Aktywne metody walki z bezrobociem w krajach Unii Europejskiej

Państwo i Społeczeństwo IV: 2004 nr 3

Marianna Księżyk

AKTYWNE METODY WALKI Z BEZROBOCIEM

W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Wstęp

W ysokie bezrobocie w wielu krajach unijnych, a także w izja „społeczeństw a fo r­ muły 20:80” oznaczająca - ja k ostrzegają m.in. L. C. T hurow (1999), Ch. Handy (1999), E. Luttw ak (2000), H. P. M artin i H. Schum ann (1999) - że ju ż w 2030 ro ­ ku tylko 20% ludności globu będzie m ogło w ytw arzać dobra potrzebne m ieszkań­ com naszej planety, staw ia przed społeczeństw am i krajów gospodarki rynkowej następujący problem : ja k w ykorzystyw ać kapitał ludzki, aby nie pojaw iły się o l­ brzymie obszary bezrobocia, nędzy i ubóstw a, grożące w ybuchem społecznym .

D otychczasow e dośw iadczenia krajów unijnych w zakresie rozw iązyw ania problemu bezrobocia pokazują, że nie zapew ni się rów now agi na rynku pracy za pom ocą sam ego m echanizm u rynkow ego i że niezbędna je s t aktyw na polityka państwa na rynku pracy. K raje Unii Europejskiej, m ając tę św iadom ość, problem u bezrobocia nie pozostaw iają do rozw iązania w yłącznie rynkow i. W je g o zw alcza­ niu stosują aktyw ną politykę. A ktyw na polityka państw a na rynku pracy m a na celu likwidowanie przyczyn bezrobocia, a są one w ielorakie. T k w ią w niedosta­ tecznej liczbie m iejsc pracy tw orzonych przez kapitał pryw atny; w niedostosow a­ niu kwalifikacji zawodowych osób poszukujących pracy do wym agań pracodawców oraz w braku umiejętności samozatrudnienia się i środków finansowych na ten cel.

Różnorodność przyczyn bezrobocia pow oduje, że aby istotnie je ograniczyć, niezbędne są kom pleksow e działania w ramach ogólnogospodarczego program u zw alczania bezrobocia, polegające na rów noczesnym oddziaływ aniu na obie strony rynku pracy, a m ianow icie na popyt na pracę i na jej podaż. O ddziaływ ania na popyt na pracę polegają na w spieraniu, na rów nych zasadach, inw estorów krajo­ wych i zagranicznych tw orzących nowe m iejsca pracy. N atom iast w odniesieniu do podaży pracy są to inwestycje w kapitał ludzki, zapew niające stałe podnoszenie kwalifikacji oraz dostosow yw anie ich do zm ieniających się w w yniku zachodzące­

go postępu technicznego w ym ogów pracodawców. Stosowanie aktywnych metod w zwalczaniu bezrobocia wskazuje na integrację celów ekonomicznych i społecz­ nych procesów gospodarowania.

Polityka społeczna jest przedmiotem specjalnego zainteresowania Unii Eu­ ropejskiej. Obejmuje ona w iele istotnych dla równoważenia rynku pracy proble­ mów, takich jak: zatrudnienie i płace, edukacja, ochrona zdrowia, polityka miesz­ kaniowa, zabezpieczenie społeczne, pomoc społeczna, dialog społeczny i warunki pracy.

