Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomicznoprzestrzennych

Pełen tekst

(1)PROBLEMY METODYCZNE ORAZ WYKORZYSTANIE BAZ DANYCH W BADANIACH EKONOMICZNO-PRZESTRZENNYCH GRAYNA ADAMCZYK-ŁOJEWSKA Wydział Zarzdzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy. Streszczenie W artykule omówiono wybrane problemy metodyczne wystĊpujące w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. Wskazano na trudnoĞci analityczne oraz ograniczenia interpretacyjne, jakie ujawniają siĊ w badaniach prowadzonych na róĪnych poziomach (krajowym, regionalnym i lokalnym), a wynikają m.in. z braku porównywalnych baz danych, a takĪe zmian w podziale administracyjnym kraju. Zwrócono uwagĊ na potrzebĊ ciągłoĞci i aktualizacji tego typu diagnostycznych badaĔ z uwagi na ich istotne znaczenie przy formułowaniu strategii i polityki gospodarczej realizowanej na róĪnych poziomach terytorialnej organizacji. Słowa kluczowe: badania ekonomiczno-przestrzenne, problemy metodyczne, bazy danych, obszary problemowe, strategia i polityka gospodarcza 1. Wprowadzenie W metodologii bada naukowych zwraca si uwag na cisły zwizek i wzajemne przenikanie problemów i metod. Podkrela si, e stosowanie nowych lub znanych metod, ale w odniesieniu do nowych problemów, czy innej rzeczywistoci, ujawnia szereg problemów metodycznych [Łojewski, 1997, s. 24–25]. Omawiane w artykule wielopoziomowe badania ekonomicznoprzestrzenne wymagaj równie analizy zwizków midzy badanymi problemami a moliwociami i ograniczeniami wynikajcymi z przyjtych metod oraz ich wykorzystaniem w danych uwarunkowaniach okrelonych m.in. przez zakresy dostpnych baz danych, czy czynniki instytucjonalne (np. zwizane z podziałem administracyjnym). W tego typu badaniach istotna jest take wiadomo szerszych uwarunkowa, zarówno zewntrznych, jak równie wewntrznych, wynikajcych z etapu i poziomu rozwoju kraju. Uwarunkowania te maj wpływ na zakres i charakter podejmowanych bada oraz ich przydatno. w rozwizywaniu praktycznych problemów, w tym zwizanych z formułowaniem strategii rozwoju oraz polityki gospodarczej. Polityka wspomagajca rynkowe procesy alokacji, realizowana w praktyce wikszoci krajów wysoko rozwinitych, jest szczególnie uzasadniona w krajach rozwijajcych, do jakich naley Polska, z uwagi na potrzeb sprostania wyzwaniom rozwojowym. Zmniejszenie dystansu ekonomicznego i cywilizacyjnego wie si bowiem z potrzeb realizacji wiadomej polityki gospodarczej podporzdkowanej długookresowej strategii rozwoju kraju. Tego typu strategia i polityka gospodarcza nie moe by biern imitacj wzorów przejmowanych od krajów zaawansowanych w rozwoju, charakteryzujcych si na ogół odmienn struktur zasobów oraz problemów do rozwizania. Powinna by wypracowana na własny uytek i uwzgldnia istniejce bariery wzrostu, a take specyficzn, dostosowan do etapu rozwoju, struktur celów. Przy formułowaniu celów i kierunków polityki gospodarczej istotne jest uwzgldnienie konkret-.

