują się 64 sceny turniejow e z gonitw am i R ennen i S tech en, w alkam i pieszym i
(Fufiturniereń) i balem m askow ym (M u m m erei). M aksym ilian zasłynął
również ja k o p o m ysłodaw ca w ielu innow acji w dziedzinie obyczajów turniejow ych.15
M iłośnikiem turniejów rycerskich był książę baw arski, W ilhelm IV Wytrwały. P ow stała na je g o dw orze księga turniejow a (1545 r.) zaw iera 29 tablic, prezentujących m łodego księcia w a lle gestach, R ennen und rit-
terspil. W szystkie turnieje odbyły się w okresie od 1510 do 1524 r. w
M onachium , A ugsburgu, H eidelbergu, Stuttgarcie, L andshucie i W ied niu.16
Fascynacji turniejam i uległ także d w ó r elektorów i książąt saksoń skich.17 Trzy księgi turniejow e: Jana Stałego, Jana Fryderyka W spaniało myślnego i A ugusta, zniszczone w czasie II w ojny św iatow ej, zam
ieszcza-13 D eutsche P riv a tb rie fe d es M itte la lte rs, Bd. 1: F ü rsten u n d M agnaten, E dle un d Ritter, hrsg. G. S tein h au se n , B erlin 1899, s. 451 S ach reg ister (zob. T urnier, T u r niergerät T urniergesellschaften, T urnierpferde); G. Liebe, D as Turnier in den B rie fe n d e u tsc h e r F ü rste n , Z e its c h rift fü r H isto risc h e W afffen k u n d e, Bd. 2 (1 9 0 0 -
1902), s. 65 - 67.
14 B. Thom as - O. G am ber, K atalog d e r L e ib rü stka m m er 1, Vienna 1976; E xhibition catalogue: M a xim ilia n I, Innsbruck 1969; O. G am ber, E rzherzog F erdinand und die A m braser R üstkam m ern [w:] G uide to kunsth isto risch es M useum , Sam m lungen Schloss A m bras, D ie R üstkam m ern, Vienna 1981; E. H aenel, Kostbare Waffen aus der D resdner Rüstkammern, Leipzig 1923; H. W ozel, op. cit.; Riddarlek och Tomer- spel, op. cit., 293 - 294, 297 - 298.
15 H. Rupprich, D as literarische Werk K aiser M a xim ilia n s /, [w:] E xibition catalogue M a xim ilia n l, In n sb ru c k 1969; Q. L e itn e r, F r e y d a l d es K a ise rs M a x im ilia n I. Turniere un d M um m ereien, Vienna 1880 - 1882; A. A uer, The E m peror M axim ilan 1 - the last o f Chevaliers, [w:] R iddarlek och Tom erspel, op. cit., s. 329 - 333. 16 Turnierbuch H erzog W ilhelm s von B ayern 1510 - 1545. M iniaturen aus H andschri
fte n d e r K ö n ig lic h e n H o f - u n d S ta a ts b ib lio th e k in M ü n c h e n , H eft 3, M ünchen 1913; R id d a rlek och T o m ersp el, op. cit., nr 59.
17 J. Bäumel, T o u m a m en ts o f the Saxon E lectors in the 16-th Century, [w:] R iddarlek och Tom erspel, op. cit., s. 350 - 351; E. Haenel, D er sächsichen Kurfürsten Tum ier- bücher, F ra n k fu rt am M ain 1910.
