Główne tendencje zmian w strukturze gospodarczej makroregionu środkowo-wschodniego

Zbigniew Mitura

Główne tendencje zmian w

strukturze gospodarczej

makroregionu

środkowo-wschodniego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 161-172

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

■VOL. X X V , 13 SECTIO H 1991

Zakład N auk o P racy W ydziału Ekonom icznego UMCS

Z b i g n i e w M I T U R A

Główne tendencje zm ian w stru k tu rz e gospodarczej m akroregionu środkow o-w schodniego

The M ain T endencies C oncerning the C hanges of the E conom ic Structure in th e C en tral-E ast M acro-R egion

I. M akroregion środkow ow schodni pow ołany został do życia w 1975 r. na obszarze byłego w ojew ództw a lubelskiego dla celów planow ania p e r­ spektyw icznego. Początkow o w jego skład weszło 5 w ojew ództw , u tw o ­ rzonych w ram ach nowego podziału adm inistracyjnego k raju , a po w y łą­ czeniu w 1982 r. w ojew ództw a siedleckiego, cztery w ojew ództw a: bialsko­ podlaskie, chełm skie, lubelskie i zam ojskie.1 Jakkolw iek m akroregion w jego obecnym kształcie skupia w ojew ództw a o różnym ch arakterze go­ spodarki i poziomie społeczno-gospodarczego rozw oju, to jednakże w sku­ tek u w arun k o w ań historycznych i naturalnego ciążenia do aglom eracji lubelskiej, obszar ten cechuje znaczny stopień gospodarczej integracji. W śród czynników integrujących ten obszar m ożna przykładow o w ym ie­ nić: 1) ukształtow ane historycznie granice adm in istracyjn e w ojew ództw a lubelskiego, a następnie m akroregionu; 2) prow adzoną w przeszłości po­ litykę przestrzennego zagospodarow ania tego obszaru, uw zględniającą je­ go zasoby i pełnione funkcje w gospodarce kraju ; 3) n a tu ra ln e ciążenie tego obszaru do aglom eracji lubelskiej; 4) rolę m iasta L ublina jako ośrod­ ka władzy, m iejsca lokalizacji regionalnych organizacji gospodarczych i społeczno-politycznych oraz in sty tu cji naukow ych i k u ltu ralno -o św ia- tow ych; 5) połączenia kom unikacyjne łączące obszar m akroregionu z L u ­ blinem .2 I chociaż racje, które legły u podstaw pow ołania do życia m a­ kroregionu u traciły swoje pierw otne znaczenie w now ym kształcie u stro ­ jow ym , to jednakże potrzeba dalszego kontynuow ania badań gospodarki tego obszaru w ydaje się być bezsporna. W yniki takich badań mogą być bowiem bardzo pom ocne przy projektow an iu granic nowych jednostek tery to rialn y c h w zapow iadanej już nowej reform ie podziału ad m in istra ­ cyjnego k raju .

1 Zob. M akroregion ś r o d k o w o - w s c h o d n i. Cele i zadania, Praca zbiorow a, W y­ d a w n ictw o L u b elskie, L ublin 1979, s. 7 i n., 9 i n., 29 i n,

2 Z. M i t u r a , R. O r ł o w s k i : Społeczno-gospodarcze p rzeo b ra żen ia regionu

lubelsk ieg o w okresie P R L , „R egion L u b elsk i”, R ocznik 1/3, L u b lin 1986, s. 56. 11 Aamales, se ctio H, v ol. X X V

Mimo prow adzonej w przeszłości po lityk i aktyw izacji gospodarczej tego obszaru, w ojew ództw a wchodzące w skład m akroregionu środkow o­ wschodniego, zwłaszcza położone w zdłuż w schodniej granicy k ra ju , nadal w ykazują znaczny stopień opóźnienia w rozw oju gospodarki w porów na­ niu z przeciętn y m poziom em rozw oju gospodarki całego k ra ju . Dowodzą tego ch arak tery sty czn e dla obszarów słabiej rozw iniętych gospodarczo odchylenia w s tru k tu rz e gospodarczej oraz odchylenia od przeciętnego poziom u krajow ego licznych w skaźników ekonom icznych ilu stru jący ch poziom rozw oju gospodarczego tego obszaru. Istotne znaczenie m ają tu zwłaszcza pro po rcje m iędzy podstaw ow ym i działam i pro du kcji m a te ria l­ nej, to jest przem ysłem i rolnictw em oraz m iędzy ty m i działam i a dzia­ łam i rep rezen tu jący m i szeroko p o jętą sferę usług. Do badania tych p ro ­ p o rcji może być w y k o rzy stana analiza relacji zachodzących m iędzy trz e ­ m a sektoram i (strefam i) ekonom icznym i: 1) rolnictw em i leśnictw em za­ liczonym i um ow nie do sekto ra I; 2) przem ysłem i budow nictw em zali­ czonym i do sek to ra II; 3) pozostałym i działam i rep rezen tu jący m i szeroko p o jętą sferę usług zaliczonym i do sektora III.3 W opracow aniu relacje m iędzy ty m i sekto ram i zilustrow ane zostaną w ielkością i s tru k tu rą n a ­ kładów inw estycyjnych, w artości m ajątk u trw ałego i zatrudnienia. Do tego celu w y k o rzy stan a zostanie oficjalna sta ty sty k a GUS.