Polityka społeczna Unii Europejskiej dotycząca zatrudnienia

Od 1960 roku funkcjonuje Europejski Fundusz Socjalny. Jego głównym zadaniem jest wypracowanie nowych instrumentów polityki socjalnej i zatrudnieniowej, mającej na celu um ożliwienie zatrudnienia i zw iększenie mobilności osób w e­ wnątrz W spólnoty oraz ułatwienie dostosowania pracowników do zmian w prze­ myśle, zw łaszcza przez szkolenie zawodowe i przekwalifikowanie. Na całym ob­ szarze W spólnoty, poprzez współpracę służb zatrudnienia, odbywa się wymiana informacji o wolnych miejscach pracy i zapotrzebowaniu lokalnych rynków pra­ cy. Dzięki zasadzie swobodnego przepływu osób, zagwarantowanej w traktatach W spólnotowych (Traktat ustanawiający EWG, Jednolity Akt Europejski, Traktat 0 Unii Europejskiej), każdy obywatel Unii i członkowie jego rodziny mają prawo do osiedlania się oraz podjęcia pracy w wybranym państwie członkowskim, bez konieczności uzyskania zezw olenia na te czynności. Ta zasada nie będzie doty­ czyła obywateli polskich po wejściu do UE. Układ Europejski podpisany z Polską postanawia, że tylko osoby ju ż legalnie zatrudnione w krajach Unii lub podejmu­ jące pracę na zasadzie samozatrudnienia będą traktowane zgodnie z zasadą naro­ dową. O skali dostępu obywateli polskich do unijnych rynków pracy nadal będą decydowały poszczególne kraje członkowskie.

Mimo występow ania dużego bezrobocia w niektórych regionach krajów unijnych migracja zarobkowa wewnątrz Unii utrzymuje się, z wyjątkiem Luksem­ burga, na niskim poziom ie i jest niższa niż migracja zarobkowa spoza Unii, a mia­ nowicie: zatrudnieni obywatele Unii stanowią od 2,3% (we W łoszech są to: Gre­ cy, Francuzi, Austriacy i N iem cy) do 8,3% (w Wielkiej Brytanii zatrudnieni są głównie Irlandczycy); natomiast zatrudnieni spoza Unii stanowią od 2,2% (we W łoszech są to: Albańczycy, Polacy, Marokańczycy, Tunezyjczycy, Algierczycy 1 Turcy) do 10,1% (w N iem czech są to: Turcy, obywatele byłej Jugosławii, Polski) [M. Kabaj 2001]. Procesy integracyjne na unijnym rynku pracy, jak widać, nie są łatwe. Mają na to w pływ różnice kulturowe i językow e, a także wprowadzenie Europejskiej Unii Walutowej. Sytuacja na rynku pracy po wprowadzeniu euro zależy w znacznym stopniu od elastyczności danego rynku. Elastyczność rynku pracy wyrażana jest przez: elastyczność czasu pracy (maksymalna ilość godzin dziennie lub tygodniow o), normy ochrony stosunku pracy, regulacje dotyczące zwolnień pracowników, płace minimalne (wynagrodzenie za nadgodziny) i zakres

uprawnień przedstaw icielstw pracow niczych. W Europie elastyczne rynki pracy w ystępują w W ielkiej B rytanii, H olandii, Irlandii i Portugalii.

D yskusję na tem at nowej polityki społecznej w krajach Unii podjęto po ratyfikacji przez państw a członkow skie traktatu z M aastricht. P o d staw ą do tego stały się, w ydane w 1993 i 1994 roku, Zielona i B iała K sięga Europejskiej P olity­ ki Socjalnej. Stanow iły one zapow iedź zharm onizow ania działalności W spólnoty w zakresie zw alczania bezrobocia. Brak pracy dotyczył w tedy 18 m ilionów oby­ wateli Unii i bezrobocie w ykazyw ało d alszą tendencję w zrostow ą.

W ażnym krokiem naprzód w tym zakresie było podpisanie przez P iętnastkę 2.10.1997 roku T raktatu A m sterdam skiego. W szedł on w życie 1 m aja 1997 roku i w prow adzał następujące istotne zm iany w dziedzinie socjalnej: trw ałe zw iększa­ nie zatrudnienia i zw alczanie bezrobocia, przede w szystkim m łodzieży i d ługo­ term inow ego; zapew nienie odpow iedniej ochrony socjalnej, zw alczanie izolow a­ nia grup społecznie poszkodow anych i w yłączonych z pracy, podnoszenie rangi dialogu społecznego i partnerstw a, stosow anie trybu inform acji i konsultacji pra­ cow ników , stały rozw ój gospodarczo-społeczny, solidarność m iędzypaństw ow ą i poprawę konkurencji.

