Klasyfikacja litogenetyczna peryglacjalnych pokryw stokowych w po³udniowej
czêœci P³askowy¿u Ojcowskiego — odpowiedŸ
Halina Pawelec*
Cieszê siê, ¿e mój artyku³ obudzi³ zainteresowanie i dziêkujê dr J. Stochla-kowi za dyskusjê. Przyznajê, ¿e klasyfi-kuj¹c badane osady nie bra³am pod uwagê teoretycznych zasad klasyfiko-wania „obiektów geomaterialnych”. Opiera³am siê jedynie na szczegó³owej analizie sedymentologicznej osadów oraz analizie ich rozmieszczenia w odniesieniu do rzeŸby stoków. Chcê jasno okreœliæ, ¿e nie by³o moim zamiarem tworzenie syntezy w postaci ogólnej i uniwersalnej klasyfikacji osadów stokowych. Moja klasy-fikacja jest typu regionalnego (co zosta³o w dyskutowanej pracy wyraŸnie powiedziane). Jest ona bezpoœrednim rezultatem badañ osadów wystêpuj¹cych na stokach po³udniowej czêœci P³askowy¿u Ojcowskiego. Jej koncep-cja wynik³a podczas prób ustalenia logicznej i jednoznacz-nej typologii tych osadów. Okaza³o siê bowiem, ¿e terminologia stosowana dotychczas w Polsce, w badaniach l¹dowych osadów stokowych, jest nieprecyzyjna i czêsto niespójna. Swoje badania postanowi³am oprzeæ na jasnych podstawach terminologii geologicznej, okreœlonym sche-macie mechanizmów transportu i depozycji osadów oraz jednoznacznych cechach litologicznych, identyfikuj¹cych poszczególne facje. Tak powsta³a omawiana klasyfikacja. Uzna³am, ¿e mo¿e byæ ona przyczynkiem do utworzenia w przysz³oœci jednolitej typologii l¹dowych pokryw stoko-wych, opartej na szczegó³owej charakterystyce sedymen-tologicznej. Przedstawi³am j¹ zatem w publikacji, licz¹c na podjêcie dyskusji przez badaczy zajmuj¹cych siê pokrywa-mi stokowypokrywa-mi w innych regionach Polski. Cieszê siê wiêc, ¿e moja praca wzbudzi³a zainteresowanie i zainicjowa³a dyskusjê.
Czy omawiana klasyfikacja jest klasyfikacj¹ diagnostyczn¹?
Nie mogê siê zgodziæ, ¿e jest to jedynie wyszczególnie-nie a wyszczególnie-nie klasyfikacja diagnostyczna. Uwa¿am bowiem, ¿e ustalone przeze mnie kryteria (Pawelec, 2004; tab. 1) s¹ cechami diagnostycznymi dla wydzielonych typów gene-tycznych osadów. Jako g³ówny argument za tym, ¿e nie jest to klasyfikacja diagnostyczna, mój oponent podaje brak nawi¹zania przeze mnie do istniej¹cych klasyfikacji proce-sów i osadów stokowych. Nie mogê siê z tym zgodziæ, albowiem swoje obserwacje porówna³am z wynikami badañ prezentowanymi w literaturze polskiej i zagranicz-nej (przede wszystkim najnowszymi). Ze wzglêdu na ogra-niczon¹ iloœæ miejsca, w dyskutowanej pracy zosta³y zacytowane jedynie wybrane pozycje literatury dotycz¹ce: pokryw zwietrzelinowych (Hopkins & Sigafoos, 1951; Tricart, 1960; Lautridou & Ozouf, 1982), osadów usy-piskowych (Rapp, 1960; Kotarba, 1976; Francou & HPtu,
1989; Jahn, 1992; Blikra & Nemec, 1998); osadów sp³ywów ma³ej gêstoœci (Rapp, 1960; Nemec & Steel, 1984; Postma, 1986; Blikra & Nemec, 1998); osadów soli-flukcyjnych i sp³ywów masowych du¿ej gêstoœci (Lun -dqvist, 1949; Jahn; 1970; Washburn, 1973; Benedict, 1976; Pierson, 1986; Ballantyne & Harris, 1994; Bertran i in., 1995; Van Steijn i in., 1995; Bertran i in., 1997; Blikra & Nemec, 1998; Matsuoka, 2001; lessów stokowych (Jahn, 1950; Jersak, 1973; Maruszczak, 1986, 1991; Jersak i in., 1992), deluwiów lessowych (Stochlak, 1978; Œnie-szko, 1995; Blikra & Nemec, 1998).
