"Religia i Kościół rzymskokatoliocki w polskiej myśli politycznej (1918-1993)", Lublin 9-10 XII 1993 roku : [sprawozdanie z konferencji]

Waldemar Paruch

"Religia i Kościół rzymskokatoliocki

w polskiej myśli politycznej

(1918-1993)", Lublin 9-10 XII 1993

roku : [sprawozdanie z konferencji]

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 1, 281-283

w skazyw ał autor — zgodnie z form ułą R aportu Harm ela z 1967 r., m ilitarna polityka bezpieczeństw a b yła „nogą w spierającą” a polityka bezpieczeństw a i w spółpracy „nogą rozgryw ającą” (s. 93).

Senghaas wskazuje także na w yzw ania i zagrożenia dla w yraźnie preferowanego przez siebie scenariusza transnarodowej przyszłości Europy. W szczególności wskazuje na niebez­ pieczeństw o nacjonalizm u i konflikty etniczne. Szkoda jednak, że rozw ażania n a ten tem at ogranicza do Europy W schodniej. O czyw iście, zjawiska te w tej części Europy tw orzą re­ alne zagrożenia dla stabilności i bezpieczeństw a, jednakże Europa Zachodnia także nie jest w olna od nacjonalizm ów , chociaż o dużo mniejszej intensyw ności. Inne w yzw ania to ciągle niestabilna sytu acja w b y ły m ZSRR, niejasne perspektyw y m iędzynarodowej roli N iem iec, brak jednoznaczności co do europejskiej roli Stanów Zjednoczonych po zakończeniu zimnej wojny. N iejasnościom tym tow arzyszą pesym istyczn e oceny dotyczące przyszłości Europy, form ułow ane nie tylko przez kręgi naukowe, ale także przez siły polityczne. Pesym iści ob ecne zm iany w Europie nazyw ają końcem długiego pokoju i pow rotem do zanarchizo- wanej Europy. Tu — jak argum entują — w m iejsce porządkującej bipolarności pojaw iła się nieprzew idyw alna w ielobiegunow ość, w m iejsce równowagi sił w iele elem entów w skazu­ jących na ich nierównowagę, a w m iejsce stabilizującego nuklearnego odstraszania wzrost roli zbrojeń konw encjonalnych w europejskiej p olityce bezpieczeństw a. Zasadność tych poglądów w ym aga wnikliw ych analiz i weryfikacji, a tow arzyszący im pesym izm stanow i sw oiste w yzw anie intelektualne dla zm ian ogólnoeuropejskich.

N ależy także wskazać, że praca Senghaasa, będąca głosem w dyskusji n a tem at kon­ struow ania nowej politycznej architektury w Europie, jest także głosem w dyskusji na tem a t badania stosunków m iędzynarodow ych w postzim now ojennym św iecie. W ystępuje tu w yraźne zderzenie tradycyjnego, realistycznego nurtu odw ołującego się do siły, dom i­ nacji, p otęgi państw , z nurtem idealistycznym , zw anym obecnie liberalnym lub neowil- sonow skim , odw ołującym się do w spółzależności, procesów transnarodow ych oraz in sty­ tucjonalizacji stosunków m iędzynarodow ych. Senghaas w yraźnie opow iada się za nurtem idealistycznym . N urt ten, m im o w ielu wad, um ożliw ia p ełniejsze analizowanie stosunków m iędzynarodow ych w warunkach narastających w spółzależności. Istotn ą m etodologiczną cechą recenzowanej książki jest także odw oływ anie się do pozytyw nej wizji pokoju, będą­ cego w ynikiem w spółpracy a nie braku wojny. P on ad to Senghaas, odw ołując się do „teorii w ięzi” , w yraźnie wskazuje na w p ływ w nętrza państw a na stosunki m iędzynarodow e, ich dynam ikę i zachodzące procesy.

Marek P i e t r a ś

R elig ia i K o ś c i ó ł rzy m s k o k a to lic k i w po lsk ie j m y ś li p o lity c z n e j

( 1 9 1 8 - 1 9 9 3 ) , L ublin 9 -1 0 X II 1993 roku, (spraw ozdan ie z konfe­

rencji)

W dniach 9 -1 0 grudnia 1993 roku o d b y ła się na W ydziale Politologii U niw ersytetu Marii C urie-Skłodowskiej w Lublinie ogólnopolska konferencja naukowa: „R eligia i K o ­

śc ió ł rzym skokatolicki w polskiej m yśli p o lityczn ej (1 9 1 8 -1 9 9 3 )”. Z ostała ona zorganizo­

w ana w ramach badań statu tow ych W yd ziału P olitologii przez Zakład M yśli Politycznej X IX i X X w ieku w e w spółpracy ze środow iskiem naukow ym K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego. P ow yższa konferencja b yła drugim przedsięw zięciem realizowanym przez ze­ sp ół pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Jachym ka a pośw ięconych analizie podstaw ow ych

problem ów i kategorii polskiej m yśli politycznej. Pierw szą inicjatyw ą b y ła konferencja:

„ M n iejszo ści narodowe w polskiej m yśli p o lityczn ej X X wieku. Lublin 21 X I 1991 roku”,

której następstw em b yła publikacja m ateriałów pokonferencyjnych.2

W ybór problem atyki związanej z religią i K ościołem rzym skokatolickim został uza­ sadniony w w ystąpieniach w stępnych: dziekana prof. dr. hab. Jana Jachym ka i księdza arcybiskupa m etropolity lubelskiego prof. dr. hab. B olesław a Pylaka.