N astępstw em Szczytu A m sterdam skiego i P ostanow ień Luksem burskich było w ypracow anie program u Europejska Strategia Z atrudnienia. P rogram ten stał się płaszczyzną koordynacji polityk zatrudnienia państw członkow skich Unii. Oparty on jest, ja k to stw ierdza P. Z. N ow ak (2003) na czterech podstaw ow ych filarach, za jak ie uznano: zatrudnialność, przedsiębiorczość, adaptacyjność i rów ­ ność szans. W spólnota co roku określa dla każdego filaru dokładne w ytyczne i za­ lecenia, które pow inny być realizow ane przez państw a członkow skie. R ealizow a­ ny w ramach pow yższych filarów program obejm uje:

1. Tw orzenie now ych m iejsc pracy, w tym głów nie w sektorach m ałych i śred­ nich przedsiębiorstw . Służy tem u polityka prom ow ania rozw oju M SP. O bejm uje ona łagodzenie obciążeń fiskalnych, ułatw ienia w dostępie M SP do zew nętrznych źródeł finansow ania, w sparcie dla w prow adzania now ych technologii oraz szkole­ nia zaw odow e. Podobne działania są podejm ow ane w odniesieniu do podm iotów funkcjonujących w sektorze usług, który rów nież stanow i obszar o dużych m ożli­ wościach tw orzenia now ych m iejsc pracy;

2. Zw iększenie szans na zdobycie przez osoby poszukujące pracy um iejętności niezbędnych do uzyskania zatrudnienia. W iąże się to z doskonaleniem system u edukacji oraz w zrostem nakładów na inw estycje w kapitał ludzki, przy jed n o c z e ­ snym znoszeniu barier utrudniających dostęp do w iedzy zaw odow ej, zgodnie z potrzebam i rynku;

3. Rozw ijanie w śród pracow ników i pracodaw ców zdolności adaptacji do zm ie­ niającego się otoczenia zew nętrznego, będącego skutkiem postępu technicznego, globalizacji oraz zagrożenia m arginalizacją niektórych grup społecznych;

4. Równość szans na rynku pracy w odniesieniu do kobiet, osób w w ieku 55-65 lat oraz osób niepełnospraw nych [P. Z. N ow ak 2003, s. 9].

E uropejska Strategia Z atrudnienia przynosi ju ż w w ielu krajach pozytyw ne, w ym ierne efekty w zw alczaniu bezrobocia. W yrazem tego je s t spadek przeciętne­

go poziom u bezrobocia w Unii Europejskiej do około 8% na koniec 2003 roku. N ie je s t to poziom zadow alający. Ponadto stopa bezrobocia różni się w poszcze­ gólnych regionach i w aha się w przedziale od 18,7% w Hiszpanii do 2,2% w Luk­ sem burgu [„M iędzynarodow y Przegląd Ekonom iczny E coinform ” 2 0 0 3 1. M imo w ysiłków krajów unijnych w zw alczaniu bezrobocia postęp techniczny i globali­ zacja pow odują, że w szczególności osoby niew ykw alifikow ane i nisko w ykw ali­ fikow ane nie zn a jd u ją pracy, a naw et jeśli pracują, o siąg ają dochody poniżej ni- nim um socjalnego. W celu polepszenia sytuacji m aterialnej tych osób rządy krajów U E w y k o rzy stu ją różne środki, a w szczególności p ro m u ją ich zatrudnie­ nie przez redukcję składek na ubezpieczenia społeczne, szkolenia i różne dotacje (w tym płacow e) dla pracodaw ców tw orzących now e m iejsca pracy.

Z asady funkcjonow ania rynków pracy w krajach unijnych i w ysokie bezro­ bocie w niektórych regionach w yraźnie w skazują, że chociaż polityka społeczna w deklaracjach je s t przedm iotem specjalnego zainteresow ania Unii, wąski interes narodow y je s t w ciąż czynnikiem ograniczającym proces dojścia do unii socjalnej. W skazuje na to brak w spólnego (dla w szystkich krajów unijnych) program u w za­ kresie polityki zatrudnienia i zw alczania bezrobocia. A nalizy w ykazują, że po­ szczególne kraje członkow skie realizują różne m odele polityki społecznej i w yko­ rzystują w praktyce różne m etody walki z bezrobociem . R ozszerzenie UE o nowe kraje m oże spow odow ać, że ubóstw o stanie się czynnikiem ham ującym integrację socjalną krajów unijnych. Z nam ienna w tej kwestii je s t w ypow iedź premiera Szw ecji G orana P erssona udzielona BBC: „B ylibyśm y bardzo naiw ni, gdybyśm y stali się jed y n y m krajem w itającym ludzi z Europy W schodniej, dającym im w stęp do naszego system u socjalnego” [„W prost” 2004],