ły razem 326 ilustracji, prezentujących książąt Saksonii w turniejach w latach 1487 i 1566 r.18
M oda na turnieje ogarnęła rów nież m argrabiów brandenburskich z dynastii H ohenzollernów . A lbrecht A chilles, należący podobnie ja k jego ojciec do tow arzystw a turniejow ego P ern er we Frankonii, w liście z 9 kw ietnia 1481 r. do sw ego syna Jana zaznacza, że m y byliśm y zawsze, z
pom o cą Bożą, p ierw szym i w turniejach, i zam ierzam y z pom ocą Bożą tak pozostać.™ W rezydencji w A nsbach odbył się w 1485 r, jed en z ostatnich
ju ż turniejów „czterech landów ” , w którym w zięło udział 200 zaw odni ków z F rankonii, Szw abii, Baw arii i N adrenii.20 W 1512 r. Joachim I, elek tor brandenburski, zorganizow ał w R uppin, opisany przez frankfurckiego profesora Publiusa V igilantiusa (B ellica P rogym nasm ata...), w ielki tur niej, na który zjechali książęta M eklem burgii, Saksonii i Brunszw iku. Brali w nim udział m.in. C hristian v. B orek, H auptm ann Nowej M archii, A lbrecht v. d. S chulenburg, H auptm ann Starej M archii i H enryk v. Róder, H auptm ann K o ttb u s.21 M argrabiów K azim ierza i Jerzego z A nsbach, pod czas turniejów na zjeździe H absburgów i Jagiellonów w W iedniu w 1515 r., pokazują rysunki w księdze turniejow ej W ilhelm a IV B aw arskiego (rys. 2).22 W turniejach gustow ali też synow ie Joachim a I: Joachim II i Jan z K ostrzyna.23
IS E. H aenel, D er sächsischen kurfiirsten T u rn ierb ü ch er, op. c it.; K atalog d e r H a n d schriften d e r Sächsichen L and esb ib lio th ek zu D resd en , Bd. 2, D resden 1981, s. 5. ,l> D eutsche P rivatbriefe des M ittelalters, op. cit., nr 341.
20 D as T urnierbuch d e s L udw ig von E yb (egm 961). E dition u n d U ntersuchung M it einem A nhang: Die Turnierchronik des Jörg Rügen (textabdruck) von Heide Stamm, Stuttgart 1986, s. 174 - 184; Ch. Meyer, A u s dem G edenkbuch des Ritters Ludvig des Ä lteren von E yb, A nsbach 1890, s. 51 - 65. Z ob. H. S ch reib m ü ller, Turniere in O n o b z b a c h , F ra n k en in G e sc h ic h te und N a m e n w e lt, W ü rzb u rg 1954, s. 62; G. Schum ann, D ie M a rkg ra fen von B ra n d e n b u rg - A n sb a ch . E ine B ild d o ku m en tio n zur G eschichte d er H ohenzollern in F ranken, Jahrbuch des Historischen Vereins für M ittelfra n k en , N eu en z ig ster Band. A nsbach 1980, s. 488.
:i F. Wagner, D as Turnier zu Ruppin 1 5 /2 . H ohenzollern Jahrbuch 1901, s. 99-120; G. Schuster und F. W agner, Die Ju g en d u n d E rziehung d e r K urfürsten von B ra n d en burg und Könige von Preusen, Bd. I : D ie K urfürsten Friedrich I. und II., Albrecht. Johann, Joachim I. und II. , Berlin 1906. s. 343-345; J. Schultze, Die M ark B ra n denburg, Bd. 3: Die M ark unter H errschaft der H ohenzollern (1415 - 1535), Berlin - Turnierbuch H erzog W ilhelms von B a yern , op. cit., Tafel 51-52, 57-62. Zam ieszcza
też G. Schum ann, D ie M arkgrafen von B randenburg - A nsbach, op. cit., 492-494. G. S chuster und F. W agner, op. cit.. 372-3 7 4 .1 9 6 3 , s. 222.
M argrabia Jan z Kostrzyna i turnieje rycerskie
Rys. 2. M a r g r a b io w ie K a z im ie r z i J e r z y w tu rn ieju „ n a o s t r e” fR e n n e n ) w W iedniuvr 1 5 1 5 r. (T u rn ierb u ch H e r zo g W ilhelm IV von B a y ern 1541. (G . S c h u
mann, D ie M a rk g ra fen von B r a n d e n b u rg - A n sb a c h , s. 4 9 3 ).
