A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 127, 1993
Renata Sochacka*
OCHRONA PRAW UCZESTNIKÓW RYNKU KAPITAŁOWEGO A REGULACJA W SFERZE RACHUNKOWOŠCI
1. INSTRUMENTY OCHRONY PRAW INWESTORÓW
K la s yc zn ą, sprawdzoną przez w ie k i r eg u łą dokonywania lo k a t ka p ita ło w y c h j e s t zasada: " c a v e a t emptor" - "n ie c h kupujący ma s i ę na b a c z n o ś c i" . Wymiernym komponentem t e j metody j e s t wiedza, t r u d nym do zmierzenia - i n t u i c j a , nieuchwytnym - s z c z ę ś c i e , k tó re z rzadka Je d y n ie zastęp u je poprzednie wyznaczniki o g r a n ic z e n ia r y z y ka d z i a ł a n i a na rynku kapitałowym. Reguła ta n ie j e s t jednak nio- zawodna, o czym dowodnie świadczą co i rusz ujawniane a f e r y , ja k choćby ta zakończona w l i s t o p a d z i e 1990 r . wydaniem 1 0 - le tn ie g o wyroku w i ę z ie n ia d la głównego oskarżonego - M ic h a e la M ilk e n a , s p r a wa "śmieciowych o b l i g a c j i " (ju n k bonds)1 albo c i ą g l e n a ra ż a ją c e na s t r a t y nieo strożn ych lub nieświadomych inwestorów, wprowadzane do obrotu publicznego tzw. groszowe o b l i g a c j e (penny s h a r e s ) .
Spraw tego rod zaju , uznanych za niezgodne z normami akceptowa nymi przez społeczeństwo musiało być w i e l e , skoro już w X I I I w. Edward I powołał Sąd Rajców M i e j s k i c h (C ou rt of Ald ermen), który zajmował s i ę r e g u l a c j ą obrotu papierami wartościowymi w Londynie. W X V I I I w. parlament a n g i e l s k i wydał w ie le aktów / ( t z w . Bubble A c t s ) , dotyczących k o n t r o l i n i e j a s n y c h , budzących w ątp liw ości, a c z ko lw iek wówczas popularnych o p e r a c j i k a p ita ło w y c h . W 1790 r . po
Or, a d iu nkt w Katedrze Rachunkowości UL.
1 Zob. sze rz . J . G r e e n w a l d , A. S t i f f , Term f o r the Wizzard, "Tim e", December 3, 1990, No. 49.
w sta je G ie łd a Nowojorska (New York Stock Exchange) s p e ł n i a j ą c a fun kcję izby c le a rin g o w e j d la j e j udziałowców. Szczególną k a r tę współczesnej h i s t o r i i d z i a ł a n i a n ie t y l k o amerykańskiego rynku ka pitałowego stanowią l a t a dwudzieste,, które z a p i s a ł y s i ę jako epo ka w i e l k i c h s p e k u l a c j i i oszustw giełdowych. Większość, j e ś l i n ie w s z y s tk ie , te a fe r y b y ły oparte na m a n i p u l a c j i i n f o r m a c j a m i , P u b l i k a c j a nieprawdziwych danych o d z i a ł a - ’ niach spółek lub Ic h zarządów, fałszyw e albo wprowadzające w błąd sprawozdania finansowe, w reszcie inform acje ukrywane przed ogółem, a ujawnione t y l k o wybranym osobom, p r z y c z y n iły s i ę w równej mie rze do niezwykle w ysokiej koniu nktury i wyśrubowania giełdowych kursów papierów wartościowych, ja k i - w październiku 1929 r . - do krachu na NYSE (spadek kursów o 40-60%), p a n i k i , c a łko w iteg o z a łamania rynku kapitałowego w USA i dalszych skutków znanych jako " w i e l k i k r y z y s " .
W tym kontekście kw estia pozostawienia p e łn e j swobody d z i a ł a n ia na rynku papierów wartościowych wydaje s i ę być r o z s t r z y g n i ę t a . Po z o s taje problem, ja k i co regulować, aby n ie o g r a n ic z a ją c i n i c j a tywy ch ro nić in t e r e s y inwestorów, t j . tyc h , k tórzy już dokonali lo k a t w p a p ie ry wartościowe oferowane w ob rocie publicznym lub do p ie ro zamierzają podjąć decyzję tego rodzaju. N i e s t e t y trzeba zau ważyć, że w c h w i l i obecnej społeczeństwo p o l s k ie n ie ma p r a k t y cznie żadnych doświadczeń w d z i a ł a n i a c h na rynku kapitałowym, a wiedza - choćby teo re tycz na - o mechanizmie funkcjonowania i zasa dach to c z ą c e j s i ę na niin gry j e s t wręcz żadna. Stąd też należy założyć, że j e ś l i n ie przywróci s i ę właściwego znaczenia już i s t niejącym w prawie polskim normom ochrony praw inwestorów, n ie nada odpowiedniej ran g i nowym regulacjom odpowiadającym współczesnym potrzebom i n ie stworzy odpowiednich warunków ic h egzekwowania, to konsekwencje będą bardzo poważne i d łu g o trw a łe . Trzeba będzie na d łu g ie l a t a pożegnać s i ę z myślą w łączenia s i ę do EWG i n a p ł y wem dużego k a p i t a ł u . Prawdziwe może także okazać s i ę stwierdzenie: " Z a l e c a n i e , żeby skoczyć w k a p it a liz m może stworzyć n a j b a r d z i e j niebezpieczną formę dynamitu soc jo lo g ic z n e g o - zawiedzione
oczeki-2 wania" .