II. M akroregion środkow ow schodni m a stosunkow o k orzystne w aru n k i rozw oju w postaci: stosunkow o dobrych gleb i zasobów surow cw ych, do­ statecznie rozw iniętego p rzem ysłu i in fra s tru k tu ry technicznej, stosunko­ wo dużego p o ten cjału naukow o-badaw czego, znacznych zasobów p racy i k a d r kw alifikow anych.4 Zgodnie z planem społeczno-gospodarczego roz­ w oju Polski do 1990 roku i planem przestrzennego zagospodarow ania k ra ­ ju rozwój m ak ro region u m iał w ty ch latach zm ierzać w k ieru n k u : 1) u zy­ skania przyspieszonego w zrostu produkcji przy optym alnym w ykorzy­ sta n iu zasobów; 2) zm niejszenia dysproporcji w poziomie życia ludności w p orów naniu z innym i regionam i k ra ju . Realizacja tego celu m iała się odbyw ać poprzez: 1) dalszą intensyfikację rolnictw a i związanego z nim p rzem y słu spożywczego, tw orzących kom pleks p rod u k cji żywności; 2) u trw ala n ie osiągniętej specjalizacji w zakresie przem y słu m otoryza­ cyjnego, lotniczego i spożywczego.5 Taki k ieru n e k rozw oju w ym agał roz­ w iązania szeregu problem ów bardziej szczegółowych, tak ich jak: 1) za­ pew nienie w aru n k ó w kom pleksow ego i harm onijnego rozw oju LZW w jego zw iązkach z aglom eracją lubelską i rejo nem k anału W ieprz—K rzna; 2) rów now ażenie b ilansu wodnego, w zw iązku z pogłębiającym się d efi­

3 Por. A. R a j k i e w i c z : Z a tr u d n i e n ie w Polsce L u d o w e j w latach 1950— 1970,

D y n a m ik a i s t r u k tu r a , K siążk a i W iedza, W arszaw a 1965, s. 157 i n. oraz 172 i n.

oraz J. G ó r s k i : P o s t ę p te c h n i c z n y a p r z e m i a n y s t r u k tu r a ln e w gospodarce, [w:l

W p ł y w p r z e m ia n w s t r u k t u r z e g a łę z io w e j i p r z e s t r z e n n e j na w z r o s t g o sp o d a r czy,

cz. I, Łódź 1974, s. 332.

4 H. S z p o n a r: C h a r a k t e r y s t y k a m a k r o r e g io n u ś r o d k o w o - w s c h o d n ie g o , [w :l

Makroregion..., op. cit., s. 36.

5 Zob. B. P o p ł a w s k i : Z agadnie nie och ron y ś r o d o w i s k a w ś w i e t l e m a t e r i a ­

ł ó w a d m in is tra cji, g o s p o d a r k i t e r e n o w e j i och ron y ś r o d o w i s k a ora z o p r a c o w a ń I n ­ s t y t u t u K s z t a ł t o w a n i a Ś r o d o w is k a , [w:] O chrona i k s z t a ł t o w a n i e śr o d o w i s k a na tle p l a n ó w społeczn ego r o z w o j u o raz p r z e s tr z e n n e g o za g o s p o d a r o w a n ia w m a k r o reg io n ie ś r o d k o w o - w s c h o d n i m . M ateriały na se sję n aukow ą, Zam ość 1979, s. 16; w k w estii

c e ló w p olityk i regioan aln ej por. J. M e l l e r : Region aln e g o s p o d a r o w a n i e za s o b a m i

G łów ne ten d en cje zm ian w strukturze gospodarczej... 163

cytem zasobów wodnych; 3) przeciw działanie konfliktom w rolniczym i tury sty czn y m użytkow aniu terenów , jakie mogą pow stać w w yniku za­ gospodarow ania LZW, w rejonie kanału W ieprz—K rzna oraz w rejonie Pojezierza Łęczyńsko-W łodawskiego; 4) zagospodarowanie Roztoczańskie­ go P ark u Narodowego oraz terenów w jego sąsiedztw ie; 5) pobudzanie aktyw izacji społeczno-gospodarczej m akroregionu przy zachow aniu w łaś­ ciw ych proporcji m iędzy w zrostem aglom eracji lubelskiej a aktyw izacją k rajo w ych ośrodków rozw oju, będących zarazem m iastam i w ojew ódz­ k im i.6

Istotną przeszkodą w realizacji tych zam ierzeń był nasilający się w k ra ju po roku 1975 kryzys społeczno-gospodarczy, którego d ep resja osiągnęła najniższy poziom na przełom ie lat 1981— 1982. S tan w ojenny, a następnie zbyt powolne i niekonsekw entne w drażanie reform gospo­ darczych w początkach lat osiem dziesiątych, u tru d n iły wychodzenie go­ spodarki polskiej z kryzysu. W tych w aru n kach proces aktyw izacji i re ­ stru k tu ry z a c ji gospodarki regionów słabiej rozw iniętych przebiegał opie­ szale. Można jednak w procesie ty m w yodrębnić lata 1975— 1980 c h a ra k ­ tery zu jące się obniżaniem aktyw ności gospodarczej oraz lata osiem dzie­ siąte, charak tery zu jące się podejm ow aniem prób reform ow ania gospo­ dark i oraz pow olnym w ychodzeniem gospodarki ze sta n u recesji. Dlatego też dla ilu stra c ji przeobrażeń, jakie dokonały się w s tru k tu rz e gospodar­ czej m akroregionu, uwzględniono te dw a okresy.

III. Zm niejszenie aktyw ności gospodarczej w latach 1976— 1981 zna­ lazło odzw ierciedlenie w znacznym regresie nakładów inw estycyjnych i to zarów no w skali gospodarki całego k raju , jak też badanego m akro­ regionu (tab. 1). W roku 1981 w porów naniu do roku 1977 nakłady in­ w estycyjne w całej gospodarce narodow ej zm niejszyły się do poziomu

63,2%, w ty m w przem yśle do 50,8%, w rolnictw ie do 72,2%, w m ak ro­ regionie zaś odpowiednio do poziom u 72,4%, 72,0%, 78,5%. N egatyw ne sk u tk i k ry zysu z większą siłą w ystąpiły w przem yśle niż rolnictw ie, k tó ­ re okazało się m niej w rażliw e na uciążliwości związane z recesją gospo­ darczą i rozprzężeniem m echanizm ów gospodarczych. Z tego też powodu ujem ne skutki kryzysu silniej odczuwało bardziej uprzem ysłow ione wo- jew ódzw to lubelskie niż pozostałe w ojew ództw a o słabszym potencjale przem ysłow ym .