M argrabia Jan z K ostrzyna, w ładający N ow ą M archią, nie był zatem odosobnionym przypadkiem w rodzie H ohenzollernów , przejaw iając z a interesowanie turniejam i rycerskim i. Z nany przede w szystkim ja k o spraw ny i skuteczny adm inistrator oraz zagorzały zw olennik nauk Lutra, ja k b y trochę wbrew sw ojej naturze często narażał życie w turniejach niczym średniow ieczny w ładca.
Franz H ildesheim w D e vita Jo h a n n is M archionis Brandenb. n a r ra
tio historica zanotow ał, że ju ż w m łodości m argrabia Jan zdobyw ał bie
głość w różnych ćw iczeniach, a także potem w ystępow ał w turniejach rycerskich.24
14 lutego 1545 r. w Kolonii, w czasie zapustów , w obecności m argra biego Jana Jerzego (syna Joachim a II), k sięcia Jerzego II legnickiego i brzeskiego, m argrabiego Jana z K ostrzyna i k sięcia W ilhelm a brunszw ic- kiego, odbyły się turnieje. W g onitw ie na o stre kopie (s c h a tf) potykali się również Jan z K ostrzyna z księciem B runszw iku uderzając na siebie tak mocno, że oba konie usiadły na za d a ch, lecz żaden z jeźd źcó w nie w y le ciał z siodła. W szyscy książęta i panow ie, zgrom adzeni w tedy licznie na
M K. Kletke. Regesta H istoriae Neom archicae. D ie U rkunden zu r G eschichte d er N e u mark und des Landes Sternberg, Bd. 3: M a rk g ra f Johann (H ans) von Cüstrin. 1513 1571, Berlin 1876, s. 435. Zob. J. Schultze. op. cit., Bd. 4: Von d er Reform ation bis zum W estfälischen Frieden (1 5 3 5 -/6 4 8 ), B erlin 1964, s. 125.
torze turniejow ym (Stechbahn), zeskoczyli z koni i przybiegli w ystrasze ni zobaczyć, czy nie odnieśli oni żadnej rany. Pod w pływ em uderzenia kopii księcia W ilhelm a tarcza m argrabiego rozleciała się na pół i niew iele brakow ało, żeby został trafiony w szyję.25
N a dw orze elektora saskiego A ugusta w W eim arze w 1555 r. zm ie rzył się Jan z K ostrzyna z hrabią Janem Jerzym M ansfeldem w zw ei R en
nen. S tarcia te zostały przedstaw ione w zniszczonej - podczas b o m bardo
w ania D rezna w lutym 1945 r. - Turnierbuch d es kurfiirsten A ugust. N a jednej z 14 tablic (pochodzących z tej włas'nie księgi, a zam ieszczonych w cennej dla nas pracy E richa H aenela z 1910 r.), w idzim y m argrabiego Jana, który został strącony z konia celnym trafieniem kopii przeciw nika (rys. 3).26 K ropierz koński i krótka tu nika z białego brokatu, ze srebrną obw ódką, oraz tarcza są pokryte m otyw am i heraldycznym i. N a tarczy, łbie i zadzie końskim czerw ony orzeł brandenburski, a z przodu tułow ia końskiego, po obu bokach, czarno-biała szachow nica H ohenzollernów .
R ys. 3. M a r g r a b ia J a n z K o s tr z y n a i h r a b ia J a n J e r z y M a n s fe ld w tu r n ie ju „ n a o s t r e ” ( R e n n e n ) w 1 5 5 5 r. w W eim a rze. T u r n ie r b u c h d e s K u r fiir s te n A u g u s t (E. H a e n e l, D e r s a c h s ic h e n k u r fiir s te n T u rn ie rb u c h e r, BI. 3 5 ).