Jak wynika z przedstawionego zestawienia powo³ujê siê równie¿ na badania J. Stochlaka. Podzielam zdanie o ich du¿ym znaczeniu dla poznania osadów deluwialnych.
Nie nawi¹za³am do ogólnej klasyfikacji osadów stoko-wych, dlatego ¿e nie istnieje dotychczas klasyfikacja uni-wersalna (tzn. obejmuj¹ca wszystkie typy osadów stokowych), w której podstawowym kryterium by³yby cechy teksturalno-strukturalne osadów. Szczególn¹ trud-noœæ w tym zakresie, sprawiaj¹ osady deponowane w rezultacie ruchów masowych (tzn. koluwia w myœl przyj-mowanej przez dyskutanta terminologii). Równie¿ w kla-syfikacji osadów zboczowych J. Stochlaka (1974) kryteria wydzielenia tych osadów nie zosta³y jasno okreœlone. W cytowanej pracy (str. 489) czytamy: „Okreœlenie szcze-gó³owych kryteriów dla wydzielonych typów osadów koluwialnych, z uwagi na ró¿norodny charakter i dynami-kê typów procesów grawitacyjnych, jest trudne do sprecy-zowania”.
Istotnie, ró¿norodnoœæ osadów stokowych, spowodo-wana licznymi uwarunkowaniami przebiegu procesów sto-kowych (topografia stoku, litologia pokryw stosto-kowych, lokalny klimat, szata roœlinna) jest jedn¹ z przyczyn trud-noœci w ich klasyfikacji. Drug¹ tego przyczyn¹ jest zastój badañ sedymentologicznych, l¹dowych osadów stoko-wych po latach 60-tych XX w. W okresie tym, w badaniach procesów stokowych, dominowa³ aspekt geomorfologicz-ny (m.in. Varnes, 1978). Dopiero w ostatnich latach nast¹pi³ intensywny rozwój badañ osadów stokowych, opartych na szczegó³owej analizie sedymentologicznej. Jest on notowany g³ównie w literaturze zagranicznej. W za³o¿eniu mojej pracy by³o nawi¹zanie do tych nowych tendencji badawczych.
Czy obiekt klasyfikacji zosta³ logicznie i precyzyjnie okreœlony?
Nie mogê siê zgodziæ, ¿e nie okreœli³am w sposób logiczny i precyzyjny obiektu klasyfikacji — peryglacjal-nych pokryw stokowych. Podajê ¿e: „terminem pokrywa stokowa zosta³y okreœlone wszystkie utwory powsta³e na stokach (zwietrzelinowe, eoliczne oraz wszelkie osady redeponowane w rezultacie procesów stokowych)”. Uwa-¿am, ¿e jest to okreœlenie logiczne i precyzyjne, chocia¿ ogólne. Uzna³am, ¿e ze wzglêdów merytorycznych, konieczne jest dokonanie szczegó³owej analizy wszystkich osadów wystêpuj¹cych na stokach, a nie tylko osadów deponowanych przez procesy stokowe. Na obszarze moich 289 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 4, 2005
*Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; hpawelec@wnoz.us.edu.pl
badañ materia³em uruchamianym przez procesy stokowe by³ less oraz materia³ gruzowy, powsta³y w rezultacie wie-trzenia mrozowego. Cechy litologiczne lessu oraz pokryw zwietrzelinowych mia³y wp³yw na przebieg procesów sto-kowych i znajduj¹ odzwierciedlenie w budowie osadów deponowanych przez te procesy. Zale¿noœæ pomiêdzy lito-logi¹ pokryw stokowych a rozwojem procesów stokowych i budow¹ osadów powsta³ych w rezultacie redepozycji sto-kowej dokumentuj¹ liczne badania (m.in. Ballantyne, Har-ris, 1994; Migoñ, Traczyk, 1998). Mam te¿ uwagê formaln¹. Nie jest prawd¹, ¿e lessy stokowe to osady eoliczne, nie zwi¹zane genetycznie z grup¹ procesów sto-kowych. Lessy stokowe s¹ definiowane jako osady powsta³e w rezultacie synchronicznie dzia³aj¹cych depo-zycyjnych procesów eolicznych oraz redepodepo-zycyjnych procesów stokowych (Jahn, 1950; Jersak, 1973; Jersak i in., 1992).