W latach 1982— 1985, zarów no w gospodarce krajow ej, jak też m ak ro­ regionu, m iał m iejsce znaczny w zrost nakładów inw estycyjnych, jednakże nie rekom pensow ał on w pełni regresu nakładów z lat poprzednich. Zna­ m ienne jest to, że w ty m okresie dynam ika nakładów inw estycyjnych w m akroregionie była niższa niż przeciętnie w k ra ju o około 10%, przy czym tem po w zrostu nakładów inw estycyjnych w przem yśle było szyb­ sze niż w rolnictw ie. Zwłaszcza wysokie w skaźniki inw estow ania w p rze­ m yśle odnotow ujem y w woj. słabiej uprzem ysłow ionych, takich jak bial­ skopodlaskie (309,8%), chełm skie (148%), zamojskie (140,2%), w których kontynuow ano podjęte wcześniej inw estycje przem ysłowe. W zrost nakła­ dów inw estycyjnych w rolnictw ie m akroregionu kształtow ał się w tym okresie na zbliżonym poziomie do średniej krajow ej, przy czym odchylenia

6 R. G r a b o w i e c k i : M akr o reg io n y pla n o w a n ia i plan ow an ie m a k r o r e g io -

£ ■ u 03 es 0 ) CJ O J? a « 2 es 1 ^ «3 f-c- co 0 5 0 5 .£3 T i £ fl _03 03 C3 co L " * 2 S § ' s > T i > O -*"* ■c i>O ^ w <"H * 1 O bJO £ £ o 7 J«J o 7 3 f i ° £ (_, CO s ■8fi C Sh O (U ’3) W_{O) a3} £ W o I S-i - i CC as i S £_<u £ U « . 2 0 .3 H-J C/J 5R >» 1 * n 3_O > > ^ T3 a as a> 5 S ►5 "m Z a> > »—i es i—i ^ 3 03 E-* co oo 0 5 d J X 00 <M łH W <D 00 0 5 3 W i n co 0 5 ĆsT 0 5 c/j co 0 5 c T 00 C/J C O 00 0 5 ĆT LO C/l oo" O 2 CD U 3 N T3 3 o 3 S N O 3 » 00 3 > Q co s ’S N O f § d o t_i w z a m o js k ie co^m t-^co cm cm co t> co 10 t> ^ I> ^ ^ « o" O*4 00* c f lO H OO*' CO

COC-COh h h ^ hC O C O D '^ ^ ^ ^H »“H »—< i-H i-H 03 £ ■4-»_N T3 -o £ a> o £ c h e łm sk ie lu b e ls k ie O^CD CM 05 rH O €0*00 00 ł-H t-H »h CO CO I> H 00^ ^ © t^ł-HioccTooioiCł-Tod' ł-H 000500f-H C O C M ^H ł-H rH i-H ^H r-H rH ł-H s >> +■> £ ic io co os^ © t> 10 ^ cocicScoci^ococor-^r^aicSoot^ [ ' M c o H N W ^ o o o H o ^ i o m . .2 b ia ls k o p o d la sk C^CM^t^CO lOCO^OO co CO O 00 O CM CM l>cTę0^Tifl>05~CCrc^T-rt>C<fc^C0 coo)c o o h m o o{o o o5co^ ^ i—H rH H CO t-H tH M a k r o ­ r e g io

n _{O if5 O N COCO CO CO OS_ 0_ 05^}

c<T e<T oo oT oo o ’" i> t> oo o co“ oo" oo t-Ir-t^O i-lT-lT-lO C -O O SŁO c-C D

fH rH rH ł-H

P

o

ls

k

a _{oo e<^ ^ 05^ i-i co^n o o o ^ o ^ o}

co“ O* N oT H oT «" oo” o “ o" o “ o" o" o" C O l C C ^ O N M C O O O O O O O O L a ta 1 9 8 1 CO ^ LO 00 00 00 05 05 05 rH ł-H ł-H 197 6— 19 80 1981— 19 85 1 98 7 1976— 19 80 198 1— 19 85 1 98 7 W y s z c z e g ó ln ie n ie Nakłady in w e st y c y jn e w g o sp o d a r ­ ce n a r o d o w e j w ce n a ch z 19 77 r. 19 77 = 1 0 0 w ty m : p r z e m y s ł r o ln ic tw o w ce n a ch z 19 82 r. 1 9 8 2 = 1 0 0 w ty m : p r z e m y s ł r o ln ic tw o P r z e c ię tn e ro czn e na kła dy in w e s ty ­ cy jn e na 1 m ie sz k a ń c a , w p r o ­ c e n ta c h , P o ls k a = 1 0 0 P r z e c ię tn e ro czn e na kła dy in w e s ty ­ cy jn e na 1 km. k w., w p r o c e n ta c h , Polsk a = 10 0

G łów n e ten d en cje zm ian w strukturze gospodarczej... 165

w skaźników w poszczególnych w ojew ództw ach m akroregionu były stosun­ kowo niew ielkie.

W ysoka dynam ika nakładów inw estycyjnych w gospodarce nie ozna­ cza wysokiego ich poziomu. Ilu s tru ją to nakłady inw estycyjne w przeli­ czeniu na 1 m ieszkańca i 1 km kw. pow ierzchni. Jeśli w skaźniki krajow e przyjąć za 100, to w m akroregionie pierw szy w skaźnik w latach 1976— 1980 kształtow ał się na poziomie 78,6%, przy czym najniższy był w w oj. bialskopodlaskim — 67,6% i zam ojskim — 68,7%. W latach 1981— 1985 nakład y inw estycyjne w m akroregionie w przeliczeniu na 1 m ieszkańca zbliżyły się do poziomu średniej krajow ej, a w przy pad ku woj. chełm ­ skiego (111,9%) i lubelskiego (108,4%) przekroczyły analogiczny w skaźnik k rajow y. Jedynie w woj. zam ojskim były znacznie niższe niż przeciętnie w k ra ju (82,3%). T endencja tak a u trzy m ała się w następnych latach.

Jeszcze niższy w relacji do średniej krajow ej był w latach 1976— 1980 w skaźnik nakładów inw estycyjnych w przeliczeniu na 1 km kw. W skaź­ nik ten w m akroregionie kształtow ał się na poziomie 58% średniego w skaź­ nika krajow ego i jedynie w woj. lubelskim był wyższy (115,8%), głównie ze w zględu na wysokie koszty budow nictw a Lubelskiego Zagłębia W ę­ glowego. W latach 1981— 1985 w skaźnik ten wzrósł w m akroregionie do 71,4%, ale nadal w woj. zaniedbanych gospodarczo (bialskopodlaskie, za­ m ojskie) kształtow ał się na poziomie 47,2— 48,5% średniego w skaźnika krajow ego. W następnych latach poziom inw estow ania w m akroregionie nie uległ zmianie.