(2) 6. GraĪyna Adamczyk-Łojewska Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. nych uwarunkowa rozwojowych, z których wynikaj zarówno potrzeby, jak równie moliwoci i sposoby rozwizywania problemów. Dostosowanie gospodarki polskiej do wyzwa wynikajcych z globalizacji i nasilajcej si konkurencji, a take wykorzystanie szansy jak jest uczestnictwo w Unii Europejskiej, wymaga takich przekształce strukturalnych, które zapewniałyby wzrost efektywnoci wykorzystania istniejcych zasobów, nie tylko w ujciu mikroekonomicznym, ale take w skali całej gospodarki narodowej. Wie si to z potrzeb dostosowania polityki ekonomicznej do zrónicowanych przestrzennie uwarunkowa strukturalnych oraz wykorzystania dla wzrostu gospodarczego moliwie wszystkich dostpnych na danym etapie zasobów i czynników, równie w obszarach opónionych w rozwoju. Potrzeba zwikszania skutecznoci i efektywnoci działalnoci interwencyjnej, a take uwzgldnienia aspektów regionalnych w szeroko rozumianej polityce gospodarczej, wymaga prowadzenia bada ekonomiczno-przestrzennych oraz analizy zrónicowania poziomu I uwarunkowa strukturalnych rozwoju w przekroju rónych systemów terytorialnych – na poziomie midzynarodowym, ogólnokrajowym, regionalnym i lokalnym. Tego typu wielopoziomowe podejcie moe pozwoli na lepsze poznanie zalenoci rozwojowych oraz istniejcych analogii midzy badanymi zjawiskami. Wyniki takich bada mog mie nie tylko charakter poznawczy, ale równie utylitarny oraz aplikacyjny. Dostarcza mog zaktualizowanych informacji i diagnoz dotyczcych skali zrónicowania terytorialnego poziomu rozwoju oraz zachodzcych zmian (tendencji do konwergencji wzgldnie dywergencji ekonomicznej), a take przekształce strukturalnych w gospodarce poszczególnych systemów przestrzennych, w tym zwłaszcza obszarów problemowych. Zakres tych bada obejmowa powinien równie ocen skutecznoci dotychczasowej polityki strukturalnej i regionalnej realizowanej na rónych poziomach zarzdzania, a take przyczynia si do doskonalenia narzdzi i sposobów oddziaływania tej polityki. Wielopoziomowe badania ekonomiczno-przestrzenne prowadzone przez autork lub z udziałem autorki w Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym (dawnej ATR) w Bydgoszczy1 pozwalaj na sformułowanie wystpujcych w tego typu badaniach problemów i ogranicze metodycznych, w tym wynikajcych take z zakresu i charakteru dostpnych w omawianym zakresie baz danych statystycznych. 2. Problemy metodyczne badaĔ prowadzonych na poziomie krajowym oraz regionalnym Poziom rozwoju ekonomicznego poszczególnych systemów przestrzennych mona mierzy. syntetycznymi wielkociami typu strumieniowego, tj. produktem krajowym brutto (PKB) lub wartoci dodan brutto (WDB), które sumuj kocowe rezultaty wszystkich podmiotów gospodarki narodowej, działajcych na okrelonym terenie w danym okresie2. Formułuje si wiele zastrzee w stosunku do syntetycznych mierników typu strumieniowego zwizanych z metodologi SNA. Podkrela si, e nie uwzgldniaj one wielu elementów majcych wpływ na poziom ycia, takich midzy innymi jak: efekty zewntrzne, produkcja nie1 Badania takie prowadzone były latach 1997-2002 w ramach regionalnego projektu „ĝrodowiskowe uwarunkowania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim” (kierownik – Z. Skinder) [Problemy..., 2001 Adamczyk-Łojewska, 2003], a w latach 2004–2007 w projekcie badawczym „Obszary rozwijające siĊ i opóĨnione w rozwoju w Polsce w ujĊciu regionalnym i lokalnym” (kierownik – G. Adamczyk-Łojewska) [AdamczykŁojewska, 2007]. 2 PKB obejmuje wartoĞü dodaną brutto (WDB) powiĊkszoną o podatki od produktów i pomniejszoną o dotacje do produktów..