W literaturze spotykane s¹ ró¿ne definicje terminu „pokrywa”. Dylik (1952) nazywa „pokrywami” powierzchniowe ska³y luŸne, powsta³e w warunkach pery-glacjalnych. Zalicza do nich utwory powsta³e w wyniku wietrzenia mrozowego, stokowych ruchów grawitacyj-nych typu kongeliflukcyjnego i sp³ukiwania. Szersze ujê-cie terminu „pokrywa”, w którym mieszcz¹ siê utwory powierzchniowe ró¿nych œrodowisk klimatycznych, zasto-sowa³ Jahn (1956). Cytowany autor stosuje podzia³ na pokrywy eluwialne (wietrzeniowe) oraz pokrywy sedy-mentacyjne, powsta³e w rezultacie ruchów masowych i sp³ukiwania a tak¿e innych procesów (np. pokrywa glacjal-na). W odniesieniu do utworów peryglacjalnych pojawia siê równie¿ pojêcie „glebopokryw stokowych” (Kowal-kowski, 1988). Wed³ug tego autora w genezie „glebopo-kryw stokowych” uczestniczy³y: „procesy peryglacjalnego wietrzenia mrozowego, krioturbacji, soliflukcji, spe³zania, zmywania, wymywania, wmywania, eolicznej sedymentacji i deflacji”. Czêsto te¿ termin „pokrywa” jest stosowany bardzo swobodnie. Nazywane s¹ nim osady o okreœlonej genezie (np. pokrywa eoliczna), litologii (np. pokrywa piaszczysta) i wieku (np. pokrywa czwartorzêdowa). Stosowany jest on powszechnie w badaniach lessów. W œwietle przedstawionych danych nie rozumiem dlaczego zastosowanie przeze mnie terminu „pokrywa” obudzi³o taki gor¹cy sprzeciw?
J. Stochlak pisze: „Peryglacjalny charakter wiêkszoœci mi¹¿szych gruzowych, gruzowo-piaszczystych i gru-zowo-gliniastych pokryw stokowych na obszarach pod-górskich i wy¿ynnych Polski raczej nie budzi zastrze¿eñ”, a jednak wysuwa formalne zastrze¿enie do peryglacjalnej genezy omawianych pokryw. W dyskutowanej pracy uzasadni³am peryglacjaln¹ genezê osadów, bêd¹cych przedmiotem klasyfikacji, pisz¹c (str. 990): „...W przedsta-wianych badaniach rezydua krasowe oraz glacigeniczne napotkano jedynie w krawêdziowej strefie p³askowy¿u (Pawelec, 2001). Na przewa¿aj¹cej czêœci badanego obsza-ru, bezpoœrednio na górnojurajskim pod³o¿u wystêpuj¹ pokrywy peryglacjalne, bêd¹ce przedmiotem niniejszego opracowania. S¹ to utwory zbudowane z gruzu (powsta³ego w rezultacie wietrzenia mrozowego) oraz materia³u lessowego”.
W swoich badaniach stara³am siê ustaliæ stratygrafiê pokryw stokowych w po³udniowej czêœci P³askowy¿u Ojcowskiego. Przygotowujê obszern¹ publikacjê, w której przedstawiê rezultaty tych badañ w odniesieniu do prezen-towanej w literaturze stratygrafii osadów jaskiniowych. Generalnie, stwierdzi³am ¿e w po³udniowej czêœci
P³asko-wy¿u Ojcowskiego dominuj¹ pokrywy stokowe (deluwia, osady usypiskowe, osady sp³ywów masowych), zbudowa-ne z ostrokrawêdzistych wapieni oraz materia³u lessowe-go. O lessowym pochodzeniu drobnoziarnistego materia³u, obecnego w tych osadach, mo¿na wnioskowaæ ju¿ z porównania jego sk³adu ziarnowego ze sk³adem lessu (Pawelec, 2004; ryc. 2 A, B, C).
Lokalnie wystêpuj¹ diamiktony zbudowane z lekko og³adzonych wapieni i matriksu wzbogaconego (w porów-naniu z osadami wspomnianymi wy¿ej) w i³ i frakcje piasz-czyste (Pawelec, 2004, ryc. 2, E). Diamiktony takie wystêpuj¹ bezpoœrednio na jurajskim pod³o¿u lub przewar-stwiaj¹ profile lessowe. Ich pozycja w tych profilach a tak¿e wyniki analiz mineralogicznych (w obrêbie drobno-ziarnistego matriksu) wskazuj¹ ¿e s¹ to osady peryglacjal-ne (zbudowaperyglacjal-ne z materia³u lessowego i gruzowego), zmienione przez plejstoceñskie procesy glebowe. Analiza mineralogiczna frakcji < 2:m wykaza³a du¿e iloœci kwar-cu (~45%), kalcyt, skalenie, minera³y ilaste (smektyty, struktury mieszanopakietowe I/S, kaolinit, illit), (Bzowska, 2000). Osady te ró¿ni¹ siê wyraŸnie od rezyduów zwietrze-lin krasowych, które napotka³am jedynie w g³êbokich wierceniach, w krawêdziowej strefie p³askowy¿u. Rezy-dua krasowe to bezwêglanowe, czerwono-rdzawe i ¿ó³te i³y warstwowane (z pojedynczymi krzemieniami i otocza-kami kwarcu), ¿elaziste (do 7,4% Fe2O3). W ich sk³adzie
mineralogicznym (we frakcji < 2 :m) dominuj¹ minera³y ilaste (kaolinit, struktury mieszanopakietowe I/S, illit). Niewielka jest zawartoœæ kwarcu (~15%), œladowo wystê-puj¹ skalenie (Bzowska, 2000).