Po pierwsze, K ościół rzym skokatolicki jest w spólnotą szczególnego rodzaju, oprócz bow iem w ym iaru ludzkiego posiada również cele transcendentne, ponadto w spółcześnie akcentuje się odrębność K ościoła i państw a podkreślając, że są to rzeczyw istości różne, a jednocześnie autonom iczne w obec siebie, jednak p ełn y separatyzm jest niem ożliw y z powodu ścisłego pow iązania z człow iekiem . D latego też p olitolodzy upraw nieni są do analizy zależności i oddziaływ ań w ystępujących m iędzy państw em i K ościołem . D o tyczy to z jednej strony badań w aspekcie strukturalnym i instytucjonalnym , z drugiej strony zaś studiów zarówno aksologicznych jak i z zakresu m yśli politycznej.

Po drugie, „K ościół rzym skokatolicki zawsze stanow ił część św iata polskiej polityki bez w zględu na to czy się to komuś podoba, czy nie” .3 Jego obecność w polskiej polityce w iązała się nie tylko z egzystencją in stytu cji, ale również z przekonaniam i politycznym i (ideam i i koncepcjam i), działaniam i i postawam i zajm ow anym i przez w iernych. T ym bardziej, że w dziejach Polski katolicy stanow ili większość jej m ieszkańców . Z tych w zględów pracownicy Zakładu M yśli Politycznej uznali za konieczne podjęcie badań nad problem em ciągłości i zm ian w polskiej m yśli politycznej w odniesieniu do funkcji religii i K ościoła rzym skokatolickiego w życiu sp ołecznym , jego w p ływ u na zachow ania polityczn e i św iadom ość sp ołeczn ą oraz tworzone system y wartości.

Po trzecie, problem atyka zw iązana z religią i kościołam i to jednocześnie kw estia w ol­ ności obyw atelskich, czyli rozgraniczenia uprawnień przynależnych: jed n ostce, państw u i grupie etnicznej czy w yznaniowej. Stąd też istotn ym zam iarem b yła analiza tego za­ gadnienia w poszczególnych okresach historycznych: liberalnej dem okracji parlam entarnej (1918-1926), autorytaryzm ie (1 926-1939), ekspansji w okresie II w ojny św iatow ej, to ta li­ taryzm ie (1944-1989) oraz w dobie transform acji system ow ej.

Konferencja sk ład ała się z czterech sesji obejm ujących ogółem trzynaście referatów, które m ożna podzielić na trzy grupy problem owe.

Pierw sza obejm ow ała zarys warunków dem ograficznych, prawnych i doktrynalnych w ynikających z nauki społecznej K ościoła rzym skokatolickiego. Zaliczyć do niej m ożem y referaty: „L udność P olski według w y zn a ń ” (dr hab. A licja W ójcik, mgr Zbigniew A da­ m ow icz), „Status praw ny religii i K o śc io ła rzym skokatolickiego” (ks. prof, dr hab. Józef Krukowski), „ K o śc ió ł rzym skokatolicki wobec ruchów i p a rtii p o lityczn ych ” (prof, dr hab. Ryszard Bender). W pierw szym referacie zo sta ła przedstaw iona struktura w yznaniow a ludności Polski w latach 1918-1993, z w yłączeniem okresu w ojny 1939-1945, zarówno w układzie statyczn ym w św ietle m ateriałów źródłow ych, jak i ze wskazaniem na kierunki i dynam ikę przekształceń w yznaniow ych ludności zam ieszkującej państw o polskie. Ks. prof. Józef Krukowski zarysow ał m odel regulacji stosunków m iędzy państw em i K ościo­ łem w ystępujący w system ach prawnych istniejących w X X w ieku, rów nocześnie odnosząc je do rzeczyw istości polskiej: II R zeczpospolita, okres 1939-1945, Polska Ludowa oraz etap transformacji ustrojowej po 1989 roku. Prof. R yszard Bender opierając się n a encyklikach

2 Zob. M n iejszo ści narodowe w polskiej m yśli p o lityczn ej X X w ieku , red. J . J a c h y m e k , O ficyna W ydaw nicza „C zas” , L ublin 1992, ss. 253.