A nalizując s tru k tu rę nakładów inw estycyjnych w przek ro ju sektorów ekonom icznych stw ierdzam y, że w okresie ty m w m akroregionie i k ra ju w ystąpiły analogiczne tendencje, jak w większości rozw ijających swą gospodarkę krajów , to jest przem ieszczanie potencjału gospodarczego z sektora surowcowego i przetw órczego do sektora szeroko pojętych u s łu g 7, choć z uw agi na niski poziom rozw oju gospodarczego m ak ro re­ gionu, obserw ujem y tu pew ne odmienności (tab. 2). Specyficzną cechą rozw oju gospodarki polskiej w ty m okresie jest relaty w n e zm niejszenie udziału nakładów inw estycyjnych w sektorze II oraz zwiększenie tych nakładów w sektorze I i III. W stru k tu rz e nakładów inw estycyjnych m a­ kroregionu, z uw agi na znacznie niższy poziom uprzem ysłow ienia i ro l­ niczą specjalizację regionu w olniej zm niejszał się udział sektora II w na­ kładach inw estycyjnych ogółem, a udział sektora I pozostawał niem al na niezm ienionym poziomie, choć znacznie wyższym niż przeciętnie w k ra ju (od ok. 10% w 1975 ro k u do ok. 7% w 1987 r.). Duże rozpiętości udziału poszczególnych sektorów w nakładach inw estycyjnych ogółem o bserw ujem y m iędzy w ojew ództw am i wchodzącym i w skład m ak ro re ­ gionu. W w ojew ództw ach bialskopodlaskim i zam ojskim udział sektora II w nakładach inw estycyjnych ogółem w badanym okresie k ształto w ał się n a poziomie ponad dw u k ro tn ie niższym niż przeciętnie w k ra ju , udział zaś sektora I na poziomie odpowiednio wyższym. Jedynie woj. lubelskie m iało relacje te zbliżone do średniej krajow ej. Udział zaś w nakładach sektora III zarów no w m akroregionie, ja k i w poszczególnych wojewódz­ tw ach, zbliżony był — z w y jątk iem woj. chełm skiego — do średniego w skaźnika krajow ego. Mogłoby to w skazyw ać na szybsze w yrów nyw anie dysproporcji regionalnych w dziedzinie rozbudow y in fra stru k tu ry

Tab. 2. S truktura n a k ła d ó w in w e sty c y jn y c h w m ak roregionie śro d k ow o-w sch od n im w e d łu g sek to ró w w latach 1975— 1987 (w procentach)

The stru ctu re o f in v estm en t ou tla y s in th e C en tral-E astern m acro-region according to th e sectors b e tw e e n 1975 and 1987 Obszar L ata N a k ła d y in w e s t y ­ cy jn e ogółem sek tor I w tym sek tor II sek tor III P o lsk a 1975 100,0 13,3 49,6 37,1 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 23,5 37,9 38,6 b ialsk op od lask ie 100,0 46,1 12,4 41,5 c h ełm sk ie 100,0 31,0 36,6 32,4 lu b elsk ie 100,0 13,0 48,0 39,0 zam ojsk ie 100,0 39,5 20,7 39,8 P olsk a 1980 100,0 16,1 39,1 44,8 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 23,8 32,6 43,6 b ialsk op od lask ie 100,0 37,6 17,0 45,4 ch ełm sk ie 100,0 31,0 31,8 37,2 lu b elsk ie 100,0 15,0 44,1 40,9 zam ojsk ie 100,0 34,8 11,4 53,8 P olsk a 1985 100,0 16,4 32,1 51,5 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 22,8 25,8 51,4 b ialsk op od lask ie 100,0 37,3 13,4 49,3 ch ełm sk ie 100,0 25,1 31,4 43,5 lu b elsk ie 100,0 15,9 32,4 51,7 zam ojsk ie 100,0 31,3 14,6 54,1 P o lsk a 1987 100,0 15,8 32,0 52,2 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 22,6 26,8 50,6 b ialsk op od lask ie 100,0 36,7 14,3 49,0 ch ełm sk ie 100,0 25,9 29,2 44,9 lu b elsk ie 100,0 15,6 32,9 51,5 zam ojsk ie 100,0 28,1 18,4 53,5

Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 1976, s. 130; 1981, s. 187; Roczniki statystyczne

województw GUS 1986, s. 130; 1988, s. 98— 100.

nicznej i społecznej oraz sfe ry szeroko p ojęty ch usług niż w dziedzinie podstaw ow ych działów p ro d u k cji m a te ria ln e j: rolnictw a i przem ysłu.8 R elatyw nie w ysoki udział nakładów inw estycy jny ch w rolnictw ie m ak ro­ regionu jest konsekw encją kontynuow an ej w tych latach strateg ii roz­ w ojow ej, w m yśl k tó rej ta dziedzina w ytw arzan ia w raz z przem ysłem przetw órczym m a spełniać w m akroregionie w iodącą rolę.9 Biorąc pod uw agę niski poziom techniczny ro ln ictw a oraz w ieloletnie zaniedbania inw estycyjne w tej dziedzinie w y tw arzan ia należy stw ierdzić, iż poziom inw estow ania w rolnictw ie w ty m okresie był nadal niezadow alający.

IV. D ynam ika i s tru k tu ra nakładów inw esty cyjn ych odzw ierciedla jedynie p rzy ro sty środków trw ały ch , nie odzwieciedla natom iast s tr u k ­ tu ry m a ją tk u trw ałego zaangażow anego w poszczególnych sektorach,

któ-8 Por. B. W i n i a r s k i : Czynniki i etapy podnoszenia intensywności gospodarki

obszarów nierozwiniętych,B iu le ty n K PZK P A N , W arszaw a 1965, s. 4 i n.

9 Por. A. W o ś : Zarys koncepcji rozwoju regionu w oparciu o kompleks gospo­

darki żywnościowej, [w:] Problemy aktywizacji regionów słabo rozwiniętych, W y ­ d aw n ictw o UM CS, L u b lin 1973, s. 7 i n.