N ow i członkow ie U nii powinni w ykorzystyw ać dośw iadczenia krajów unijnych o znaczących osiągnięciach w zakresie zw alczania bezrobocia oraz po­ szukiw ać w łasnych m etod, uw zględniających w łasne uw arunkow ania i m ożliw o­ ści, ja k ie stw arza rynek unijny, nie dla m igracji zarobkow ej, ale dla produkcji w yrobów w kraju i ich sprzedaży na rynek krajow y i krajów unijnych.

A ktyw na polityka państw a na rynku pracy w w ybranych krajach unijnych W ysokie bezrobocie, szeroka sfera ubóstw a i bezdom ności w krajach gospodarki rynkow ej w yraźnie w skazują, że w ykorzystując m etody pasyw ne, polegające na działaniach ograniczających podaż pracy i łagodzących ujem ne skutki bezrobocia, nie zlikw iduje się tych negatyw nych zjaw isk procesów gospodarow ania. Pojawiła się pilna potrzeba skutecznego likw idow ania przyczyn bezrobocia, które zapew ­ n ia ją w zrost popytu na pracę oraz odpow iednią, dostoso w an ą do w ym agań popy­ tu, jak o ść kapitału ludzkiego.

S kuteczne zw alczanie przyczyn bezrobocia w ym aga podejm ow ania kom­ pleksow ych działań w ram ach ogólnogospodarczego program u zapew niającego realizację celów ekonom icznych i społecznych, a w ięc realizację w praktyce zrów now ażonego m odelu w zrostu gospodarczego. W m odelu tym istotną rolę od­

grywa planow anie gospodarcze, rozszerza się rola państw a i je g o działania w inte­ resie społecznym , czyli gospodarki rynkow e stają się system am i socjo-kapita-

listycznymi (w edług E. V. B ow den, J. H. B ow den, w szystkie gospodarki rynkow e w rzeczyw istości są system am i socjo-kapitalistycznym i; 2002, s. 841-856).

Przykładem kraju, w którym skutecznie obniżono b ezrobocie w drodze prow adzenia w szerokim zakresie aktyw nych form w alki z bezrobociem , je s t D a­ nia. Stw ierdzenie „uczyć się od D uńczyków ” stało się popularne nie tylko w N iem czech [„D er Spiegel” 1998]. N a duński sukces złożyły się te w szystkie elem enty aktyw nej polityki na rynku pracy, ja k ie tw o rz ą obecnie europ ejsk ą stra­ tegię zatrudnienia (inform uje „U nia E uropejska” 2002). T ym i elem entam i są: popraw a zatrudnialności, rozwój przedsiębiorczości, zw iększenie zdolności przed­ siębiorstw i ich załóg do zm ian oraz polityka rów ności szans w szystkich grup na rynku pracy. W ażn ą rolę w tej strategii, która m im o w zrostu płac przyniosła w efekcie zw olnienie tem pa kosztów pracy, odegrały konsekw entnie prow adzone działania w zakresie w zrostu produktyw ności.

Duńskie stosunki pracy cechuje duża elastyczność. O chrona praw na zatrud­ nienia je st stosunkow o słaba. Istnieje jed n ak silna ochrona socjalna i w ysoki po­ ziom zabezpieczenia socjalnego dzięki rozbudow anem u system ow i zasiłkow em u. Tylko w latach 1994-1996 na realizację program u aktyw nego zw alczania bezro­ bocia przeznaczono 2,1% PKB. W śród now ych tego typu program ów na uw agę zasługują rozw iązania zm ierzające do lepszego podzielenia się pracą, rozbudow a­ ny system edukacji i szkoleń. Istota w drożonej w 1994 roku polityki dotyczącej rynku pracy polega na przejściu na indyw idualne reagow anie na potrzeby rynku pracy, co w praktyce oznacza zastosow anie zasady, że bezrobotny m a nie tylko prawa, ale i obow iązki, oraz że urząd pracy skutecznie doradza i pom ag a w za­ trudnianiu bezrobotnych.