(3) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 7. rynkowa, znaczenie wolnego czasu i dostpu do nie zdegradowanych zasobów naturalnych, roli nagromadzonych (m.in. przez gospodarstwa domowe) zasobów, w tym zwłaszcza zasobów niematerialnych (np. wiedzy, kwalifikacji, informacji). Wskazuje si równie, e wzrost PKB per capita odbywa si niekiedy moe kosztem nadmiernego zuycia zasobów, w tym naturalnych i ludzkich, oraz wiza si z ograniczaniem moliwoci długookresowego rozwoju. Podejmowane s próby tworzenia nowych syntetycznych mierników odzwierciedlajcych poziom dobrobytu ekonomicznego [Borys, 1999, s. 40–52], a take doskonalenia i uzupełniania metodologii rachunków SNA poprzez stosowanie tzw. rachunków satelitarnych, odnoszcych si do wielu dziedzin gospodarki, jak: rolnictwo, ochrona zdrowia, podatki, budet, gospodarstwa domowe, zasoby naturalne, informacja itp., w przypadku których PKB i kategorie pochodne okazały si mało przydatne [Oleski, 2000, s.158–160]. Trudnoci pomiaru i obiektywnej wyceny oraz pozyskiwania danych statystycznych charakteryzujcych pewne aspekty dobrobytu ekonomicznego powoduj jednak, e w analizach poziomu rozwoju gospodarczego nadal istotn rol odgrywa PKB i wielkoci pochodne. Wielkoci te odnoszone do podstawowych kategorii zasobowych (ludnoci, powierzchni, rodków trwałych, pracujcych), przy uwzgldnieniu wspomnianych wczeniej zastrzee, mog charakteryzowa. efektywno ekonomiczn poszczególnych systemów przestrzennych, a take istniejcych czy zaangaowanych w tych systemach czynników wytwórczych. Praktyczne znaczenie maj zwłaszcza cztery wskaniki: 1) PKB lub WDB na jednego mieszkaca, charakteryzujcy ogólny poziom rozwoju ekonomicznego, 2) PKB lub WDB na jednostk ogólnego obszaru danego systemu przestrzennego, okrelajcy stopie koncentracji działalnoci gospodarczej na danym terenie, 3) PKB lub WDB na jednostk majtku trwałego, okrelajcy stopie efektywnoci wykorzystania majtku trwałego, 4) PKB lub WDB na jednego pracujcego – charakteryzujcy osignity na danym terenie poziom redniej wydajnoci pracy. Przy okrelaniu struktury sektorowej gospodarki, a take poziomu, dynamiki i struktury społecznej wydajnoci pracy, tak w skali kraju, jak i poszczególnych regionów, istotne znaczenie ma ustalenie ogólnej liczby pracujcych, w tym w sektorze rolniczym. W Polsce dane te, a take liczone przy ich wykorzystaniu wskaniki (np. charakteryzujce wydajno pracy) s od 2002 r. nieporównywalne w stosunku do danych odnoszcych si do okresów wczeniejszych. Od Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka oraz Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. zmienione zostały bowiem w stosunku do wczeniejszych okresów kryteria zaliczania osób do pracujcych w gospodarstwie rolnym. W Narodowym Spisie Powszechnym Ludnoci i Mieszka w 2002 r. uwzgldniono głównie pracujcych w rolnictwie towarowym, do pracujcych nie zaliczono osób pracujcych w gospodarstwach o powierzchni uytków rolnych powyej 1 ha produkujcych wyłcznie na własne potrzeby, a take w gospodarstwach o powierzchni uytków rolnych do 1 ha produkujcych wyłcznie lub głównie na własne potrzeby [Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2003. GUS, Warszawa, s.135]. Dane publikowane przez GUS dla lat przejciowych (2002–2003) w dwóch wariantach (A i B), przy uwzgldnieniu odmiennych sposobów liczenia pracujcych w gospodarstwach indywidualnych, róni si liczb pracujcych w sektorze rolniczym, a w lad za tym równie liczb pracujcych ogółem w gospodarce, o 2,12 mln. osób (por. rys.1)..