Wiodącym aktem prawnym regulującym k w estie związane z rynkiem
kapitałowym J e s t Kodeks handlowy, p o s ia d a ją c y moc oo 1934 r.3 Cho c ia ż w dokumencie tym brak j e s t postanowień co do w ie lu is t o t n y c h elementów wpływających na k s z t a ł t publicznego obrotu papieram i war tościowymi (np. o b l i g a c j e , rynek wtórny, g i e ł d a , m a k le rz y ), to jednak n ie pominięto norm wprost wskazujących na m ie js c e i r o l ę rachunkowości w p r o c e s ie ochrony inwestorów w z a k r e s i e : p r a w a r ó w n o ś c i d o s t ę p u d o i n f o r m a c j i [np. a r t . 315-310, 421, 490 i innej a także p r a w a d o w i a r y g o d n y c h o r a z i s t o t n y c h i n f o r m a c j i [np. a r t . 376, 385, 470, 471 404 i in ne] o d z i a ł a l n o ś c i s p ó łk i i J e j s t a n i e majątkowym.
P o tw ie rd z e n ie tych praw znajdujemy również w drugim p o s ia d a jącym moc prawną dokumencie, dotyczącym rynku papierów w a r t o ś c i o wych, t j . w u staw ie z 27 września 1908 r . o o b l i g a c j a c h . Są to przede wszystkim zapisy a r t . 7, u s t . 2 i 3.
Zarówno dobre, ja k i z łe doświadczenia krajów , k tó ry c h ry n k i papierów wartościowych p rz e c h o d z iły w i e l o l e t n i ą i nieprzerwaną d ro gę e w o l u c j i , wskazują wyraźną n ied o sta te c z n o ść r e g u l a c j i u ję t y c h w Kodeksie handlowym i ustaw ie o o b l i g a c j a c h . Toteż jako próbę n adrobienia półwiekowego opóźnienia w t e j d z i e d z i n i e , n ależ y po
traktować zatwierdzoną przez Sejm 22 marca 1991 r . ustawę: "Prawo o publicznym ob rocie papierami wartościowymi i funduszach p o w ie r n i c z y c h " , k tó ra obecnie oczekuje na a k c e p ta c ję Senatu i Prezyden-ta RP .
S tr u k tu ra t e j ustawy J e s t n a s tę p u ją c a : Rozdz l a ł 1 - P r z e p is y ogólne.
Rozdział 2 - Komisja Papierów Wartościowych. Rozdział 3 - D z ia ła ln o ś ć m aklerska.
Rozdział 4 - Samorząd maklerów.
Rozdział 5 - Wprowadzenie papierów w artościowych do publicznego o-b r o t u .
Rozdział 6 - Wtórny p u b liczn y obrót papierami wartościowym i. Rozdział 7 - Nabycie znacznych pakietów a k c j i .
Rozdział 8 - Fundusze p o w iern ic ze .
Rozd ział 9 - Odpowiedzialność c y w iln a i karna. Rozdział 10 - Zmiany w p rze p is ac h obowiązujących.
P rz e d sta w ie n ie c a ł o ś c i tego dokumentu, k tó ry n ie t y l k o wskazu je co wolno albo co niedozwolone, a l e również d e f i n i u j e w ie le po j ę ć i procesów w ogóle nie znanych w naszym k r a j u , przekracza za kres tematyczny n in ie js z e g o r e f e r a t u . Zatem skoncentrujemy uwagę j e d y n ie na i n s t y t u c j i powołanej przez tę ustawę, k tó ra ja k s i ę wydaje - z r a c j i nadanych j e j uprawnień - będzie miała znaczącą r o l ę w ochronie praw inwestorów, a więc s i ł ą rzeczy również będzie włączona w proces k s z ta łto w a n ia rachunkowości odpowiadającej współ czesnym potrzebom i przyjętym na ś w ie c i e wymaganiom.
2. KOMISJA PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH
Komisja Papierów Wartościowych j e s t - w ś w i e t l e przyto czo nej ustawy - centralnym organem a d m i n i s t r a c j i państwuwej, nadzorowanym bezpośrednio przez Prezesa Rady M in istrów . Przedmiot d z i a ł a n i a Ko m i s j i stanowi p u bliczny obrót papierami wartościowymi, t j . "na b y c i e lub przenoszenie praw z emitowanych w s e r i i papierów w a r t o ś c i o wych w drodze o f e r t y lub zaproszenia do rokowań przy w yko rzysta niu środków masowego przekazu albo w inny udokumentowany sposób, j e ż e l i o f e r t a lub zaproszenie do rokowań skierowane są do w ię c e j niż 300 osób albo do nieoznaczonego a d r e s a t a " 4.