Czy wydzielone przeze mnie osady maj¹ rangê typów czy podtypów genetycznych?
Tok rozumowania J. Stochlaka w tej kwestii nie jest dla mnie jasny. Podaje on kilka terminów, które maj¹ okreœlaæ „strefowe podtypy procesów stokowych”, które rozwijaj¹ siê w „warunkach kriolitozony”: kriodeserpcja, gelifluk-cja, kongeliflukgelifluk-cja, kriosoliflukgelifluk-cja, derazja. St¹d wysuwa wniosek, ¿e czêœæ wydzielonych przeze mnie typów gene-tycznych osadów bêdzie musia³a wyst¹piæ w randze podty-pów genetycznych (np. osady usypiskowe). Mam tu uwagê formaln¹. Nie wszystkie z podanych terminów okreœlaj¹ procesy stokowe, zachodz¹ce w „warunkach kriolitozo-ny”. Derazja (Pecsi, 1965, vide Klimaszewski, 1978) to synonim terminu „denudacja”, który wed³ug Klimaszew-skiego (1978) okreœla „przemieszczanie pokrywy zwie-trzelinowej oraz przypowierzchniowych utworów skalnych pod wp³ywem si³y ciê¿koœci” (oznacza to ogó³ procesów stokowych, dzia³aj¹cych we wszystkich strefach klimatycznych). Nie znalaz³am w ¿adnym podrêczniku ani s³owniku terminu „kriodeserpcja”. Mo¿e chodzi o „kriode-sorpcjê”? Pozosta³e terminy (geliflukcja, kongeliflukcja, kriosoliflukcja) pojawi³y siê w literaturze w latach 50-tych ubieg³ego wieku, w badaniach procesów stokowych dzia³aj¹cych na obszarach o zimnym klimacie (soliflukcji w rozumieniu Anderssona, 1906). Razem z nimi by³y jesz-cze inne (np. kongeliturbacja, gelisoliflukcja, krioturbacja, gelisaltacja), o których dyskutant nie wspomina. Muszê przyznaæ, ¿e nie rozumiem na jakiej podstawie podanie tych terminów ma dowodziæ, ¿e czêœæ wydzielonych prze-ze mnie typów genetycznych osadów jest podtypami gene-tycznymi?
290
W kwestii uwag dotycz¹cych kryteriów wydzielenia pokryw stokowych
Zgodnie z prezentowanymi w literaturze badaniami, osady deponowane w rezultacie procesów stokowych wystêpuj¹ czêsto w postaci form o okreœlonej morfologii (sto¿ków, jêzorów, lobów, teras). Niestety na badanym obszarze, ze wzglêdu na obecnoœæ pokrywy lessowej oraz intensywny rozwój procesów denudacyjnych u schy³ku vistulinu (wywo³any ociepleniem klimatu i wytapianiem wieloletniej zmarzliny), formy te najczêœciej nie zazna-czaj¹ siê w rzeŸbie. Z regu³y badane osady (zw³aszcza usy-piskowe i sp³ywów masowych) wystêpuj¹ w postaci kopalnej. W skali niewielkich ods³oniêæ (szurfów) wszyst-kie litosomy maj¹ pokrój tabularny i nie jest mo¿liwe okre-œlenie ich przestrzennej geometrii. Okaza³o siê jednak, ¿e przyjête kryteria litologiczne oraz analiza lokalizacji mor-fologicznej osadów (nachylenia stoków) pozwalaj¹ na jed-noznaczn¹ identyfikacjê wyró¿nionych typów genetycznych osadów.