D uńskie urzędy pośrednictw a pracy realizu ją usługi na rzecz pracow ników i pracodawców. U sługi na rzecz pracodaw ców to pośrednictw o, doradztw o doty­ czące szkoleń pracow ników , pom oc w zatrudnianiu w ysoko kw alifikow anej ka­ dry. N atom iast na rzecz bezrobotnych prow adzone je s t doradztw o zaw odow e, szkolenia, subsydiow anie zatrudnienia, subsydiow anie indyw idualne dla osób w y­ m agających szczególnych w arunków zatrudnienia, prace publiczne i subsydiow a­ nie zatrudnienia w określonych rodzajach sektora publicznego (kultura, ochrona środowiska), pom oc finansow a w urucham ianiu działalności gospodarczej. P ra­ cow nikom i bezrobotnym oferuje się urlopy szkoleniow e, urlopy na w ychow anie dzieci, przerw y w pracy.

W Danii obow iązuje rozw iązanie polegające na tym , że każdem u obyw ate­ lowi, który nie ukończył 25 lat i nie znalazł pracy oraz nie nauczył się zawodu, przydziela się, najdalej po 6 m iesiącach, pracę z urzędu w norm alnym zakładzie pracy lub kieruje się do jednej ze stu szkół produkcyjnych w celu nauki określo­ nego zawodu. Jeżeli tę ofertę bezrobotny odrzuci, w ów czas traci praw o do w szel­ kiej pom ocy ze strony państw a. K onsekw entne w drażanie tego rozw iązania spo­ w odowało, że bezrobocie także i w innych grupach w iekow ych zm alało. Po czterech latach stosow ania tego rozw iązania odnotow ano spadek bezrobocia

z 12% w 1994 roku do 7% w 1998 roku, a obecnie w niektórych regionach nawet brakuje pracowników.

Duńskie rozwiązanie łączy dwa istotne elementy. Pojęcie dobrobytu według tradycji skandynawskiej i elastyczność zachowań w rozumieniu amerykańskim. Wyraża się to w zasadzie: nikt nie pozostaje bez pomocy, ale za to każdy musi pracować. Każdy, kto straci pracę, ma prawo otrzymać propozycję zatrudnienia, najpóźniej w ciągu dwóch lat, ale równocześnie ma obowiązek przyjęcia oferty pracy. Poszukujący pracy musi w ięc być elastyczny. N a jedną stałą pracę w ciągu całego okresu aktywności zawodowej nie może ju ż liczyć. Duńskie urzędy za­ trudnienia są w stałych kontaktach z przedsiębiorstwami. Dokładnie wiedzą, ja­ kich pracowników przedsiębiorstwa poszukują. Podstawowym zadaniem duńskich urzędów pracy jest zapobieganie bezrobociu, a nie rozdzielanie świadczeń socjal­ nych i rejestracja bezrobotnych, bez obowiązku znalezienia im pracy i przygoto­ wania do jej podjęcia.

W Danii nie tylko urzędy pracy realizują odpowiednie programy; w ramach aktywnych metod zwalczania bezrobocia przedsiębiorstwa są również w nie włą­ czane. Korzystają one z różnych rządowych ulg i ułatwień w przypadku tworzenia nowych miejsc pracy. Poza tym utrata pracy w Danii nie prowadzi do trudnej sy­ tuacji finansowej bezrobotnego. Czasowo bezrobotny otrzymuje zasiłek w w yso­ kości 90% ostatniego wynagrodzenia. Jeżeli nie przyjmie oferty zatrudnienia, traci zasiłek. Istnieją też w Danii tak zwani zastępcy bezrobotni. Zastępują oni w pracy stałych pracowników, w okresie kiedy ci przebywają na kursach podnoszących kwalifikacje. Od 1990 roku występuje w Danii rotacja miejsc pracy i obowiązek doskonalenia kwalifikacji. Bezrobotni, którzy nie potrafią elastycznie przystoso­ wać się do nowych warunków pracy, są kierowani do prac doraźnych, w niepeł­ nym wymiarze czasu, za stawki poniżej taryfikatora. Te miejsca pracy utrzymy­ wane są z dotacji pochodzących ze środków publicznych.