25 K. Kletke, op. cit., s. 119; W. G. W egener, Lebensgeschichte des M arkgrafen Jo h a n nes von Brandendenburg, Landesfürsten in d er N eu m a rk zu C üstrin, Berlin 1827, s. 11. 'S c h a r f (=Scharfrennen lub S chw eifrennen) to odm iana gonitw y „na ostre” : W. B oeheim , op. cit., s. 558-559.
26 E. H aenel, op. c it., s. 42 (A 29: „Z w e i R en n en g eth a n m it M a r k g r a f H a n sen z.u Brandenburg, unnd G ra f H ans G eorgen zu M anßfeldt, D er M a rk g ra f ist derm aßenn gerandt, das mann ihm e hat helffen müßen. D er G r a f ist alleine gefallen, und ist ein g e d r its g e w e se n n , A n n o 5 5 zu W eim ar”.). Z o b . też: A 30. H ra b ie g o M a n sfe ld a znajdujem y jesz c z e kilkakrotnie: A 19, 32. 35, 52, 53.
M argrabia Ja n z K o strzy n a i tu rn ieje rycerskie
37
Turnierbuch des kurfiirsten A u g u st zaw ierała rów nież rysunek z
gonitw ą „na o stre ” (ein R en n e n ) m iędzy księciem saskim a Janem z K o strzyna, urządzoną z okazji p o now nie s'w iętow anego w esela córki Joachi ma II, Zofii, z W ilh elm em z R ożm berka, w grudniu 1561 r. w Berlinie. August zdołał w niej „całkiem szy b k o ” zrzucić m argrabiego z konia („ganz
geschw inde u b erw o rfe n ”).21 M arg rab ia w ystąpił w stroju z pięciopolo-
wym b randenburskim herbem . W sierpniu 1561 r. w L ipsku, podczas uro czystości w eseln y ch k sięcia W ilhelm a I o rańskiego z córką księcia sa skiego M aurycego, A n n ą, potykał się n atom iast książę A ugust z Janem z W iedebach, m arsz ałk iem Ja n a z K ostrzyna.28
R ys. 4. A u g u s t, e l e k t o r i k s ią ż ę S a k s o n ii i H a n s C a s p a r n v o n R ü x le b e n w tu r n ie ju „na o s tr e '' (R e n n e n ) w D r e ź n ie w 1 5 6 6 r. T u r n ie r b u c h d e s k u r fiir s te n A u g u s t (E. H a e n e l, D e r s ä c h s ic h e n k u r fü r s te n T u rn ie r b u c h e r , BI. 40).
K oresp o n d en cja m argrabiego Ja n a z księciem A ugustem (znajdują ca się w arch iw u m w D reźn ie), w skazuje, że w spraw ach turniejów rycer skich zw racał się on cz ęsto do dw oru drezdeńskiego. W liście z 8 grudnia
1588 r. Jan z K o strzy n a prosi A ugusta o p rzysłanie na je g o dw ór zbrojm i- strza H ansa P o lac k a „mit u nserem R en n zeu g ” oraz o pożyczenie jeszcze dw óch d alszych zbroi d o gonitw „n a o stre” .29 R ów nież płatnerz A ugusta
37 E. H aenel, op. cit., s. 45 (A 47: „Ein R ennen gethan a u f H errn Wilhelms zu Rosen- bergks Beilager, m it M a rg g r a ff H ansen zu B ran d en b u rg K. v n n d ist der M a rg g ra f g a n tz g e s c h w in d e v b e r w o r ffe n g e fa lle n n , v n n d S. v n n d S .C h u rfl. C .g e m a ch h er nach. A n n o 61 im D e c e m b e r zu P erlinri".). Zob. też K. K letke, op. cit., s. 348. 3 E. H aen e l, o p. c it., s. 45 (A 46: „Ein R en n en g eth a n m it Jo han v o rn W iedebach,
M a rk g ra f H ansens zu B randenburgk M arschalch, der ist alleine gefallen, zu Leipzig A n n o 61 im A u g u s to ’’.)