Moje badania wykaza³y, ¿e dyskredytowana przez J. Stochlaka mi¹¿szoœæ ³awic jest wa¿nym kryterium odró¿-niania osadów deponowanych w rezultacie sp³ywów o du¿ej gêstoœci (wiêksza mi¹¿szoœæ ³awic) od osadów depo-nowanych w rezultacie sp³ywów o ma³ej gêstoœci (mniej-sza mi¹¿szoœæ ³awic). Prawid³owoœæ t¹ stwierdzili te¿ Postma (1986) i Blikra & Nemec (1998). Ponadto istnieje empirycznie okreœlona relacja pomiêdzy mi¹¿szoœci¹ ³awic osadów sp³ywów masowych a wielkoœci¹ klastów, co mo¿e byæ dodatkowym kryterium identyfikacyjnym proce-sów sp³ywowych (m.in. Nemec & Steel 1984). Nie mogê siê te¿ zgodziæ, ¿e (jak oponent podaje) mi¹¿szoœæ ³awic jest jedynie cech¹ geometryczn¹ albowiem jest to tak¿e kryterium litologiczne.
Proponowane dodatkowe, diagnostyczne kryteria lito-logiczne (charakterystyka petrograficzna frakcji grubo-ziarnistej oraz mineralogiczna frakcji drobnogrubo-ziarnistej, a tak¿e szczegó³owy stosunek objêtoœciowy/wagowy pomiêdzy szkieletem ziarnowym a matriksem) uwa¿am za zbêdne w przypadku analizowanych przeze mnie osadów. Sk³ad petrograficzny frakcji gruboziarnistych oraz sk³ad mineralogiczny frakcji drobnoziarnistej nie s¹ tu cechami diagnostycznymi. Wszystkie typy osadów gruboziarni-stych zbudowane s¹ z klastów wapieni z udzia³em krze-mieni. Osady drobnoziarniste oraz matriks diamiktonów utworzone s¹ z materia³u lessowego. Chcê te¿ podkreœliæ, ¿e podstaw¹ klasyfikacji sedymentologicznej s¹ cechy tek-sturalno-strukturalne osadów a nie ich sk³ad petrograficz-ny/mineralny.
Stosunek objêtoœciowy pomiêdzy szkieletem ziarno-wym a matriksem opisywanych diamiktonów zosta³ okre-œlony przez ich zró¿nicowanie na diamiktony o zwartym oraz o rozproszonym szkielecie ziarnowym. Wykona³am szczegó³owe analizy sk³adu ziarnowego badanych osadów (metod¹ areometryczn¹ i sitow¹). Ca³kowity sk³ad granu-lometryczny osadów gruboziarnistych (maksymalna frak-cja klastów 30 cm) zbada³am na podstawie analizy prób o ciê¿arze 30 kg. Wykona³am 20 takich analiz. Metod¹ are-ometryczn¹ zbada³am 250 prób. Wyniki analiz sk³adu ziar-nowego zosta³y zamieszczone przy profilach litologicznych (Pawelec, 2004; ryc. 2). Na podstawie prze-prowadzonych badañ uwa¿am, ¿e szczegó³owy sk³ad ziar-nowy nie jest cech¹ diagnostyczn¹ w klasyfikacji analizowanych osadów. Kryterium takim jest natomiast proporcja pomiêdzy materia³em drobnoziarnistym a
gru-boziarnistym, któr¹ oddaj¹ okreœlenia zwarty lub
rozproszony szkielet ziarnowy.
W odpowiedzi na krytykê terminologii
Pojêcia tekstura i struktura rozumiem w znaczeniu przyjêtym w œwiatowej sedymentologii. Tekstura „open-work” (ang. openwork texture), jak sama nazwa wskazuje, jest cech¹ teksturaln¹. Zosta³a ona po raz pierwszy rozpo-znana w badaniach osadów bêd¹cych rezultatem przep³ywów nadkrytycznych o du¿ej energii (Wadell, 1936 vide Lundqvist, 1979). W badaniach osadów stokowych jest czêsto spotykana w osadach usypiskowych (np. Nemec & Kazanci, 1999). Uziarnienie frakcjonalne, zgodnie z najnowszymi podrêcznikami sedymentologii, jest cech¹ teksturaln¹ (np. Bhattacharyya & Chakraborty, 2000; Evans & Benn, 2004).