Duński model zatrudnienia powstał w wyniku porozumienia między polity­ kami, związkami zawodowym i i pracodawcami. Nowatorstwo Danii w zakresie zwalczania bezrobocia polega na rotacji miejsc pracy, nowych prawach i obo­ wiązkach bezrobotnych, elastycznym zatrudnieniu, elastycznych wynagrodze­ niach oraz istnieniu systemu chroniącego przed całkowitą utratą pracy. Stosowa­ nie tych rozwiązań doprowadziło w Danii do zaistnienia prawie pełnego zatrudnienia [„M iędzynarodowy Przegląd Ekonomiczny, Ecoinform” 1998].

Jednak nie w e wszystkich krajach UE sytuacja w zakresie zatrudnienia jest podobna do tej w Danii. M iędzy innymi w Hiszpanii, W łoszech, Finlandii, Francji i Niem czech bezrobocie, w szczególności w niektórych regionach tych krajów, pozostaje nadal trudnym do rozwiązania problemem. Dzieje się tak głównie dlate­ go, że kraje te nie podjęły dotychczas - wzorem Danii - kompleksowych progra­ mów walki z bezrobociem. Przyczyn bezrobocia upatrują one w zawyżonych i zbyt mało zróżnicowanych płacach, rozregulowanych rynkach pracy oraz nie­ przyjaznych inw estycjom i rozwojowi gospodarczemu systemach podatkowych [„Międzynarodowy Przegląd Ekonomiczny, Ecoinform” 2000], Te zjawiska mają niewątpliwie znaczenie i uwydatniają się w okresie występowania

zglobalizowa-nych rynków , ale znaczenie dla ograniczenia bezrobocia m a nie sam o pokazanie jego przyczyn, tylko realizacja kom pleksow ego program u likw idującego te przy­ czyny.

W nioski dla P olski w ynikające z aktyw nych m etod zw alczan ia bezrobocia w krajach unijnych

Podejm ow ane w Polsce w okresie transform acji działania w zakresie zw alczania bezrobocia nie spow odow ały jeg o zm niejszenia, gdyż p row adzona była pasyw na, a nie aktyw na polityka państw a. W tej sytuacji państw o pow inno oddziaływ ać na wzrost popytu na pracę i popraw ę jak o ści kapitału ludzkiego. T en kierunek dzia­ łań ma dotychczas w Polsce ograniczony zakres i polega na trad ycy jn ie rozum ia­ nym pośrednictw ie pracy, prow adzeniu w w ąskim zakresie rob ót publicznych oraz szkoleń zaw odow ych. W 2002 roku w Polsce w yłączenia z ew idencji bezrobot­ nych z pow odu podjęcia robót publicznych dotyczyły tylko 1,4% bezrobotnych [Bezrobocie w 2002 roku, R aport M inisterstw a G ospodarki, Pracy i Polityki za rok 2002]. N ieco w iększy zakres m iały prace interw encyjne. W tej form ie zatrud­ niono w 2002 roku 14 064 bezrobotnych. O soby w yłączone z ew idencji b ezrobot­ nych z pow odu udzielonej pożyczki na rozpoczęcie działalności rów nież stanow ią znikom y procent bezrobotnych, bo zaledw ie 0,2% w yłączonych z rejestru bezro­ botnych w 2002 roku.

D otychczas podejm ow ane w Polsce działania w ram ach aktyw nych metod walki z bezrobociem , ja k to pokazuje ponad 3 m ilionow e bezrobocie, m ają bardzo ograniczony zakres i m ałą skuteczność. M im o ponoszenia dużych nakładów na restrukturyzację niektórych branż, na przykład na górnictw o w ęg la kam iennego (według danych M inisterstw a Finansów w latach 2 0 0 0 -2 0 0 3 w ydano 4644,1 min zł, z czego tylko 3% stanow iły w ydatki na tw orzenie m iejsc pracy w gm inach górniczych).