(4) 8. GraĪyna Adamczyk-Łojewska Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. ........ 16000. Liczba osób w tys.. 18000. 12000. 14000. 10000 8000. pracujcy ogółem (wariant A) pracujcy ogółem (wariant B) pracujcy w sektorze rolniczym (wariant A) pracujcy w sektorze rolniczym (wariant B). 6000 4000 2000 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008. Rysunek 1. Liczba pracujących ogółem, w tym w sektorze rolniczym w Polsce w latach 1989–2006 ródło: Opracowano na podstawie Rocznika Statystycznego. GUS, Warszawa, 1992 (tab.3/175), 1996 (tab. 6/192), 1997 (tab. 6/199); Rocznika Statystycznego Rzeczpospolitej Polskiej. GUS, Warszawa, lata 1998–2008 (rynek pracy – tab. 6); Rocznika Statystycznego Województw 2004, GUS, Warszawa, tab. 2, s. 430. Skokowe zmiany dotyczce sektorowej struktury pracujcych, a take poziomu społecznej wydajnoci w sektorze rolniczym i co si z tym wie midzysektorowych relacji wydajnoci, ujawniajce si w latach 2002–2003, co ilustruj dane zawarte w tabeli 1, s głównie nastpstwem wprowadzenia w statystyce polskiej w 2002 r. nowych kryteriów liczenia pracujcych w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Tabela 1. Struktura sektorowa pracujących oraz miĊdzysektorowe relacje wydajnoĞci pracy w Polsce w latach 1996–2008 Wyszczególnienie Liczba pracujcych (w % ogółem). Midzysektorowe relacje wydajnoci pracy (WDB/1 pracujcego,. Rok 3. 1996 2002 2003 2008 19963 2002 2003 2008. rolniczy A1 28,1 28,7 28,9 • 1,0 1,0 1,0 •. B2 • 16,9 17,0 15,3 • 1,0 1,0 1,0. Sektor przemysłu i budownictwa A1 29,9 23,9 23,6 • 5,2 11,6 12,7 •. B2 • 27,4 27,6 28,1 • 5,9 6,6 4,6. usług A1 42,0 47,4 47,5 • 5,4 12,9 13,7 •. B2 • 55,7 55,4 56,5 • 6,6 6,9 4,6. w sektorze rolniczym = 1,0). ródło: Opracowano na podstawie Rocznika Statystycznego Rzeczpospolitej Polskiej2004. GUS, Warszawa, s. 235 i 670. 1 2. Pracujcy w rolnictwie liczeni wg kryteriów przyjtych w spisie rolnym z 1996 r. Pracujcy w rolnictwie liczeni wg kryteriów przyjtych w spisie rolnym z 2002 r..

(5) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 9. 3. Uwzgldniono rok 1996, w którym odbył si spis rolny urealniajcy dane dotyczce pracujcych w rolnictwie. • Brak danych Wykorzystywane w analizie ogólnokrajowej i regionalnej dane dotyczce pracujcych, w tym w poszczególnych sektorach i sekcjach, s danymi opracowanymi przez GUS na podstawie sprawozdawczoci oraz czciowo szacunków (w zakresie gospodarstw rolnych). S to dane rejestrowane na 31.XII bez przeliczania na pełnozatrudnionych przy przyjciu zasady jednorazowego ujmowania osób w głównym miejscu pracy [Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej polskiej 2008, GUS, Warszawa, s. 218–219]. W zestawieniach midzynarodowych, w tym w ramach Unii Europejskiej, w celu zwikszenia porównywalnoci danych, GUS przyjmuje dane dotyczce liczby ludnoci aktywnej zawodowo, w tym pracujcych i bezrobotnych, pozyskiwane drog bada reprezentacyjnych (jako rednie w roku). W Polsce ródłem tych danych jest Badanie Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci (BAEL), obejmujce osoby w wieku 15 lat i wicej3. W badaniach tych do pracujcych zalicza si osoby, które w badanym tygodniu: - wykonywały przez co najmniej godzin prac przynoszc zarobek lub dochód albo pomagały (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa w rolnictwie lub innej rodzinnej działalnoci pozarolniczej; - formalnie miały prac, ale jej nie wykonywały (np. z powodu choroby, urlopu itp.). Dane pozyskiwane drog bada reprezentacyjnych, w których z załoenia dy si m.in. do ujcia osób zatrudnionych równie w szarej strefie, znacznie róni si od danych, których ródłem jest sprawozdawczo krajowa. Liczba pracujcych w poszczególnych latach w kraju wg publikowanych danych GUS, których ródłem jest BAEL, jest znacznie wysza od danych GUS pochodzcych ze sprawozdawczoci, co ilustruj dane zawarte w tabeli 2. W analizowanych latach 2006–2008 rozbieno ta zwikszała si i w 2008 r. wynosiła 1,76 mln osób. Tabela 2. Pracujący (w tys. osób) w Polsce wg danych GUS pozyskiwanych róĪną drogą Wyszczególnienie. Ogółem Sektor I Sektor II Sektor III. wg BAEL2. wg sprawozdawczoci krajowej1 2006 2007 2008. 2006. 2007. 2008. 13220 2145 3694 7380. 14594 2304 4373 7917. 15241 2247 4682 8312. 15.800 • • •. 13771 2150 3923 7698. 14037 2142 3943 7952. róĪnica 2006 1374 159 679 537. 2007 1470 97 759 614. 2008 1763 • • •. ródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, GUS, Warszawa, lata 2007, tab. 6 (167); 2008, tab. 6 (158), 10 (162), 23 (623); 2009, tab. 6 (153), 10 (159), 24 (624). 1. Dane GUS na 31.XII – bez przeliczania na pełnozatrudnionych. Dane z bada reprezentacyjnych GUS, jako rednie w roku. • Brak danych. 2. 3 Badanie AktywnoĞci Ekonomicznej LudnoĞci (BAEL) przeprowadzane jest w cyklu kwartalnym. W 2007 r. badaniem tym objĊto ok. 18 tys. gospodarstw domowych w kaĪdym z kwartałów, tj. ok. 0,13% ogólnej liczby gospodarstw [Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej polskiej 2008, GUS, Warszawa, s. 217]..