Nie mogê siê zgodziæ, ¿e termin „diamikton” powi-nien byæ „bezwarunkowo odrzucony”. Termin ten zosta³ zaadoptowany do polskiego jêzyka naukowego przez badaczy zajmuj¹cych siê œrodowiskiem glacjalnym. Obec-nie jest on stosowany powszechObec-nie jako termin okreœlaj¹cy teksturalne cechy osadu. Diamikton (ang. diamicton) to osad o bardzo z³ej selekcji granulometrycznej. Termin gli-na (ang. till) ma wymowê genetyczn¹ i jest stosowany, w sedymentologii osadów plejstoceñskich, dla okreœlenia gli-ny lodowcowej tzn. osadu akumulowanego bezpoœrednio przez lód lub z lodu lodowcowego. W tym ujêciu ka¿da gli-na lodowcowa jest diamiktonem ale nie ka¿dy diamikton jest glin¹ lodowcow¹ (Ruszczyñska-Szenajch, 1998). Ter-min „diamikton” jest czêsto spotykany w polskiej literatu-rze dotycz¹cej osadów glacjo-fluwialnych i glacjo-limnicznych (np. Marks, 1992; Zieliñski, 2003). W polskim podrêczniku sedymentologii (Gradziñski i in., 1986) wystêpuje termin „diamiktyt” dla okreœlenia zwiêz³ej, Ÿle wysortowanej ska³y klastycznej.
Jak ju¿ wczeœniej wspomnia³am, l¹dowe œrodowisko stokowe dopiero w ostatnich latach sta³o siê przedmiotem intensywnych badañ sedymentologicznych. Dotychczas istniej¹ g³ównie zagraniczne opracowania l¹dowych pokryw stokowych, oparte na szczegó³owej analizie tek-sturalno-strukturalnej. W opracowaniach tych termin „dia-mikton” stosowany jest powszechnie. Jestem przekonana, ¿e rozwój badañ doprowadzi do upowszechnienia tego ter-minu równie¿ w polskiej literaturze dotycz¹cej l¹dowego œrodowiska stokowego. Tak jak to siê ju¿ przyjê³o w bada-niach œrodowiska lodowcowego i wodno-lodowcowego.
Czy okreœlenie „osady sp³ywów o ma³ej/du¿ej gêsto-œci” jest poprawne? Dyskutant twierdzi, ¿e nie jest to pojê-cie „(geo-)genetyczne” lecz fizyczne i proponuje aby je zast¹piæ pojêciem „sp³ywy o niskiej/wysokiej lepkoœci”. Nie rozumiem, na jakiej podstawie „lepkoœæ” jest pojêciem genetycznym a „gêstoœæ” nie? Obydwa te pojêcia s¹ para-metrami fizycznymi substancji. Gêstoœæ wyra¿a siê w sto-sunku masy jednostki do jej objêtoœci. Lepkoœæ to: „opór cia³ przeciw ruchom ich cz¹stek wzglêdem siebie. Lepkoœæ dynamiczna to lepkoœæ p³ynu zale¿na od jego rodzaju, temperatury i ciœnienia” (Jaroszewski i in., 1985). W anali-zie sp³ywów masowych, najczêœciej stosowana jest lep-koœæ kinematyczna, któr¹ wyra¿a stosunek lepkoœci dynamicznej do gêstoœci. Wynika st¹d, ¿e obydwa te para-metry mog¹ byæ zastosowane dla charakterystyki sp³ywów masowych. Jednak lepkoœæ jest fizyczn¹ cech¹ jedynie cie-czy i gazów a nie cia³ sta³ych. Z tego powodu uwa¿am, ¿e lepiej stosowaæ okreœlenie „gêsty” ni¿ „lepki” w odniesie-291 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 4, 2005
niu do sp³ywów masowych, które rozwijaj¹ siê w gruncie. Gêstoœæ oœrodka (koncentracja transportowanego mate-ria³u) jest uwa¿ana za g³ówn¹ cechê ró¿ni¹c¹ przep³yw wodny od sp³ywu masowego. Jest ona równie¿ podstaw¹ klasyfikacji sp³ywów masowych (np. Coussot & Meunier, 1995; Dasgupta, 2003). S¹dzê te¿, ¿e ze wzglêdów styli-stycznych, dla okreœlenia stopnia gêstoœci (lub lepkoœci) lepiej stosowaæ przymiotniki „du¿a”, „ma³a” ni¿ „wyso-ka”, „niska”.
Szkoda, ¿e nie zosta³y przedstawione przez dyskutanta inne uchybienia formalne i terminologiczne oraz niejasno-œci i niedomówienia, o których wspomina. Z chêci¹ bym siê do nich odnios³a. Jeszcze raz dziêkujê za dyskusjê. Nasza polemika pozwoli³a poruszyæ wiele szczegó³owych zagadnieñ i kontrowersji istniej¹cych w badaniach l¹dowych osadów stokowych. Okaza³o siê, ¿e w problema-tyce tej zarówno interpretacja osadów jak terminologia i metodyka badañ mog¹ byæ przedmiotem dyskusji.