29 C. Gurlitt. D eutsche Turniere, R üstungen und P lattner des XVI. Jahrhunderts. Archi- va lisc h e F o rsc h u n g e n , D resd en 1889, s. 38.
Peter von Speyer był w ykonaw cą czarnej zbroi d la m argrabiego Jana prze znaczonej do użytku bojow ego, która znajdow ała się w zbiorach K önigli che Z eughaus w B erlinie.'"
M a rg rab ia był nie ty lk o u c z e s tn ik ie m tu rn ie jó w , ale ta k ż e ich o rg a n iz a to re m . W ydaje się n aw et, że tu rn ie je ry c e rsk ie nie b yły rz a d kie na d w o rz e m a rg rab ieg o Ja n a. Z b ro je, o k tó re p ro sił A u g u sta w li ście z 8 g ru d n ia 1588 r., były mu z a p ew n e p o trze b n e do p rz y g o to w a n eg o tu rn ie ju n o w o ro c zn e g o . 2 sty c z n ia 1599 r. na d w o rz e w K ostrzy- niu o d b y ły się b ow iem g o n itw y R en n e n i S te c h e n ." Ju ż 8 sty c z n ia 1599 r. Jan o d e sła ł p o ż y c zo n e z tej o k a z ji zb ro je i k o n ie raz em ze zb rojm istrzem .-u
R ów nie często ja k zbroje pożyczał m argrabia Jan konie tu rn ie jo w e (R e n n g ä u le ). W dzień N ow ego R oku 1588 u rządził g o n itw y „na o stre ” , na które w yprosił od księcia S ak so n ii, poza zb ro ją i zbrój m i strzem , dw a konie, zapew niając, że za jm ie się tym, by koniom n ic złego
się nie p r z y tr a fiło ." Z kolei A ugust w liście z 20 sty czn ia 1559 r. o d p o
w iada m argrabiem u, proszącem u go znow u o w yp o ży czen ie konia tu r n iejow ego, że nie m oże tego uczynić, gdyż: da w ir nun f a s t zu Jahren
a u s a lle r h a n d e in g e fa lle n e r U n g e le g e n h e it d e s R e n n e n s n ic h t g e- b r a u c h t.M
P rzedstaw ione pow yżej przykłady pokazują Jana z K ostrzyna w now ym św ietle, nie od strony działalności politycznej i gospodarczej w w ażnym dla rozw oju Nowej M archii okresie, ale pod w zględem kulty w o w ania je d n e g o z charakterystycznych d la arystokracji w N iem czech w^ X V I w elem entów kultury dw orskiej. M argrabia jaw i się nam ja k o spad k obierca rycerskich tradycji, rozm iłow any w turniejach, z których nie zaw sze w ychodził bez szw anku. O rganizując gonitw y rycerskie na sw oim dw orze zasięgał często rad elektora i k sięcia Saksonii A ugusta, n iedości gnionego w końcu pierw szej i na początku drugiej połow y X V I w.
autory-F ührer durch das königliche Zeughaus zu Berlin. 3. A uflage, Berlin 1890, s. 78 (b. 590); C. G u rlitt , op. cit., No 3. Z ob. tez: E. H aenel, K ostb a re W affen a u s d er D resd n er R üstkam m er. L eipzig 1923, s. 6.
K. Kletke, op. cit., s. 338. C. G urlitt, op. cit.
" K. Weber. Ü ber Turniere und kam pspiele, A rchiv für Sachs. Gesch. IV, 1864, s. 342 3 4 3 .
39 tetu w dziedzinie turniejów i gier rycerskich, pożyczał zbroje i konie tur niejowe, korzystał z pom ocy zbrój m istrzów i płatnerzy dw oru d rezdeń skiego.
M e d a l w r ę c z o n y P a p ie ż o w i p r z e z p r e z y d e n ta m ia s ta (p ro j. Z. B iliń sk a , o d lew , b rą z, 1 0 7 m m ).