(6) 10. GraĪyna Adamczyk-Łojewska Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. Pomimo e ustalana na podstawie BAEL liczba pracujcych, szczególnie w pozarolniczych sektorach (przemysłu i budownictwa oraz usług), jest w Polsce znacznie wysza od danych uzyskiwanych ze sprawozdawczoci (tab. 2), to odniesiona do ludnoci jest w porównaniu z pozostałymi krajami UE mała, zwłaszcza w sektorze usług (tab. 3). Pod wzgldem liczby pracujcych w działalnoci pozarolniczej (ujmowanej łcznie w sektorze II i III) w przeliczeniu na 100 mieszkaców Polska zajmowała w 2007 r. wród krajów UE 26 lokat (przed Rumuni). Wyszczególnienie. Rok. ogółem. Polska 1 / 2 Polska 1 / 2. 2006 2007. 34,7 / 38,3 36,1 / 40,0. UE-15. 2006 2007 2006 2007 2006 2007. 43,9 44,8 43,5 44,4 43,4 44,3. UE-25 UE-27. Pracujcy na 100 mieszkaców w tym w sektorze I II III 5,6 / 6,0 9,7 / 11,5 19,3 / 20,8 5,6 / 5,9 10,3 / 12,3 20,2 / 21,8 1,6 1,6 2,0 2,0 2,5 2,5. 11,6 11,8 11,9 12,1 12,0 12,2. 30,7 31,4 29,5 30,3 28,9 29,6. II + III 29,0 / 32,2 30,5 / 34,1 42,3 43,2 41,4 42,4 40,9 41,8. ródło: Opracowano na podstawie Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, GUS, Warszawa, lata 2008, tab. 6 (158), 10 (162), 23 (623); 2009, tab. 6 (153), 10 (159), 24 (624). 1. Dane GUS okrelone na podstawie sprawozdawczoci krajowej (na 31.XII – bez przeliczania na pełnozatrudnionych), gdzie ogółem pracujcy w 2006 r. to 13,220 , a w 2007 – 13,771 mln osób. 2 Dane GUS, jako rednie w roku, wg BAEL, gdzie ogółem pracujcy w 2006 r. to 14,594, a w 2007 – 15,241 mln osób. W badaniach ekonomiczno-przestrzennych istotne znaczenie ma rozpoznanie zrónicowania uwarunkowa i poziomu rozwoju gospodarczego w rónych przekrojach terytorialnych, w tym w układzie regionów. Problemy regionalizacji ekonomicznej stanowi przedmiot wielu dyskusji naukowych. Istnieje bogata literatura na temat istoty regionów (wzłowych i strefowych) oraz ich struktury [Winiarski, 2002; Fajferek, 1999; Korenik, 2003]. W wikszoci ekonomicznych bada empirycznych analizowany jest jednak układ regionalny wyznaczony przez podział administracyjny kraju. Podejcie takie uzasadniaj przede wszystkim wzgldy praktyczne. Wynika to z faktu grupowania przez GUS istotnych informacji statystycznych w przekroju jednostek administracyjnych (województw – NUTS 2, a od 1999 r. take podregionów – NUTS 34), a co istotne, take wikszej przydatnoci wyników bada prowadzonych w tego typu układach dla potrzeb kształtowania polityki gospodarczej pastwa oraz dla regionalnych i lokalnych organów władzy samorzdowej. Analiza procesów rozwojowych i zmian zachodzcych w strukturze gospodarki kraju, w tym we wzgldnym poziomie rozwoju poszczególnych obszarów (regionów i podregionów), a take istniejcych tendencji do konwergencji czy dywergencji ekonomicznej, wie si z potrzeb 4 Jednym z problemów w układzie podregionów jest brak pełnych danych dotyczących pracujących. Publikowane przez GUS w tym zakresie dane nie obejmują bowiem małych podmiotów gospodarczych, w których pracuje mniej niĪ 10 osób..