Literatura
ANDERSSON J.G. 1906 — Solifluction, a component of subaerial denudation. J. Geol. Soc., 14: 91–112.
BALLANTYNE, C.K. & HARRIS C. 1994 — The Periglaciation of Great Britain. Caimbridge University: 1–325.
BENEDICT J.B. 1976 — Frost creep and gelifluction features: a rewiew. Quaternary Research, 6: 55–76.
BERTRAN, P., FRANCOU, B. & TEXIER J.-P. 1995 — Stratifield slo-pe deposits: the stone-banked sheets and lobes model. [W:] Slaymaker, O., (red.) — Steepland Geomorphology, Wiley, Chichester: 147–169. BERTRAN P., HÉTU B., TEXIER J-P. & VAN STEIJN H. 1997 — Fabric characteristics of subaeral slope deposits. Sedimentology, 44: 1–16.
BHATTACHARYYA A. & CHAKRABORTY Ch. 2000 — Analysis of sedimentary succesions. A field manual. A.A., Balkema: 1–408. BLIKRA L.H. & NEMEC W. 1998 — Postglacial colluvium in western Norway: depositional processes, facies and palaeoclimatic record. Sedimentology, 45: 909–959.
BZOWSKA G. 2000 — Opracowanie mineralogii osadów zwietrzeli-nowych w po³udniowej czêœci P³askowy¿u Ojcowskiego. Maszynopis, Zak³ad Mineralogii WNoZ UŒ: 1–22.
COUSSOT P. & MEUNIER M. 1996 — Recognition, classification and mechanical description of debris flows. Earth Sci. Rev., 40: 209–227.
DASGUPTA P. 2003 — Sediment gravity flov-the conceptual pro-blems. Earth Sci. Rev., 62: 265–281.
DYLIK J. 1952 — Pierwsza wiadomoœæ o utworach pokrywowych w œrodkowej Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 68: 12–24.
EVANS D.J.A. & BENN D.I. 2004 — Facies description and the log-ging of sedimentary exposures. [W:] Evans D.J.A. & Benn D.I. (red.) — A practical guide to the study of glacial sediments. Edward Arnold, London: 11–50.
FRANCOU B. & HÉTU B. 1989 — Eboulis et autres formations de pente hétérométrigues. Contribution à une terminologie périglaciaire. Notes et Comptes-rendus du groupe de travail „Régionalisation du Périglaciaire”, 14: 11–144.
GRADZIÑSKI R., KOSTECKA A., RADOMSKI A. & UNRUG R. 1986 — Zarys sedymentologii. Wyd. Geol.
HOPKINS D.M. & SIGAFOOS R. S. 1952 — Frost action and vegeta-tion patterns on the Seward Penisula, Alaska. United States Geological Survey Bulletin, 974 C: 1–100.
JAHN A. 1950 — Less, jego pochodzenie i zwi¹zek z klimatem epoki lodowej. Acta Geol. Pol., 3: 257–310.
JAHN A. 1956 — Mapa pokryw i jej znaczenie geomorfologiczne. Czas. Geogr., 27: 255–265.
JAHN A. 1970 — Zagadnienia strefy peryglacjalnej. PWN. JAHN A. 1992 — Periglacial structures in Svalbard as indicators of a Central European climate in the Last Glaciation. Geogr. Pol., 60: 79–102.
JAROSZEWSKI W., MARKS L. & RADOMSKI A. 1985 — S³ownik geologii dynamicznej. Wyd. Geol.
JERSAK J. 1973 — Litologia i stratygrafia lessu wy¿yn po³udniowej Polski. Acta Geogr. Lodz., 32: 1–139.
JERSAK J., SENDOBRY K. & ŒNIESZKO Z. 1992 — Postwarciañska ewolucja wy¿yn lessowych w Polsce. Pr. Nauk. U Œl., 1227.
KLIMASZEWSKI M. 1978 — Geomorfologia. PWN, Warszawa.
KOTARBA A. 1976 — Wspó³czesne modelowanie wêglanowych sto-ków wysokogórskich na przyk³adzie Czerwonych Wierchów w Tatrach Zachodnich. Pr. Geogr., 120: 1–128.
KOWALKOWSKI A. 1988 — Wiek i geneza gleb. [W:] Starkel, L., (red.) — Przemiany œrodowiska geograficznego Polski. Wszechnica, PAN, Ossolineum, Wroc³aw, 45–85.
LAUTRIDOU J-P. & OZOUF J.C. 1982 — Experimental frost shatter-ing, 15 years of research at the Centre de Géomorphologie du CNRS. Progress in Physical Geography, 6: 217–232.