W skład Kom isji wchodzą5 :
- przewodniczący, powoływany i odwoływany przez Prezesa Rady M inistrów na wspólny wniosek M i n i s t r a finansów i Prezesa NBP,
- dwaj zastępcy przewodniczącego, powoływani przez Prezesa Rady M inistrów na wniosek przewodniczącego K o m is ji,
- członkowie K o m is ji, będący p r z e d s ta w ic ie la m i M i n i s t r a f i n a n sów, M i n i s t r a P r z e k s z ta łc e ń Własnościowych, Prezesa NBP oraz Rady Maklerów. v
Sze ro k i z a k re s .o d p o w ie d z ia ln o śc i Kom isji id z i e w parze z mocą egzekwowania j e j postanowień, w łą cz n ie z uprawnieniami p rok u ratora przysługującym i przewodniczącemu K om isji w sprawach c y w iln y c h z za kresu publicznego obrotu papierami wartościowymi6 .
д
Kodeks handlowy, Warszawa 1989, rozdz. I , a r t . 1, 8.1. 5 Kodeks handlowy, a r t . 8, § 1, 2 i 3.
Zadania Kom isji określono natom iast n a s tę p u ją c o 7 :
1) sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem reg u ł uczciwego o- brotu i k o nk uren cji w z a k re s ie publicznego obrotu papierami w a rto ściowymi,
2) in s p ir o w a n ie , organizowanie i podejmowanie d z i a ł a ń zapewnia ją c yc h sprawne funkcjonowanie rynku papierów w a rtościow ych,
3) w s p ó łd z ia ła n ie z organami a d m i n i s t r a c j i rządowej, Narodowym Bankiem Polskim oraz z in s t y t u c j a m i i uczestnikam i publicznego o- brotu papierami wartościowymi w z a k re s ie k s z t a łt o w a n i a p o l i t y k i go spodarczej Państwa, zap e w n ia ją ce j rozwój rynku papierów w a r t o ś c i o wych ,
4) upowszechnianie wiedzy o zasadach funkcjonowania rynku pa pierów wartościowych
oraz szereg innych d z i a ł a ń w y n ik a ją cy ch ze szczegółowych po stanowień ustawy.
W g runcie rzeczy każde z wymienionych zadań, w sposób bezpo śre d n i lub p o śred n i, stanowi prze słan kę u stano w ien ia przez Komisję odpowiednich norm postępowania i w res zc ie s ta łe g o nadzoru nad po ziomem respektowania prawa równości dostępu i prawa do uzyskania i n f o r m a c j i o odpowiednich a try b u ta c h użytkowych.
3. PRAWO RÓWNOŚCI DOSTĘPU 00 INFORMACJI
Prawo równości dostępu do i n f o r m a c j i stanowi jedną z p o d s ta wowych zasad gry na rynkach k a p ita ło w y c h , uznaną i potwierdzoną mocq prawa przez w s zy s tk ie cyw iliz ow an e sp ołeczeństw a. Wagę s p r a wy doceniono ju ż , form ułując te postanow ienia Kodeksu handlowego, k t ó r e dotyczą obowiązków em itenta p rzystę p ują ce g o do p u b l i c z n e j
Q
s u b s k r y p c ji . Odpowiedzialność c y w iln a g ro zi temu k t o : "w s t a t u c i e , sprawozdaniach, o p in ia c h , og łoszeniach i z a p i s a c h . . . , POMI NĄŁ LUB WSPÓŁDZIAŁAŁ W POMINIĘCIU w tych dokumentach danych i s t o t nych d la powstania s p ó ł k i , w s z c z eg ó ln o śc i d otyczących wkładów n i e p ie n ię ż n y c h , nabycia przedmiotów i praw majątkowych oraz p rzy zn a n ia akcjonariuszom lub innym osobom wynagrodzenia lub s z c z e g ó l