(7) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 11. uwzgldnienia dostatecznie długich (co najmniej kilkunastoletnich) szeregów czasowych danych statystycznych. Pozyskanie tego typu jednolitych porównywalnych baz danych w odniesieniu do okresu po 1990 r. uniemoliwiaj zmiany dokonywane w podziale administracyjnym kraju dotyczce m.in. wielkoci i liczby województw (przeprowadzone na przełomie lat 1998/1999), a take liczby podregionów – z 2002 r. dotyczce głównie województwa lskiego, a nastpnie take z 2008 (wice si ze wzrostem liczby podregionów w kraju z 45 do 66). Ograniczenia polegajce na braku monoci pozyskania jednolitego porównywalnego materiału statystycznego wymagaj przeprowadzenia odrbnych analiz w odniesieniu do okresów charakteryzujcych si rón iloci badanych jednostek przestrzennych (województw czy podregionów). W przykładowych cytowanych badaniach [Adamczyk-Łojewska, 2007] odrbnie analizowano wskaniki charakteryzujce m.in. stopie zrónicowania przestrzennego poziomu rozwoju, w latach 1992–1997 w układzie 49 starych województw oraz w latach 1998–2003 w układzie 16 nowych województw. Istnieje bowiem zasadno porównywania zmian wskaników oraz oceny (czy zrónicowanie badanej cechy zwikszyło si lub zmniejszyło) tylko wewntrz kadego z analizowanych przedziałów czasowych. Ogranicza to natomiast moliwo. bezporedniego porównania skali zrónicowania w dwóch wyodrbnionych okresach. W miar zwikszania si wielkoci badanych obiektów przestrzennych – w tym przypadku wielkoci województw – stopie zrónicowania terytorialnego maleje bowiem niejako automatycznie, w wyniku wikszej agregacji danych statystycznych i ich uredniania wewntrz poszczególnych obiektów (tab. 4). Tabela 4. Zmiany w regionalnym zróĪnicowaniu poziomu rozwoju ekonomicznego Wyszczególnienie Współczynnik zmiennoci w przekroju 49 województw Współczynnik zmiennoci w przekroju 16 województw. Rok 1992 1997 1998 2003 2006 2007. PKB per capita 30,1 31,7 19,0 21,2 23,6 23,7. ródło: Obliczono na podstawie Rocznika Statystycznego Województw. GUS, Warszawa, za lata 1994–2009. Z analogicznych wzgldów ograniczona jest równie moliwo porównywania oraz oceny wskaników (np. współczynników zmiennoci) charakteryzujcych skal zrónicowania regionalnego poziomu rozwoju w poszczególnych pastwach, w tym Unii Europejskiej, róna jest bowiem wielko i charakter regionów w poszczególnych krajach. W wielu z nich, np. w Niemczech, W. Brytanii, Belgii czy Holandii, regiony pod wzgldem wielkoci (powierzchni i ludnoci) zblione s bardziej do polskich podregionów (NUTS 3) ni regionów. Std porównania midzynarodowe i oceny zrónicowania regionalnego poziomu rozwoju ekonomicznego (PKB na 1 mieszkaca), nie uwzgldniajce rónic w specyfice podziału regionalnego poszczególnych krajów, maj ograniczon warto poznawcz. Stosunkowo najbardziej zblione do Polski regiony pod wzgldem wielkoci (obszaru i ludnoci) s na Wgrzech, w Grecji, we Włoszech, a w mniejszym zakresie take w Hiszpanii i Francji (nie uwzgldniajc regionów zamorskich tych ostatnich krajów)..