3 C y t. za N. D a v i e s , B oże igrzysko. H isto ria Polski, T . II: Od roku 1795, K raków 1991, s. 266.

papieskich pod d ał analizie naukę sp ołeczn ą K ościoła w kontekście ruchów i partii poli­ tycznych, ze szczególnym zw róceniem uwagi na ideowe korzenie i rozwój Chrześcijańskiej Dem okracji.

D o drugiej grupy referatów należałoby zaliczyć rozważania, których celem b yło za­ kreślenie m iejsca religii i K ościoła rzym skokatolickiego w m yśli politycznej głów nych pol­ skich ugrupowań politycznych istniejących w latach 1918-1949. Znalazły się więc tam stu ­ dia dotyczące orientacji ideow ych w II R zeczypospolitej: Narodowej D em okracji (dr Ewa M aj), ruchu konserw atyw nego (dr hab. W łodzim ierz M ich), Chrześcijańskiej D em okra­ cji (dr B ogusław Paw łow ski), obozu piłsudczykow skiego (mgr W aldem ar Paruch), ruchu ludow ego (prof, dr hab. Jan Jachym ek, mgr Zenon T ym oszuk), Polskiej Partii Socjalistycz­ nej (dr Stanislaw M ichałow ski), K om unistycznej Partii Polski (dr K rystyna Trembicka) a także partii, innych organizacji oraz grup politycznych istniejących w latach 1939-1949 (doc. dr hab. A ntoni Mieczkowski, dr D an u ta W iniarska-Tw oróg). Pow yższych osiem w y­ stąp ień stw orzyło zestaw ilustrujący różne m odele ideowe w ypracow ane w polskiej myśli politycznej a odnoszące się do katolicyzm u. W ystęp ow ały tu poglądy uznające katolicki sy stem wartości za podstaw ę ładu społecznego i moralnego, przy jednoczesnym prezento­ w aniu różnorodnej argum entacji. Jedni podaw ali w zględy doktrynalne i m oralne, inni zaś narodowe czy państwowe. C zęść ugrupowań bezw zględnie negow ała p ozytyw n ą rolę kato­ licyzm u, niektórzy uważali K ościół rzym skokatolicki, jego w yznaw ców oraz duchownych za zagrożenie dla tolerancji lub istotn ą przeszkodę uniem ożliw iającą realizację w łasnych wizji ideow ych, np. kom unistycznej koncepcji państw a, człow ieka i społeczeństw a.

W trzeciej grupie w ystąpień poddano analizie stosunek obozu rządzącego w Polskiej R zeczpospolitej Ludowej do religii i K ościoła rzym skokatolickiego (prof, dr hab. Edward Olszewski: „O bóz rządzący wobec religii i K o śc io ła rzym skokatolickiego w P R L ”) ze szcze­ gólnym zw róceniem uwagi n a politykę prowadzoną przez P Z P R . Pow iązania w ystępujące m iędzy polską opozycją antykom unistyczną a K ościołem rzym skokatolickim b yły przed­ m iotem referatu „O pozycja polityczn a a religia i K o śc ió ł rzym skokatolicki” (m gr W ojciech Sokół). A utor w yodrębnił trzy płaszczyzny dociekań: katolicyzm a państw o i społeczeństw o w system ie kom unistycznym , rola K ościoła w tworzeniu programów środowisk i ugrupowań opozycyjnych oraz opozycja a K ościół w latach osiem dziesiątych. W brew wcześniejszym zapow iedziom nie został w ygłoszony referat „Inspiracje m yśli katolickiej we w spółczesnych

ugrupowaniach polityczn ych (1 9 8 9 -1 9 9 3 )” (prof, dr hab. Jerzy R eb eta).

R eferaty dotyczące bezpośrednio polskiej m yśli politycznej stw orzyły m ożliw ość p eł­ nego przedstaw ienia stosunku polskich ugrupowań politycznych do religii i K ościoła rzym ­ skokatolickiego ujm owanego w trzech wym iarach. Po pierwsze, w ym iar ideowy, czyli sto ­ sunek do idei i w artości m oralnych katolicyzm u, ich relacji z polską racją stanu, ich w p ływ u n a opinie, postaw y i zachowania sp ołeczne (jednostek i grup). Po drugie, w y­ miar hierarchiczno-instytucjonalny polegający na zakreślaniu w m yśli politycznej oceny działań K ościoła jako instytucji, jego m iejsca w system ie politycznym i stosunku do p od ­ m iotów życia politycznego. Po trzecie, wymiar· w spólnoty w ierzących i jej stosunku do wartości i działań obyw ateli innych w yznań i osób niew ierzących, czyli ogólnie m ów iąc za­ gadnienia tolerancyjnej polityki prowadzonej przez państw o i korzystania przez obyw ateli z wolności sum ienia i wyznania.

O rganizatorzy przygotow ują publikację obejm ującą w szystkie zaprezentow ane na konferencji referaty.