7 Kodeks handlowy, a r t . 7.
nych k o r z y ś c i " 9 . Z a t a j e n i e in fo r m a c ji i s to tn y c h z punktu widzenia inwestorów j e s t jednym z aspektów wykorzystania poufnych in form a c j i . Wyraźne zde finio w anie t e j k w e s t i i daje jednak dopiero ustawa o publicznym ob rocie papierami wartościowymi. M ian ow icie, w rozu- .mi-eni-u us-t-awy in form acją poufną i e s t taka in fo rm a c ja, która n ie z o s ta ła podana do p u b lic z n e j wiadomości, a która po opublikowaniu mogłaby w is t o t n y sposób wpłynąć na wartość lub cenę papieru war tościowego10. Wykorzystanie poufnych in fo r m a c ji podlega karze po
l l zbawienia wolności o d .s z e ś c iu m iesięcy do 5 l a t
Zauważmy, iż Kodeks handlowy n ie nak ła d a ł na emitenta obowiąz ku publikowania sprawozdań finansowych w przypadku wprowadzania papierów wartościowych na rynek pierw o tn y. Wymagań t a k ic h n ie s t a wia również ustawa o o b l i g a c ja c h . Zgodnie z a r t . 7, u s t. 3, pkt 0, podmiot em itu jący powinien zam ieścić w ogłoszeniu o zamiarze emi s j i o b l i g a c j i " o p in ię dyplomowanych b ie g ły c h księgowych, d z i a ł a jącyc h przy Stowarzyszeniu Księgowych w P o l s c e , dotyczącą stanu
12 majątkowego i c a ł o k s z t a ł t u s y t u a c j i gospodarczej s p ó ł k i . . . " Wy d aje s i ę słuszne zauważyć w tym m iejscu dwie zasadnicze n i e ś c i s ł o ś c i powyższego sformułowania. Po pierw sze, dyplomowani b i e g l i księgowi nie d z i a ł a j ą "przy S K w P " , 'a już na pewno n ie wtedy, gdy wykonują swoje funkcje a u d y to rs k ie . Druga sprawa j e s t o w ie le po w ażn iejsza, bo dotyczy rozumienia i s t o t y i zakresu samego badania. Nałożenie na b iegłego obowiązku wydania w iążącej o p i n i i o s t a n i e majątku i c a ł o k s z t a ł c i e s y t u a c j i gospodarczej em ite nta, wynikać musi z p o m y l e n i a z a d a n i a s p r a w d z e n i a w i a r y g o d n o ś c i k s ią g rachunkowych i przygotowanych na t e j podstawie sprawozdań finansowych z c z y n n o ś c i a m i d o r a d z t w a i n w e s t y c y j n e g o .
Ponadto, "em itent j e s t zobligowany zam ieścić w ogłoszeniu i n ne i n f o r m a c j e , u m ożliw iające potencjalnym nabywcom o b l i g a c j i o
9
Kodeks handlowy, a r t . 471.
10 Ustawa z dnia 22 marca 1991 r . j Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach p o w iernic zych, Oz. U. nr 35, poz. 155.
A r t. 132, § 1 , Prawo o publicznym ob rocie papierami w arto ściowymi i funduszach pow iernic zych.
12 Ustawa z dnia 27 września 1988 г . , o o b l i g a c j a c h , Oz. U. nr 34, a r t . 7, u s t. 3, pkt 8.
r i e n t a c j ę [ . . . ] w zd o ln ości em itenta do wywiązania s i ę z zobowią zań w ynik ających z o b l i g a c j i " 13.
Właściwą r o l ę i rangę informacjom finansowym w p r o c e s i e emi s j i papierów wartościowych nadaje dopiero ustawa o publicznym obro c i e . "Kto sporządzając prospekt podaje w nim nieprawdziwe lub n i e pełne dane o s t a n i e finansowym emitenta lub wprowadzającego pa p i e r y wartościowe do obrotu podlega karze pozbawienia w olności od 6 m iesięcy do l a t 5 " 14. Szczegółowe warunki jakim powinien od powiadać prospekt o k r e ś l i ł a w drodze rozporządzenia Rada Mini-
15 ’
strów
Zauważmy, że respektowanie prawa równości dostępu do informa- • c j i n ie dotyczy w yłą czn ie s y t u a c j i wprowadzania papierów w a rto ściowych do obrotu, t j . na rynek p ie rw o tn y . Prawo dostępu do i n fo rm a c ji o s y t u a c j i finansow ej danej s p ó łk i mają także c i inwe s t o r z y , którzy już p o s ia d a ją , w ła ś n ie z a k u p i l i bądź zam ierzają na być p ap iery wartościowe w tzw. ob rocie wtórnym, zatem w s y t u a c j i , k iedy od c h w i l i og łosze n ia prospektu emisyjnego u p ły n ą ł pewien c z as. Ten poważny problem j e s t n i e s t e t y rozwiązany t y l k o c z ę ś c i o wo. Mianowicie Kodeks handlowy s tw ie r d z a ; "od p isy sprawozdania za rządu ł ą c z n ie z bilansem i rachunkiem s t r a t i zysków, wraz z od pisem sprawozdań rady n ad zorczej, k o m is ji r e w i z y j n e j tud zież o p i n i i b ie g ły c h rewidentów będą wydawane akcjonariuszom na ICH ŻĄDA NIE w ciągu dwóch tygodni przed walnym zgromadzeniem"16. Sprawoz dania finansowe zatwierdzone przez walne zgromadzenie powinny na tomiast być ogłoszone przez Zarząd (w ciągu 2 tygodni od daty z a t w ie rd z e n ia ) w Monitorze Polskim albo we wskazanym przez M i n i s t r a przemysłu i handlu innym p iś m i e 17. R e a l i z a c j a tych norm j e s t o t y l e trudna, że pismo Monitor P o l s k i n ie i s t n i e j e , a M i n i s t e r stwo Przemysłu i Handlu ma być dopiero utworzone. Należy również wziąć pod uwagę, że nałożony przez Kodeks handlowy obowiązek
ogła-Ustawa o o b l i g a c j a c h , a r t . 7, u s t . 3, pkt 9. 14
Prawo o p u b l ic z n y m . , . , a r t . 131.