(8) 12. GraĪyna Adamczyk-Łojewska Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. 3. Problemy metodyczne badaĔ prowadzonych na poziomie lokalnym Zwikszenie skutecznoci i efektywnoci polityki gospodarczej i działa podejmowanych na rónych poziomach organizacji (krajowym i poszczególnych szczebli samorzdu terytorialnego) wymaga znajomoci specyfiki oraz skali i zakresu zrónicowania przestrzennego poziomu rozwoju nie tylko w ujciu midzyregionalnym, ale take mniejszych jednostek przestrzennych. Analiza tylko urednionych danych dotyczcych powiatów, a zwłaszcza województw, moe bowiem prowadzi do zacierania wystpujcych znacznych zrónicowa przestrzennych oraz rzeczywistych problemów. Wie si to z potrzeb podejmowania bada i analiz ekonomiczno-przestrzennych w układzie gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, w celu wyrónienia i scharakteryzowania, z jednej strony, obszarów rozwijajcych si, a z drugiej – opónionych w rozwoju obszarów peryferyjnych. Tego typu badania, podejmowane co kilka lat, mog by wykorzystywane przy opracowywaniu strategii rozwoju poszczególnych jednostek terytorialnych, okrelaniu potrzeb, celowoci i efektywnoci rónego typu przedsiwzi finansowanych ze rodków publicznych (krajowych i UE) oraz weryfikacji zasad i kryteriów przyznawania tych rodków. Przy badaniu przestrzennego zrónicowania działalnoci gospodarczej, w tym zwłaszcza pozarolniczej, w układzie mniejszych ni województwa jednostek (powiatów, gmin, miast), zasadniczym problemem jest pozyskanie odpowiednich danych statystycznych. Brak danych dotyczcych syntetycznych mierników (np. wartoci dodanej brutto) charakteryzujcych działalno. gospodarcz w tak małych jednostkach przestrzennych, wymaga zastosowania metod pozwalajcych na poredni ocen zrónicowania przestrzennego poziomu rozwoju gospodarczego i aktywnoci ekonomicznej ludnoci. Tak metod bada w omawianym zakresie moe by analiza wieloczynnikowa przeprowadzana przy wykorzystaniu dostpnych baz danych (odnoszcych si do poszczególnych lat) zawartych w komputerowym Banku Danych Regionalnych (BDR) GUS5. Prób analizy zrónicowania poziomu rozwoju gospodarczego oraz delimitacji w skali kraju obszarów rozwijajcych si i opónionych w rozwoju w układzie gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, przeprowadzono w UTP (wczeniej ATR) w Bydgoszczy, przy wykorzystaniu techniki GIS oraz wspomnianych komputerowych Banków Danych Regionalnych (BDR) GUS dla lat 1994–1998 w ramach regionalnego projektu: „ĝrodowiskowe uwarunkowania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim” (kierownik – Z. Skinder) [Problemy, 2001; Adamczyk-Łojewska 2003], a nastpnie dla lat 1999–2003 w ramach projektu badawczego nr 1H02C 034 27 pt. „Obszary rozwijające siĊ i opóĨnione w rozwoju w Polsce w ujĊciu regionalnym i lokalnym” (kierownik – G. Adamczyk-Łojewska) [AdamczykŁojewska 2007]. W badaniach tych w układzie wszystkich gmin w skali kraju, w tym miast i obszarów wiejskich, analizowano sze czynników i dodatkowo dwa w odniesieniu do obszarów wiejskich (tab. 5). Charakterystyk zrónicowania przestrzennego badanych czynników przedstawiono na ogólnokrajowych kartogramach. Mimo denia do zapewnienia maksymalnej porównywalnoci bada, odmienny zakres informacji dostpnych w bazach danych GUS w wymienionych okresach spo-. 5. Do 1998 r. w Banku Danych Lokalnych (BDL) GUS..