A nalizując przyczyny i skutki bezrobocia w Polsce, m ożna stw ierdzić, że istnieje w iele społecznych i ekonom icznych pow odów , aby dotychczasow e p odej­ ście do problem u bezrobocia zm ienić radykalnie przez podjęcie działań m ających na celu ograniczenie tem pa likwidacji m iejsc pracy i przyśpieszenie procesu tw o ­ rzenia nowych. Podstaw ę tych działań pow inien stanow ić w ieloletni og ólnokrajo­ wy program zw alczania bezrobocia, polegający na odpow iednim , dostosow anym do specyfiki regionów , inw estow aniu w kapitał ludzki oraz w spieraniu - na rów ­ nych zasadach - inw estorów krajow ych i zagranicznych, tw orzących now e m iej­ sca pracy i dokonujących restrukturyzacji z zachow aniem istniejących m iejsc pracy.

Zachodzi potrzeba, aby opracow ując taki program , analizow ać m ożliw ość podejm ow ania działań w wielu płaszczyznach. N a przykład M. K abaj w ym ienia osiem takich płaszczyzn, m ających istotne znaczenie dla ograniczenia bezrobocia w Polsce, są to m ianow icie: konsekw entna realizacja odpow iedniego program u rozwoju budow nictw a m ieszkaniow ego, stym ulow anie inw estycji, pobudzanie

procesów gospodarczych oraz nieinflacyjny wzrost popytu efektywnego, wzrost zatrudnienia przez obniżenie jego opodatkowania, lepsze wykorzystanie zdolności wytwórczych przemysłu i rolnictwa dla produkcji towarów akceptowanych przez rynek krajowy i na eksport, stymulowanie rozwoju MSP i zatrudnienia na własny rachunek, racjonalną ochronę miejsc pracy, promowanie eksportu i ograniczanie importu bezrobocia przez zw iększenie wykorzystania krajowych czynników pro­ dukcji i konkurencyjności polskich produktów [M. Kabaj 2001]. W yszczególnio­ ne płaszczyzny działań uważa się na ogół za potrzebne w Polsce, ale trudne do realizacji z powodu braku kapitału finansowego. Mimo tego typu sądów dotych­ czas w Polsce brak rzetelnej, merytorycznie uzasadnionej odpowiedzi na nastę­ pujące pytania:

1. Skoro w długim czasie o poziom ie rozwoju kraju i równowadze na rynku pracy decyduje przede wszystkim poziom i struktura inwestycji, dlaczego w Polsce nie istnieje długookresowy, obligatoryjny dla kolejnych rządów, plan rozwoju spo­ łeczno-gospodarczego kraju, jasno określający cele gospodarowania i źródła po­ zyskiwania kapitału finansow ego na inwestycje zapewniające społeczno- gospodarczy rozwój?

2. D laczego w całym okresie transformacji gospodarki Polskiej występują tak poważne niedobory kapitału finansowego na inwestycje tworzące nowe miejsca pracy?

Tylko wyczerpujące odpowiedzi na te pytania są istotne dla zrozumienia rzeczywistych przyczyn tak dużego bezrobocia w Polsce i wskazania sposobów jeg o ograniczenia.

Doświadczenia krajów gospodarki rynkowej, w tym krajów UE, w zakresie finansowania prorozwojowych inwestycji pokazują, że problemem niezwykłej wagi dla przyszłości społeczeństwa i pozycji ekonomiczno-politycznej kraju w św iecie jest nie tylko stały dopływ kapitału finansowego w odpowiedniej w iel­ kości, ale i wybór odpowiednich źródeł jego pozyskiwania. Tymi źródłami są kredyty bankowe, kapitał własny przedsiębiorstw (ich nierozdzielone zyski), bu­ dżet państwa i budżety władz lokalnych, a dopiero w następnej kolejności bezpo­ średnie inw estycje zagraniczne i - w krajach UE - fundusze unijne.