15 Zob. Rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 29 l i p c a 1991 r . w sprawie warunków jakim powinien odpowiadać prospekt papierów wartościowych wprowadzonych do publicznego obrotu. Dz. U. nr 71, poz. 308.
16 Kodeks handlowy, a r t . 421.
9
nych k o r z y ś c i " . Z a t a j e n i e i n fo r m a c ji i s to tn y c h z punktu widzenia inwestorów j e s t jednym z aspektów wykorzystania poufnych in form a c j i . Wyraźne zd e fin io w a n ie t e j k w e s t i i daje jednak dopiero ustawa o publicznym ob rocie papierami wartościowymi. M ian ow icie, w rozu- -mi-enuj ustawy info ra ia cją poufną j.esi taka in fo rm a c ja, która n ie z o s ta ła podana do p u b lic z n e j wiadomości, a która po opublikowaniu mogłaby w i s t o t n y sposób wpłynąć na wartość lub cenę papieru war tościowego10. Wykorzystanie poufnych in fo r m a c ji podlega karze po zbawienia wolności o d .s ze ś c iu m iesięcy do 5 l a t 11.
Zauważmy, iż Kodeks handlowy n ie nak ła d a ł na emitenta obowiąz ku publikowania sprawozdań finansowych w przypadku wprowadzania papierów wartościowych na rynek p ierw o tn y. Wymagań t a k ic h n ie s t a wia również ustawa o o b l i g a c ja c h . Zgodnie z a r t . 7, u s t . 3, pkt 0, podmiot em itu jący powinien zam ieścić w ogłoszeniu o zamiarze emi s j i o b l i g a c j i " o p in ię dyplomowanych b ie g ły c h księgowych, d z i a ł a jącyc h przy Stowarzyszeniu Księgowych w P o l s c e , dotyczącą stanu
1 2 majątkowego i c a ł o k s z t a ł t u s y t u a c j i gospodarczej s p ó ł k i . . . " Wy d aje s i ę słuszne zauważyć w tym m iejscu dwie zasadnicze n i e ś c i s ł o ś c i powyższego sformułowania. Po pierw sze, dyplomowani b i e g l i księgowi nie d z i a ł a j ą "przy S K w P " , 'a już na pewno nio wtedy, gdy wykonują swoje fun kcje a u d y to rs k ie . Druga sprawa j e s t o w ie le po w ażn iejsza, bo dotyczy rozumienia i s t o t y i zakresu samego badania. Nałożenie na b iegłego obowiązku wydania w ią żą ce j o p i n i i o s t a n i e majątku i c a ł o k s z t a ł c i e s y t u a c j i gospodarczej e m itenta, wynikać musi z p o m y l e n i a z a d a n i a s p r a w d z e n i a w i a r y g o d n o ś c i ks ią g rachunkowych i przygotowanych na t e j podstawie sprawozdań finansowych z c z y n n o ś c i a m i d o r a d z t w a i n w e s t y c y j n e g o .
Ponadto, "em iten t j e s t zobligowany zam ieścić w ogłoszeniu i n ne i n f o r m a c j e , um o żliw iające potencjalnym nabywcom o b l i g a c j i o
9
Kodeks handlowy, a r t . 471.
10 Ustawa z dnia 22 marca 1991 r . j Prawo o publicznym ob rocie papierami wartościowymi i funduszach p o w ie rn ic z y c h , Dz. U. nr 35, poz. 155.
11 A r t. 132, § 1 . Prawo o publicznym ob rocie papierami w a rto ściowymi i funduszach pow iernic zych.
12
Ustawa z dnia 27 września 1988 г . , o o b l i g a c j a c h , Dz, U. nr 34, a r t ; 7, u s t . 3, pkt 8.
r i e n t a c j ę [ . . . ] w zd o ln ości em itenta do wywiązania s i ę z zobowią zań w ynik ających z o b l i g a c j i " 13.
Właściwą r o l ę i rangę informacjom finansowym w p r o c e s ie emi s j i papierów wartościowych nadaje dopiero ustawa o publicznym obro c i e . "Kto sporządzając prospekt podaje w nim nieprawdziwe lub n i e pełne dane o s t a n i e finansowym emitenta lub wprowadzającego pa p i e r y wartościowe do obrotu podlega karze pozbawienia wolności od 6 m iesięcy do l a t 5 " 14. Szczegółowe warunki Jakim powinien od powiadać prospekt o k r e ś l i ł a w drodze rozporządzenia Rada M i n i s tr ó w 15.