G łów ne ten d en cje zm ian w strukturze gospodarczej... ₁₆₇

Tab. 3. S truktura w artości brutto środków trw a ły ch w m akroregionie środkow o- -w sch od n im w ed łu g sek torów w latach 1975— 1985 (w cenach bieżących, w pro­

centach)

The stru ctu re of the gross v a lu e of th e perm anent m eans in the C en tral-E astern m acro-region according to th e sectors b etw een 1975 and 1985 (in current prices,

in per cent)

W artość W tym

Obszar Lata _{trw a ły ch}środków

ogółem sektor I sektor II sek tor III P olska 1975 1 0 0 , 0 2 2 , 6 34,6 42,8 M akroregion w tym w ojew ód ztw a: 1 0 0 , 0 39,3 23,0 37,7 bialsk op od lask ie 1 0 0 , 0 57,4 5,4 37,2 ch ełm sk ie 1 0 0 , 0 46,2 2 1 , 0 32,8 lu b elsk ie 1 0 0 , 0 26,1 32,0 41,9 zam ojsk ie 1 0 0 , 0 56,4 13,1 30,5 P olska 1980 1 0 0 , 0 2 2 , 0 37,6 40,4 M akroregion w tym w o jew ód ztw a: 1 0 0 , 0 36,6 25,3 38,1 b ialsk op od lask ie 1 0 0 , 0 54,8 6 , 8 18,4 38,4 ch ełm sk ie 1 0 0 , 0 45,3 36,3 lu b elsk ie 1 0 0 , 0 24,4 36,0 39,6 zam ojskie 1 0 0 , 0 50,0 14,3 35,7 P olsk a 1985 1 0 0 , 0 23,5 27,2 49,3 M akroregion w tym w ojew ód ztw a: 1 0 0 , 0 36,7 17,2 46,1 bialsk op od lask ie 1 0 0 , 0 49,2 4,5 46,3 ch ełm sk ie 1 0 0 , 0 37,3 13,6 49,1 lu b elsk ie 1 0 0 , 0 28,5 24,8 46,7 zam ojskie 1 0 0 , 0 44,8 11,7 43,5

Źródło: Roczn iki s t a t y s t y c z n e G U S 1976, s. 141; 1981, s. 195; Rocznik i s t a t y s t y c z n e

w o j e w ó d z t w G U S 1986, s. 142.

ra inform u je o potencjale w ytw órczym . Dane takie zaw iera tab. 3. W y­ nika z niej, że w stru k tu rz e w artości środków trw ały ch zarysow ały się w ty m okresie w m akroregionie analogiczne tendencje jak w stru k tu rz e nakładów inw estycyjnych. W całej gospodarce narodow ej obserw u jem y dość znaczne zm niejszenie udziału m ają tk u trw ałego w sektorze II, nie­ w ielkie zwiększenie w sektorze I oraz pokaźne zwiększenie w sektorze III. W gospodarce m akroregionu udział m ają tk u trw ałego w sektorze I i II zm niejszył się, udział zaś tegoż m ajątk u w sektorze III zwiększył. Ten­

dencje te nie w ynik ały jednak — jak w k rajach wysoko rozw iniętych — z obfitości dóbr i b a rie ry konsum pcji, lecz ze spadku aktyw ności gospo­ darczej, obniżania poziomu nakładów inw estycyjnych w przem yśle oraz postępującej dekapitalizacji m ają tk u trw ałego. D odatkow ym w y jaśnie­ niem takiego k ieru n k u zmian jest fakt, iż działy gospodarki narodow ej świadczące usługi okazały się m niej w rażliw e na sku tki recesji niż p rze­ m ysł, budow nictw o, czy też naw et rolnictw o.

O skali dysproporcji w społeczno-gospodarczym rozw oju regionu in­ fo rm u ją dokładniej dane dotyczące sytuacji w poszczególnych w ojew ódz­ tw ach. W n ajsłabiej uprzem ysłow ionych wojew ództw ach (bialskopodla­ skim , zam ojskim ) sek to r I angażow ał połowę m ają tk u trw ałego z nie­ w ielką tend en cją zniżkową, podczas gdy w sektorze II w woj. bialsko­ podlaskim udział m ają tk u trw ałego w ynosił w 1985 roku tylko 4,5%,

a w zam ojskim — 11,7%. Jed ynie w woj. lubelskim udział m a ją tk u trw a ­ łego w obu p ro d u k cy jn y ch sektorach zbliżony był do średnich w skaźni­ ków krajow ych.

P orów nując rozm ieszczenie m a ją tk u trw ałego w k ra ju i m akroregionie stw ierd zam y , że w m akroregionie znacznie więcej m a ją tk u trw ałego (średnio w całym okresie o 14,8%) zaangażow ane było w sektorze I, znacz­ nie m niej zaś (o 11,3%) w sektorze II, co św iadczy o zdecydow anej p rze ­ w adze rolnictw a w gospodarce tego obszaru. Udział m a ją tk u trw ałego w sektorze III system aty cznie zw iększał się i pod koniec badanego okresu u k ształto w ał się w m akroregionie na zbliżonym poziomie, jak przeciętnie w k ra ju .

O stopniu technicznego uzb ro jenia pracy i poziom ie rozw oju in fra ­ s tr u k tu ry technicznej i społecznej w m akroregionie in form u ją dokładniej w skaźniki b ru tto środków trw ały c h w przeliczeniu na 1 m ieszkańca i ] km kw. Jeśli pierw szy w skaźnik dla całej gospodarki narodow ej p rzy -Tab. 4. L udność m akroregionu środ k ow o-w sch ood n iego utrzym ująca się g łó w n ie ze źródeł pozaroln iczych w stosu n k u do ogółu ludności w latach 1978 i 1984 (w p ro­

centach)

T he p op u lation of th e C en tra l-E a stern m acro-region livin g m o in ly on the w ork ou tisid e agricu ltu re in rela tio n to th e total num ber of th e population b etw een 1978

and 1984 (in per cent) M akro­

region

W ty m w o jew ó d ztw a :

L ata P olsk a _{b ia lsk o ­}

pod lask ie ch ełm sk ie lu b elsk ie zam ojsk ie

1978 76,6 57,9 49,6 58,0 68,2 43,1

1984 80,7 66,3 58,3 67,4 74,8 53,5

Źródło: Roczniki statystyczne województw GUS 1980, s. 24— 28; 1986, s. 49.