W Polsce, w całym okresie transformacji gospodarki, kredyty bankowe z uwagi na ich wysoką, w ręcz lichwiarską cenę i trudną dostępność nie stanowią znaczącego źródła finansowania inwestycji. B ez tanich i łatwo dostępnych kre­ dytów nie zbuduje się w Polsce nowych miejsc pracy. Negatywne skutki w yso­ kich stóp procentowych znane są od dawna. W iedzieli ju ż o tym merkantyliści i stwierdzali, że „zbyt wysoka stopa procentowa przeszkadza we wzroście bo­ gactwa” [J. M. Keynes 2003].

Polityka bardzo trudnego pieniądza dla polskich przedsiębiorstw i wynika­ jąca stąd słaba skłonność do inwestowania ograniczają m ożliwości tworzenia miejsc pracy. Polityka ta jest skutkiem restrykcyjnej polityki banku centralnego, niew łaściw ego ustaw ow ego ujęcia jego zadań i współodpowiedzialności za spo­ łeczno-ekonom iczne skutki prowadzonej polityki pieniężnej, całkowitego pomija­ nia kosztów alternatywnych dla lokowania kapitału, a także popełnienia

kardynał-nego błędu, jak im była sprzedaż w 80% polskich banków kapitałow i zagranicz­ nemu. H istoria pow ojenna Polski pokazuje, że m im o braku kapitału narodow ego i zagranicznego, przede w szystkim dzięki tanim kredytom bankow ym , zbudow ano wiele dużych przedsiębiorstw produkcyjnych. O kreślając rolę i m iejsce banku centralnego w gospodarce polskiej, zapom niano o kapitale pieniężnym ja k o nie­ zwykle istotnym czynniku produkcji oraz o tym , że polityka pieniężna banku cen­ tralnego pow inna stanow ić spójny elem ent polityki gospodarczej kraju. W prze­ ciw ieństw ie do Polski w krajach gospodarki rynkowej istnieje ścisła w spółpraca między bankiem centralnym a rządem . N aw et w Stanach Z jednoczonych do obo­ wiązków R ezerw y Federalnej należy dbałość o w zrost gospodarczy, zatrudnienie i inflację. „N a ogół R ezerw a Federalna stosuje się do życzeń prezydenta państw a i godzi się na stosow anie aktyw istycznej, dyskrecjonalnej, kom pensacyjnej polity­ ki fiskalnej, która jest w swej istocie polityką celowej nierównowagi budżetu federal­ nego i oznacza finansowanie programów gospodarczych deficytem ” [E. V. Bowden, J. H. Bowden 2002],

K redyty bankow e m ogą stanow ić w Polsce znaczące źródło inw estow ania w kapitał pieniężny dopiero wtedy, kiedy ich ceny u kształtu ją się na poziom ie porów nyw alnym z krajam i unijnymi.

Literatura

Bowden E. V ., B ow den J. H., Ekonom ia. N auka zdro w eg o rozsądku, W arszaw a 2002, s. 224-225, 841-856.

Bezrobocie w UE i w P olsce - studium porów naw cze. Praca, p o lity k a społeczna, „U nia E uropejska” 2002, nr 7-8, s. 34-44.

Dania - w zorzec sukcesu, „D er Spiegel” 1998, nr 16, s. 1-2.

Kabaj M ., Człowiek, rynek, spraw iedliw ość. B ezrobocie i ubóstw o, W arszaw a 2001, s. 30.

Kabaj M., Strategia i p ro g ra m p rzeciw działania bezrobociu - stu dium p o ró w n a w ­ cze, W arszaw a 1998, s. 11-35.

Keynes J. M ., O gólna teoria zatrudnienia, p ro ce n tu i p ien ią d za , W arszaw a 2003, s. 309.

„M iędzynarodow y Przegląd Ekonom iczny, E coinform ” 1998, n r 5, (z 05.05), s. 10-12.

„M iędzynarodow y Przegląd Ekonom iczny, E coinform ” 2000, nr 6, s. 14-16. „M iędzynarodow y Przegląd Ekonom iczny, E coinform ” 2003, nr 322, (z 24.03.),

s. 24-26.

Raport M inisterstw a G ospodarki, Pracy i Polityki, 2003.

Polskie bezrobocie w unijnych realiach, „N ow e Życie G osp od arcze” 2003, nr 7 (z 04.06.), s. 9.