Zauważmy, że respektowanie prawa równości dostępu do informa- ' c j i n ie dotyczy w yłą czn ie s y t u a c j i wprowadzania papierów w a rto ściowych do obrotu, t j . na rynek p ie rw o tn y . Prawo dostępu do i n fo rm a c ji o s y t u a c j i finan so w ej danej s p ó łk i mają także c i inwe s t o r z y , którzy już p o s ia d a ją , w ła ś n ie z a k u p i l i bądź zam ierzają na być p a p ie ry wartościowe w tzw. o b ro c ie wtórnym, zatem w s y t u a c j i , kiedy od c h w i l i og łosze n ia prospektu emisyjnego u p ły n ą ł pewien c z a s . Ten poważny problem j e s t n i e s t e t y rozwiązany t y l k o c z ę ś c i o wo. Mianowicie Kodeks handlowy s tw ie r d z a : "od p isy sprawozdania za rządu ł ą c z n ie z bilansem i rachunkiem s t r a t i zysków, wraz z od pisem sprawozdań rady n ad z orcze j, k o m is ji r e w i z y j n e j tu d z ież o p i n i i b ie g ły c h rewidentów będą wydawane akcjonariuszom na ICH ŻĄDA NIE w ciągu dwóch tygodni przed walnym zgromadzeniem"16. Sprawoz dania finansowe zatwierdzone przez walne zgromadzenie powinny na tomiast być ogłoszone przez Zarząd (w ciągu 2 tygodni od daty z a t w ie rd z e n ia ) w Monitorze Polskim albo we wskazanym przez M i n i s t r a przemysłu i handlu innym p iś m i e 17. R e a l i z a c j a tych norm j e s t o t y l e trudna, że pismo Monitor P o l s k i n ie i s t n i e j e , a M i n i s t e r stwo Przemysłu i Handlu ma być dopiero utworzone. Należy również wziąć pod uwagę, że nałożony przez Kodeks handlowy obowiązek
ogła-Ustawa o o b l i g a c j a c h , a r t . 7, u s t . 3, pkt 9. 14 Prawo o p u b l i c z n y m . , . , a r t . 131.
15 Zob. Rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 29 l i p c a 1991 r . w sprawie warunków jakim powinien odpowiadać prospekt papierów wartościowych wprowadzonych do p ublicznego ob rotu. Dz. U. nr 71, poz. 308.
16 Kodeks handlowy, a r t . 421.
szanta wymienionych dokumentów dotyczy w yłączn ie spółek a k c y jn y c h . Nie obejmuje natomiast podmiotów gospodarczych, innych n iż s p ó łk i a k c y jn e , któ re na podstawie ustawy o o b l i g a c ja c h mogą wprowadzać
16 o b l i g a c j e do publicznego obrotu
Zarówno ten problem, jak i k w e s tię , czy przy obecnym tempie ż y c ia gospodarczego w y s ta rc z a ją c e j e s t publikow anie rocznych t y l ko sprawozdań, będzie musiała rozstrzyg nąć Komisja Papierów War--tościowych.
4. PRAWO DO UŻYTECZNYCH INFORMACJI
"Kto w s p ó łd z ia ła ł w wydaniu przez spółkę bezpośrednio lub za pośrednictwem osób t r z e c i c h a k c j i , o b l i g a c j i lub innych tytułów u czestnictw a w zyskach albo w p o d z ia le majątku,’ obowiązany j e s t do naprawienia wyrządzonej szkody, j e ż e l i rozm yślnie lub przez niedbalstw o pom ie ścił lub w s p ó ł d z i a ł a ł w pomieszczeniu w o g ło szeniach i zapisach fałszyw ych danych lub w inny sposób dane te rozpowszechnił a lb o , podając dane o s t a n i e majątkowym s p ó ł k i , za t a i ł o k o lic z n o ś c i i s t o t n e "
"K to , o g ła s z a ją c o zamiarze e m i s j i o b l i g a c j i podaje dane n i e prawdziwe o swoim s t a n i e finansowym i zd o ln ości do wywiązywania s i ę ze zobowiązań w ynik ających z o b l i g a c j i , podlega k a r z e...20
"Kto sporządzając prospekt podaje w nim nieprawdziwe lub n i e pełne dane o s t a n i e finansowym em itenta lub wprowadzającego pa p i e r y wartościowe do obrotu podlega k a r z e . . ."21
Prawo do "prawdziwych" i "p e łn y c h " i n fo r m a c ji j e s t zatem gwa rantowane przez w szystk ie t rz y akty l e g i s l a c y j n e , p o s ia d a ją c e pod stawowe znaczenie d la funkcjonowania rynku papierów wartościo wych w P o l s c e . Wykonanie tych gw aran cji j e s t jednak sprawą o w i e l e b a r d z i e j skomplikowaną n iż przywykło s i ę powszechnie s ą d z ić . Poza przypadkami, noszącej znamiona oszustwa lub n ie s u m ie n n o ś c i, n i e zgodności między księgami rachunkowymi a sprawozdaniami f i n a n s o wymi, które na ic h podstawie przygotowano, rzecz c a ła przenosi się
18 Zob. Ustawa o o b l i g a c ja c h , a r t . 2. 19 Kodeks handlowy i a r t . 20, u s t. 1. 20 Ustawa o o b l i g a c j a c h , a r t . 475. Ustawa o p u b l i c z n y m . . . , a r t . 131.