jąć za 100, to w 1987 r. w m akroregionie w skaźnik ten kształtow ał się na poziom ie 95,3% i w latach 1975— 1987 zw iększył się o 13%. Je st przy ty m interesujące, że w p rze k ro ju w ojew ództw poziom tego w skaźnika był w 1987 r. stosunkow o w y ró w n an y (najniższy w woj. zam ojskim 92,0%, najw yższy w woj. lubelskim — 99,8%). W skaźnik w artości b ru tto środków trw ały c h na 1 km kw. k ształtow ał się w 1987 r. w m akroregionie na po­ ziomie 67,0% w skaźnika krajow ego, w badanym okresie w zrósł o 7%, przy czym najw yższą w artość osiągnął także w woj. lubelskim (121,5%).10 Dla uzm ysłow ienia p o stęp u w tej dziedzinie w arto przypom nieć, iż nasycenie środkam i trw ały m i obszaru woj. lubelskiego w granicach sprzed reform y było w 1971 r. w przeliczeniu na 1 km kw. o połowę niższe niż przeciętnie w k ra ju , a w przeliczeniu na 1 m ieszkańca niższe niem al o jedną trzecią.11

V. W ażnym czynnikiem ilu stru jąc y m zm iany w stru k tu rz e społeczno- -gospodarczej m akro reg io n u jest zatrudnienie. Pom ocnym k ry te riu m dla oceny c h a ra k te ru i poziom u rozw oju gospodarki jest podział ludności w edług źródeł u trzy m an ia, bowiem w ślad za rozw ojem gospodarki i p ro ­

10 Roczniki statystyczne województw GUS: 1981, s. 94; 1986, s. X L i in.; 1988, s. X L i n.

11 Por. R. O r ł o w s k i , H. S z p o n a r : Rozwój społeczno-gospodarczy makro­

regionu środkowo-wschodniego w świetle założeń planu 5-letniego 1976—1980, B iu ­ le ty n L u b elsk ieg o T o w a rzy stw a N au k ow ego, PW N , L u b lin 1979, v o l. 21, nr 2, s. 99 i n.

G łów ne ten d en cje zm ian w strukturze gospodarczej... 169

cesem urbanizacji zwiększa się udział ludności utrzym u jącej się ze źródeł pozarolniczych (tab. 4). Z danych zaw artych w tab. 4 w ynika, że w la­ tach 1978— 1984 znacznie zwiększył się w m akroregionie odsetek ludności utrzy m u jącej się głównie ze źródeł pozarolniczych w stosunku do ogółu ludności (o 8,4%). Niem niej proces przem ieszczania siły roboczej z ro l­ n ictw a do pozostałych działów gospodarki narodow ej przebiegał w m a­ kroregionie w olniej niż przeciętnie w k ra ju , skoro w 1984 r. ze źródeł pozarolniczych w k ra ju u trzym yw ało się już 80,7% ludności, w m ak ro ­ regionie zaś 66,3%, p rzy czym w bardziej opóźnionych w rozw oju gospo­ darczym w ojew ództw ach, jak zam ojskie — tylko 53,5%, bialskopodlaskie — 58,3%. Świadczą także o ty m w skaźniki zatru dn ienia poza rolnictw em w przeliczeniu na 1000 ludności. W 1987 r. średnio w k ra ju poza rolnic­ tw em zatrudnionych było 334 pracow ników , w m akroregionie zaś 263, przy czym w woj. zam ojskim 220, bialskopodlaskim 244.12 Rozwój spo­

łeczno-gospodarczy m akroregionu środkowowschodniego i związane z nim p rzem iany stru k tu ra ln e zn ajdu ją pełniejsze odzw ierciedlenie w d y n a­ mice i stru k tu rz e zatrudnienia. W przeszłości szybko rozw ijający się p rze­ m ysł i usługi, związane w dużym stopniu z zaopatrzeniem i obsługą ro l­ nictw a, przy w ykorzystaniu głównie ekstensyw nych czynników w zrostu, b yły źródłem dużego zapotrzebow ania na siłę roboczą i wysokiej d y n a­ m iki w zrostu zatrud n ien ia.13 Z atru d n ienie rosło szybciej niż liczba lu d ­ ności ogółem i liczba ludności w w ieku p ro dukcy jny m .14 W latach 1975— 1987 zapotrzebow anie na siłę roboczą znacznie zmalało. Jeśli rok 1975 przy jąć za 100, to średnio w k ra ju dynam ika w zrostu zatru dn ienia w go­ spodarce uspołecznionej w ro ku 1980 kształtow ała się na poziomie. 103,5%, w roku 1985 — 101,5% a w ro ku 1987 — 102%, w badanym zaś m akro ­ regionie w skaźniki te były wyższe i w ynosiły odpowiednio dla poszcze­ gólnych lat: 106,8, 109,5 i 111,2%.15

Porów nanie zm ian w sektorow ej stru k tu rz e zatrud nien ia w gospodar­ ce uspołecznionej k ra ju i m akroregionu nasuw a także szereg in te re su ją ­ cych spostrzeżeń (tab. 5). N asilająca się w latach 1975— 1981 recesja go­ spodarcza oraz w jej n astępstw ie głęboki kryzys społeczno-gospodarczy przyspieszyłby proces przem ieszczania siły roboczej ze sfery produkcji m a­ terialn e j do sfery usług, w ty m także usług niem aterialnych. W latach 1975— 1987 w gospodarce krajow ej udział zatrudnionych w sektorze I nieznacznie zm niejszył się, w znacznym stopniu zm niejszył się w sekto­ rze II, nato m iast pokaźnie zw iększył w sektorze III. Analogiczne te n ­ dencje zm ian zarysow ały się w stru k tu rz e zatru dn ienia w gospodarce uspołecznionej m akroregionu. W porów naniu z krajow ą s tru k tu rą z a tru d ­ nienia, w m akroregionie znacznie niższy odsetek pracow ników zatru d n iał sek to r II, a znacznie wyższy sek to r III (różnica ok. 8 pkt.). W sektorze I udział zatrudnionych kształtow ał się na zbliżonym poziomie.

12 R oczniki sta ty sty czn e w ojew ód ztw G U S 1988, s. X X X V III.

13 Zob. A. K i e r e k : Zatrudnienie w Lubelskiem po 11 wojnie światowej, [w:]

Dzieje Lubelszczyzny,tom II, PW N, W arszaw a 1979, s. 195.