LUNDQVIST G. 1949 — The orientation of the block material in cer-tain species of earth flow. Geografiska Annaler: 335–347.
LUNDQVIST J. 1979 — Morphogenetic classification of glaciofluvial deposits. Sveriges Geologiska. Undersokning, 767C, 1–72.
MARKS L. 1992 — Ruchy masowe i ewolucja stoku. [W:] Lindner, L., (red.) — Czwartorzêd, osady, metody badañ, stratygrafia. PAE Warsza-wa, 65–75.
MARUSZCZAK H. 1986 — Lessy w Polsce. Ich stratygrafia oraz interpretacja paleogeograficzna. [W:] Maruszczak H. (red.) — Pro-blems of the stratigraphy and paleogeography of loesses. UMCS, Lublin: 1–200.
MARUSZCZAK H. (red.) 1991 — Podstawowe profile lessów w Pol-sce. Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska, Sect. B, 61: 15–54.
MATSUOKA N. 2001 — Solifluction rates, processess and landforms: a global review. Earth Science Reviews: 107–134
MIGOÑ P. & TRACZYK A. 1998 — Pokrywy stokowe-œrodowisko powstania i cechy diagnostyczne. [W:] Mycielska-Dowgia³³o E. (red.) — Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwar-torzêdowych i ich wartoœæ interpretacyjna. Wydzia³ Geografii i Stu-diów Regionalnych UW, Warszawa: 285–301.
NEMEC W. & KAZANCI N. 1999 — Qaternary colluwium in west-central Anatolia: sedimentary facies and paleoklimatic significan-ce. Sedimentology, 46: 139–170.
NEMEC W. & STEEL R.J. 1984 — Alluvial and coastal conglomera-tes: their significant features and some comments on gravelly mas-s-flow deposits. [W:] Koster, E.H., Steel, R.J.(red.) — Sedimentology of Gravels and Conglomerates. Mem. Can. Soc. Petrol. Geol., 10: 1–30.
PAWELEC H. 2004 — Klasyfikacja litogenetyczna peryglacjalnych pokryw stokowych w po³udniowej czêœci P³askowy¿u Ojcowskiego. Prz. Geol., 10: 990–996.
PIERSON T.C. 1986 — Flow behavior of channelized debris flows, Mount St. Helens, Washington. [W:] Hillslope Processes. Allen & Unwin (Boston): 269–296.
POSTMA G. 1986 — Classification for sediment gravity-flow deposits based on flow conditions during sedimentation. Geology, 14: 291–294. RAPP A. 1960 — Talus slopes and mountain walls at Tempelfiorden, Spitsbergen: a geomorphological study of the denudation of slopes in an arctic locality. Norsk Polarinstitutt Skrifter, 119: 1–96.
RUSZCZYÑSKA-SZENAJCH H. 1998 — Struktura glin lodowco-wych jako istotny wskaŸnik ich genezy. [W:] Mycielska-Dowgia³³o, E., (red.) — Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwartorzêdowych i ich wartoœæ interpretacyjna. Wydzia³ Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa: 13–40.
STOCHLAK J. 1974 — Klasyfikacja osadów zboczowych z in¿ynier-sko-geologicznego punktu widzenia. Prz. Geol., 10: 487–492. STOCHLAK J. 1978 — Struktury i tekstury m³odoplejstoceñskich osa-dów deluwialnych. Biul. Inst. Geol., Z Badañ Czwartorzêdu w Polsce, 306: 115–164.
ŒNIESZKO Z. 1995 — Ewolucja obszarów lessowych Wy¿yn Polskich w czasie ostatnich 15 000 lat. Pr. Nauk. UŒl., 1496: 1–122.
TRICART J. 1960 — Zagadnienia geomorfologiczne. PWN, Warsza-wa: 11–234.
VAN STEIJN H., BERTRAN P., FRANCOU B., HÉTU B., TEXIER J-P. 1995 — Models for the genetic and environmental interpretation of stratifield deposits. Permafrost and Periglacial Processes, 6: 125–146.
VARNES D.J. 1978 — Slope movement. Types and processes. Landsli-des. Analysis and Control, Nacional Academy of Science, Washington. Special Report, 176: 11–33.
WASHBURN A.L. 1973 — Periglacial Processes and Environments. Edward Arnold, London: 1–320.
ZIELIÑSKI T. 2003 — Czy mo¿liwa jest identyfikacja œrodowiska gla-cimarginalnego na podstawie kryterium litologicznego? [W:] Harasi-miuk M. & Terpi³owski S. (red.) — Analizy sedymentologiczne osadów glacigenicznych. Wyd. UMCS, Lublin: 95–104.
292