bowiem w s f e r ę k o n c e p c ji i p o l i t y k i rachunkowości. J e ś l i w tym względzie n ie poczyni s i ę już te r a z odpowiednich s t a r a ń , to s p e ł n i e n i e stawianego przez Kodeks handlowy wymagania sprawdzenia zgod n ości sprawozdań finansowych "z faktycznym stanem majątku i
in-22 23
teresów s p ó ł k i . . . " będzie daremnym trudem a lb o grą złudzeń Na ogół dostrzegana część rachunkowości - księgowość i s p o rzą dzanie sprawozdań finansowych - stwarza s u g e s t i ę , że rachunkowość j e s t zbiorem łatw ych do opanowania i uporządkowanych procedur. Ma ło kto w P o ls c e w ie , że podstawowym problemem w sp ółczesn ej rachun kowości j e s t s u b i e k t y w i z m , n ieo d łączn y element p r o cesu:
- I d e n t y f i k a c j i z j a w is k , c z y l i poszukiwania, w yodrębniania i d e fin io w a n ia zdarzeń o s p ec y fic z n y c h a try b u ta c h ( j a k i c h ? j a k i e k r y t e r i a ? ) ,
- pomiaru zdarzeń zd efiniow anych, c z y l i osądzania co stanowi r z e t e l n ą p r e z e n ta c ję faktów,
- komunikowania, c z y l i rozważania, j a k i e zachowania p r z y j ę t y sposób p r e z e n t a c j i może spowodować.
Te t rz y wymienione elementy tworzą w łaściw ą t r e ś ć nauki i p r a k t y k i rachunkowości/ Ic h i s t o t ę i trudność p r z e s ł a n i a złudne wra żenie d o k ła d n o śc i, p r e c y z j i i o b ie k ty w n o ś c i, w y n ik a ją c e z kwanty- tatywnego opisu efektów całeg o p rocesu, u ję te g o w sprawozdaniach finansowych.
Należy pamiętać, że prawa czy też zasady rachunkowości, od mienne n iż prawa formułowane przez nauki n a t u r a ln e lub matematykę, n ie mogą być udowodnione przez obiektywne rozumowanie czy e k s p e r y ment. Stąd też argumenty u za sa d n ia ją c e te "praw a” mogą zdegenero- wać s i ę , w sk rajn yc h przypadkach, do poziomu dogmatów. Prawa r a chunkowości n ie mogą być o d k ry te . Są one kierowane - tworzone, u-stanawiane i wprowadzane. Oparte są na i n t u i c j i , potwierdzone
auto-)
rytetem lub powszechną a k c e p t a c ją . W r e z u l t a c i e u w ia ry g o d n ie n ie zasad rachunkowości polega na ic h uznaniu i a k c e p t a c j i , k t ó r e z k o l e i zależą od u ż y te c z n o śc i generowanych przez rachunkowość i n f o rm a c ji i pokładanego w nich z a u fa n ia .
22
Kodeks handlowy, a r t . 376.
23 Chyba że problem u ją ć t r y w i a l n i e i sprawę o g r a n ic z y ć do przeprowadzenia tzw. i n w e n t a r y z a c j i .
Logiczne zatem wydaje s i ę p ostaw ien ie wniosku o ko niecz no ści a n a li z y zasad rachunkowości p o l s k i e j , k tó re p rze c ie ż n ie b y ły kształtow ane pod wpływem i z uwzględnieniem sp ecy ficzn y ch i n t e r e sów uczestników rynku kapitałow ego. Tym b a r d z i e j , że działamy w warunkach swoistego paradoksu. Otóż, pierwszym z jego elementów j e s t f a k t , iż rozporządzenie M i n i s t r a finansów w sprawie zasad
9 A —
prowadzenia rachunkowości J e s t aktem wykonawczym. Ustawy z 5 sty--25
cznia 1991 r. - Prawo Budżetowe oraz ustawy o zobowiązaniach po datkowych, a także k i l k a innych ustaw, n ak ła d a ją po prostu obo wiązek tzw. prowadzenia rachunkowości. Należy zatem p r z y j ą ć , iż zbiór zasad rachunkowości podanych w rozporządzeniu J e s t efektem odpowiedniej p o l i t y k i podatkowej i dążenia do zabezpieczenia i n t e resów budżetu państwa. To n a t u r a l n i e n ie budzi sprzeciw u, a l e też n ie może być uznane za podstawowy c e l rachunkowości z punktu w i dzenia inwestora s to jąceg o przed d ecyzją dokonania lo k a ty k a p i t a ło w ej. Element drugi paradoksu, to przekazanie do wiadomości pu b l i c z n e j in f o r m a c j i , że powołane rozporządzenie oparte j e s t na standardach międzynarodowych i Czwartej Dyrektywie EWG. Trzeba jednak w ie d z ie ć , że Czwarta Dyrektywa Rady z 25 l i p c a 1978 r. t r a k t u j e o rocznych zamknięciach rachunkowości s p ó ł e k o
26
o k r e ś l o n y c h f o r m a c h p r a w n y c h . Uzasad n ie n ie potrzeby wydania t e j dyrektywy j e s t n as tęp u jąc e:
"Koordynacja przepisów państw w za k re s ie s t r u k t u r y i t r e ś c i rocznych zamknięć rachunkowych oraz sprawozdań o s y t u a c j i ekono m icznej, ja k też metod wyceny i u ja w n ia n ia sprawozdawczości ma szczególne znaczenie w przypadku spółek akcyjnych [ . . . ] ze
wzglę-27
du na ochronę wspólników oraz osób t r z e c i c h " . W tym ś w i e t l e n ależałob y za sw oisty rodzaj kary uznać zw o ln ien ie spółek a k c y j nych od "zasad wyceny aktywów i pasywów oraz sposobów u s t a l a n i a wyniku finansowego, przewidywanych przepisami rozporządzenia,
je-Rozporządzenie M i n i s t r a finansów w sprawie zasad prowadze nia rachunkowości z dn. 15 s t y c z n ia 1991 r . , Oz. U. RP, nr 10, poz. 35.