14 Zob. M. W a l e s z k o : Dynamika i struktura zatrudnienia w gospodarce re­

gionu lubelskiego, A nn. U niv. M ariae C urie-Skłodow ska, sectio H, vol. II, L ublin 1968, s. 173.

15 R oczniki sta ty sty czn e w ojew ód ztw GUS: 1977, s. 20, 1981, s. 54 i n., 1986,

Tab. 5. Struktura zatru d n ien ia w gospodarce u sp ołeczn ion ej m akroregionu środ­ k o w o -w sch o d n ieg o w e d łu g sek to ró w w latach 1975— 1987 (w procentach) T he stru ctu re of em p lo y m en t in th e so cia list econ om y of th e C en tra l-E a stern m a- _______ cro-region according to th e sectors b etw een 1975 and 1987 (in per cent)_______

Obszar L ata

Z atru d ­ n ien ie

o gółem sek tor_I

W tym sek tor II sek tor III P o lsk a 1975 100,0 8,3 51,0 40,7 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 9,7 42,2 48,1 b ialsk op od lask ie 100,0 14,6 32,1 53,3 ch ełm sk ie 100,0 13,2 43,1 43,7 lu b elsk ie 100,0 5,7 46,0 48,3 zam ojsk ie 100,0 16,3 36,7 47,0 P o lsk a 1980 100,0 8,9 48,8 42,3 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 10,0 40,1 49,9 b ialsk op od lask ie 100,0 14,6 30,7 54,7 ch ełm sk ie 100,0 13,4 40,0 46,6 lu b elsk ie 100,0 6,1 44,4 49,5 zam ojsk ie 100,0 15,8 34,4 49,8 P o lsk a 1985 100,0 8,2 46,0 45,8 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 8,0 38,1 53,9 b ialsk op od lask ie 100,0 11,5 28,7 59,8 ch ełm sk ie 100,0 11,1 36,6 52,3 lu b elsk ie 100,0 4,8 42,8 52,4 zam ojsk ie 100,0 12,6 32,4 55,0 P olsk a 1987 100,0 7,9 44,1 48,0 M akroregion w ty m w o jew ó d ztw a : 100,0 7,6 36,0 56,4 b ialsk op od lask ie 100,0 10,7 25,9 63,4 ch ełm sk ie 100,0 10,7 34,1 55,2 lu b elsk ie 100,0 4,7 41,1 54,2 zam ojskie 100,0 12,0 29,8 58,2

Źródło: Roczniki statystyczne województw GUS 1977, s. 20; 1981, s. 54 i n.; 1986,

s. 72 i n.; 1988, s. 52— 56.

Tendencje zm ian w s tru k tu rz e zatru d n ien ia w uspołecznionym u k ła ­ dzie gospodarki nie odzw ierciedlają jednakże praw idłow o dokonujących się przeobrażeń w społecznym podziale pracy, bowiem przew ażająca część czynnej zawodowo ludności nadal zn ajdu je zatru dnien ie w rolnictw ie, w k tó ry m dom inującą fo rm ą gospodarow ania są p ry w a tn e gospodarstw a chłopskie. S tru k tu rę z a tru d n ien ia w p rze k ro ju sektorow ym z uw zględ­ nieniem całej ludności czynnej zawodowo ilu stru je tab. 6. Z aw arte w niej dane liczbowe różnią się dość istotnie od danych tab. 5, jednakże p otw ierd zają ogólną praw idłow ość przem ieszczania się siły roboczej z sek ­ torów I i II do sek tora III.16 R elatyw nie w ysokie w skaźniki udziału za­ tru d n io n y ch w sektorze I oraz odpowiednio niższe odsetki zatrudnionych w sektorze II i III w sk azu ją jednocześnie na w ybitnie rolniczy c h a ra k te r gospodarki m akroregionu oraz niedostatecznie rozw iniętą sferę usług. Do­ tyczy to zwłaszcza w ojew ództw słabiej uprzem ysłow ionych, to jest w o­ jew ództw a bialskopodlaskiego, w k tó ry m w sektorze I zatru d nion y ch było

16 Por. też M. W a l e s z k o : Zmiany w strukturze społeczno-gospodarczej re­

G łów n e ten d en cje zm ian w strukturze gospodarczej.., ₁₇₁

Tab. 6. L udność czynna zaw odow o w m akroregionie środ k ow o-w sch od n im w ed łu g

sek to ró w w latach 1978 i 1984

The p ro fessio n a lly a ctiv e p opulation in th e C en tral-E astern m acro-region according to the sectors b etw een 1978 and 1984

O bszar Sektor I S ek tor II S ek to r III

1978 1984 1978 1984 1978 1984 P olsk a 30,3 29,8 38,9 34,8 30,8 35,4 M akroregion: w tym w o jew ó d z­ tw a: 51,0 48,9 2 2 , 8 22,4 26,2 28,7 bialsk op od lask ie 59,9 57,1 15,2 15,2 24,9 27,7 ch ełm sk ie 51,9 49,6 2 2 , 6 21,7 25,5 28,7 lu b elsk ie 40,1 39,0 29,3 28,6 30,6 32,4 zam ojskie 65,0 62,0 15,7 15,5 19,3 22,5

Źródło: R oczn ik i s t a t y s t y c z n e w o j e w ó d z t w GUS: 1979, s. 36 i n., s. 20 i n.; 1985, s. 55; 1986, s. 52 (obliczenia w łasn e).

w 1984 r. 57,1% ludności czynnej zawodowo, zaś w sektorze III 27,7%, a także zamojskiego, w k tó ry m w skaźniki te kształtow ały się odpowiednio na poziomie 62,0 i 22,5%. K orzystniej kształtow ały się te relacje w woj. lubelskim : 39,0 i 32,4% oraz chełm skim : 49,6 i 28,7%. O skali opóźnienia gospodarki polskiej, a zwłaszcza m akroregionu, w stosunku do państw europejskich wysoko rozw iniętych świadczą niskie odsetki zatrudnien ia w sektorze I, w takich krajach, jak Belgia — ok. 2,5%, Dania — 6%, F ra n ­ cja — 7%, RFN — 5%, Wlk. B ry tan ia ponad 2%. Jednocześnie zatrudnienie w sektorze III w ty ch k rajach przekraczało w 1987 r. połowę ogólnej licz­ by ludności czynnej zawodowo.17