25 Ustawa z dn. 5 s t y c z n i a 1991 r . Prawo budżetowe; Dz. U. z 1990 r . , nr 26, poz. 152 i nr 89, poz. 517.
26 Opracowanie w e r s j i p o l s k i e j : Ireb a Sobańska, drukiem wyda SKwP.
• ? 7
ż e l i in a c z e j stanowią odrębne ustawy lub wydane na ic h podstawie 28
rozporządzenia"
Równie poważne w ą tp liw o ś c i budzi sposób u j ę c i a "za sa d " wymie nionych w par. 3, u s t . 2 rozporządzenia, k t ó r y c z ęs to n i e s t e t y n ie t y l k o odbiega, a l e i co gorsze wypacza o g ó ln ie p r z y j ę t y i po wszechnie akceptowany sposób u j ę c i a podstawowych założeń i kon w encji rachunkowości, zdefinio wanych przez Międzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowości (IA S C ) w dokumencie: "Ramy koncepcyjne
29
przygotowania i p rze d sta w ia n ia sprawozdań finansowych" . Temat ten wymagałby odrębnego omówienia. K i l k a uwag n ależ y jednak po ś w ię c i ć jeszcze je d n e j n a g l ą c e j k w e s t i i o w i e l k i e j wadze w p ro c e s i e ochrony prawa inwestorów do wiarygodnych i is t o t n y c h in fo rm a c j i . J e s t to problem r e w i z j i , c z y l i i n s t y t u c j o n a l n e g o b a d a n i a wiarygodności i p raw id łow o ści k s ią g r a chunkowych oraz op artych na nich sprawozdań finansowych. Obowiązek poddania sprawozdań finansowych corocznemu badaniu, wykonywanemu przez b ie g ły c h rewidentów, nakłada na s p ó łk i a kcyjne a r t . 376 Ko deksu handlowego. Zgodnie z postanowieniami tego a r t y k u ł u " B i e g łych wyznaczy sąd r e j e s t r o w y " , natom iast "Rozporządzenie M i n i s t r a przemysłu i handlu o k r e ś l i k w a l i f i k a c j e b i e g ł y c h rewidentów, ic h prawa i ob o w ią zk i". Rzecz jednak w tym, że rozporządzenie t a k i e n ie z o s ta ło przygotowane, sądy n ie wyznaczają b i e g ły c h r e w i dentów, a c a ło ś ć procesu badania sprawozdań finansowych spółek po z o s ta je poza wszelkim i ramami i n s t y t u c j o n a l n y m i . W ś w i e t l e p r z e pisów prawnych w ie lu państw już sama procedura, stosowana od l a t , wyszukiwania przez głównego księgowego s p ó łk i b ie g łe g o księgowego, k tó ry zechce r e w iz ję k s ią g przeprowadzić, oznaczałaby o g r a n ic z e n ie n i e z a w i s ł o ś c i i obiek tyw ności badania, a zatem zagrożenie w i a r y godności sprawozdań finansowych. Ta sprawa będzie również m usiała być rozpatrywana przez Komisję Papierów Wartościowych.
28
Rozporządzenie w sprawie zasad p r o w a d z e n i a .. . , p a r. 3, u s t . 5.
29
Opracowanie w e r s j i p o l s k o ję z y c z n e j: Z. Adamkiewicz, R. Ig- natow skij k o n s u l t a c j e merytoryczne p r o f , dr hab. A.. Jarugowa, wyd. SKwP.
Renata Sochacka
PROTECTION OF RIGHTS OF CAPITAL MARKET PARTICIPANTS ANO REGULATIONS IN. ACCOUNTING SPHERE
The formation of c a p i t a l market in Poland i n v o lv e s a neces s i t y of a n a ly z in g the p r i n c i p l e s of accounting, because in t h e i r present form they d i s t o r t the approach to and conventions de f in e d by the I n t e r n a t i o n a l Committee of Accounting Standards These p r i n c i p l e s should be p r o t e c t in g the i n t e r e s t s of in v e s t o r s which i s a p re c o n d itio n f o r P o la n d ’ s admission to the EC and in flo w of b ig c a p i t a l .
The experience gained by the c o u n tr ie s with a developed s e c u r i t i e s and bonds market p o in ts a t major shortcomings of the r e g u la tio n s to be found in the Code of Commerce and the Law about bonds.
The Law about a p u b lic trade in s e c u r i t i e s , and t r u s t funds re p re se n ts a major but not the l a s t step in the process of ame l i o r a t i n g the l e g a l s i t u a t i o n in t h i s f i e l d .