A naliza sektorow ej s tru k tu ry zatru d nien ia służy często do oceny cha­ r a k te ru gospodarki danego obszaru i zakw alifikow ania go do odpowiedniej grupy. Na przykład A. Rajkiew icz w yróżnia n astępujące ty p y obszarów różniące się proporcjam i zatrudnienia w poszczególnych sektorach: prze­ m ysłow y, przem ysłow o-rolny, przem ysłow o-usługow y, rolny, rolno-prze­ mysłowy, rolno-usługow y, usługowy, usługow o-przem ysłow y i usługow o- -ro ln y .18 Odnosząc do badanego m akroregionu zaproponow ane przez au to ­ ra k ry te ria stw ierdzam y, że obszar ten m ożna by z pew ną dozą tolerancji zakw alifikow ać do regionów rolnych lub rolno-usługow ych. Pogląd taki po­ tw ierd zają dane dotyczące poziom u p rodukcji przem ysłow ej i rolnej. Po­ ró w nu jąc poziom produkcji ty ch dw u działów w y tw arzan ia w k ra ju i m a­ kroregionie stw ierdzam y, że w artość produkcji globalnej rolnictw a w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych zbliżyła się w 1985 r. do średniej krajow ej (97,5% w skaźnika krajowego), natom iast w artość produkcji glo­ balnej przem ysłu uspołecznionego w przeliczeniu na 1 m ieszkańca kształ­ tow ała się nadal na bardzo niskim poziomie (53,9%), a w słabiej u p rze­ m ysłow ionym woj. bialskopodlaskim — 29,9%, zam ojskim — 47,5%. N aw et w uprzem ysłow ionym woj. lubelskim w skaźnik ten w ynosił 78,4%. Udział p rzem ysłu w łącznej w artości p rodukcji globalnej przem ysłu i rolnictw a zw iększył się w latach 1976— 1985 z 53,8 do 71,3%, ale nadal był niższy

17 R ocznik sta ty sty czn y GUS 1988, s. 543.

18 A . R a j k i e w i c z : P o li ty k a z a tru d n ien ia a p r o g r a m o w a n ie z m ia n w r o z ­

m i e s z c z e n iu sil w y t w ó r c z y c h w gospodarce socjalistycz n ej, [w :l T e o r e ty c z n e p r o b l e ­ m y r o z m ies zczen ia sil w y t w ó r c z y c h , PW E, W arszaw a 1965, s. 172.

od analogicznego w skaźnika krajow ego o 15,4%. W następ ny ch latach sy tu a c ja nie uległa popraw ie, skoro w skaźnik p ro d uk cji sprzedanej p rz e ­ m y słu uspołecznionego w przeliczeniu na 1 m ieszkańca kształto w ał się w 1987 r. w m akroregionie na poziom ie 44,9% średniego w skaźnika k ra ­ jowego, a w w oj. bialskopodlaskim 17,8%, zam joskim 32,2%.19

VI. Stosunkow o k ró tk i okres badaw czy, zakłócenia w cyklu rozw ojo­ w ym gospodarki spow odow ane d ług otrw ałą recesją i destabilizacją oraz niepełne dane staty sty czn e nie pozw alają na form ułow anie jednoznacz­ n ych ocen i daleko idących wniosków. Stanow ią jednakże w ystarczającą bazę źródłow ą dla ilu stra c ji c h a ra k te ru i k ieru n k u p rzeobrażeń gospo­ darczych dokonujących się w m akroregionie. P orów nanie procesów roz­ w ojow ych w k ra ju i m akroregionie pozw ala ukazać specyfikę gospodarki m akroreg io n u i jej fun k cje w system ie gospodarki narodow ej oraz skalę opóźnień w społeczno-gospodarczym rozw oju tego obszaru w stosunku do obszaru całego k ra ju . O ch arak terze i skali zaniedbań w rozw oju go­ spodarczym m akro reg ion u św iadczy zarów no s tru k tu ra gospodarki, ty p o ­ w a dla obszarów słabo rozw iniętych, jak też niższe od średnich k rajo w y ch w skaźniki ilu stru jąc e n atężenie procesów inw estow ania, w yposażenie ob­ szaru w m a ją te k trw ały , poziom aktyw izacji zawodowej ludności. I cho­ ciaż prow adzona w całym okresie pow ojennym p olity ka aktyw izacji go­ spodarczej tego obszaru przyniosła znaczne e fe k ty w usu w aniu skutków zaniedbań w dziedzinie p o ten c jału wTytw órczego, in fra stru k tu ry technicz­ nej i społecznej oraz poziom u zaspokojenia potrzeb społeczeństw a, to jednakże d ystans dzielący gospodarkę m akroregionu od bardziej rozw i­ n ięty ch obszarów k ra ju jest nadal znaczny.

S U M M A R Y

T he aim of th e paper is to a n a ly se th e changes of the econom ic stru ctu re in th e C en tral-E ast m acro-region and to esta b lish the ch aracter and direction of th ese ch an ges on th e basis of th at a n alysis. T he an a ly sis of th e relation s am ong th e th ree econ om ic sph eres: ra w m aterials, p rocessin g and serv icin g is of fu n d am en tal im ­ p o rtan ce here. T he com parison of d ev elo p m en t p rocesses tak in g p lace in th e w h o le co u n try and th ose in th e m a cro -reg io n its e lf en a b les us to sh o w th e sp ecific ch a ­ ra cter of m acro-region econ om y and its fu n ction w ith in th e sy stem o f nation al econ om y and th e sca le of its tard in ess in relation to th e w h o le country. The e c o ­ nom ic stru ctu re ch aracteristic of th e p oorly d evelop ed areas, lo w er th an th e avera g e in v estm en t process in te n sity and lo w er le v e l of p eo p le’s p rofession al a ctiv ity sh ow th e sca le of social and econ om ic tard in ess of th at m acro-region.

19 R oczniki sta ty sty czn e w o jew ó d ztw GUS: 1981, s. 117 i 170, 1982, s. 170, 1986,