(9) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 13. wodował konieczno wprowadzenia w badaniach obejmujcych lata 1999–2003 zmienionych dwóch cech; dotyczyło to pracujcych w rolnictwie6 oraz bezrobotnych7. Poza wspomnianymi zmianami, w badaniach obejmujcych lata 1994–1998 i 1999–2003 przyjto podobne załoenia metodyczne delimitacji gmin. Do obszarów o wysokim stopniu rozwoju – kategorii A – zaklasyfikowano: - miasta, w których co najmniej 5 cech naley do grupy I lub II, w tym co najmniej 3 cechy do grupy I; - obszary wiejskie, w których co najmniej 6 cech naley do grupy I lub II, w tym co najmniej 3 cechy do grupy I. Do obszarów o rednim stopniu rozwoju – kategorii B – zaliczono: - miasta, w których co najmniej 4 cechy nale do grupy I lub II; - obszary wiejskie, w których co najmniej 4 cechy nale do grupy I lub II. Do obszarów opónionych w rozwoju – kategorii C – zakwalifikowano pozostałe miasta i obszary wiejskie, które nie spełniały warunków kategorii A i B. Syntetyczne wyniki obu przeprowadzonych delimitacji przedstawiono w tabeli 6. Przy ich interpretacji naley pamita , e wprowadzenie wspomnianych zmian w zakresie analizowanych dwóch cech, w tym uwzgldnienie danych o liczbie bezrobotnych, które wczeniej były niedostpne na poziomie gmin, pozwala traktowa wyniki analizy i delimitacji z lat 1999–2003 jako bardziej wiarygodne, ucilajce wstpn prób delimitacji z lat 1994–1998. Zmiana dwóch czynników (cech) ogranicza jednak moliwo bezporedniego porównywania wyników obu przeprowadzonych delimitacji pod wzgldem oceny skali przekształce zachodzcych w czasie rozdzielajcym te badania. Tego typu porównawcza ocena zachodzcych zmian stała si zasadna głównie w odniesieniu do szeciu niezmienionych w badaniach czynników, analizowanych indywidualnie i charakteryzowanych na odrbnych ogólnokrajowych kartogramach zawartych w cytowanych publikacjach [Adamczyk-Łojewska 2003, s. 128–150; 2007, s.82–95].. 6. W badaniach z lat 1994-1998 uwzglĊdniono dane BDL GUS, w tym spisu rolnego z 1996 r., dotyczące udziału ludnoĞci (w wieku 15 lat i wiĊcej) utrzymującej siĊ wyłącznie i głównie z rolnictwa w ludnoĞci związanej z rolnictwem [AdamczykŁojewska, 2003, s.151]. Natomiast w badaniach z lat 1999-2003 (obejmujących dane BDR GUS, w tym dane spisu powszechnego i rolnego z 2002 r.), moĪliwe było tylko okreĞlenie w 2002 r. liczby pracujących (w wieku 15 lat i wiĊcej) głównie w indywidualnych gospodarstwach rolnych prowadzących działalnoĞü towarową i odniesienie jej do liczby mieszkaĔców obszarów wiejskich. 7 W BDL GUS z 1998 r. nie było danych na poziomie gmin dotyczących bezrobotnych zarejestrowanych, natomiast w BDR GUS z 2003 r. dane takie są juĪ udostĊpniane..

(10) 14. GraĪyna Adamczyk-Łojewska Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. Tabela 5. Zestawienie przedziałów wartoĞci badanych cech w grupie I (o wysokim stopniu rozwoju) i grupie II (o Ğrednim stopniu rozwoju) przyjĊtych w delimitacji gmin, w tym miast i obszarów wiejskich w latach 1999–2003 Miasta Obszary wiejskie Przedziały wartoci cech w grupach I II I II. Cecha Pracujcy ogółem głównie w działalnoci pozarolniczej na 100 mieszkaców w 2003 r. Liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie REGON) na 100 mieszkaców w 2003 r. Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowicych dochód budetu pastwa w 2003 r. w złotych na 1 mieszkaca Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w gminach na 100 mieszkaców w 2003 r. Saldo migracji (wewntrznej i zagranicznej) na 1000 mieszkaców w latach 1999–2003 Udział ludnoci w wieku produkcyjnym w liczbie ludnoci ogółem w 2003 r. Udział pracujcych (w wieku 15 lat i wicej) głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym w liczbie ludnoci ogółem na obszarach wiejskich w 2002 r. w % Gsto zaludnienia na 1 km2 obszarów wiejskich w 2003 r.. > 40. 30–40. > 30. 20–30. > 10. 8–10. >8. 6–8. > 300. 200–300. >200. 175–200. <6. 6–10. <6. 6–10. > +20. 0 do +20. > +20. 0 do +20. > 62. 60–62. > 58. 56–58. –. –. < 15. 15–20. –. –. > 80. 60–80. ródło: Adamczyk-Łojewska G., 2007. Uwarunkowania strukturalne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. UTP w Bydgoszczy, s. 96. Tabela 6. Udział obszarów o róĪnym stopniu rozwoju w powierzchni oraz ludnoĞci kraju (w %) wg przeprowadzonych delimitacji gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, w 1998 i 2003 r. Stopie rozwoju. Rok. A+B1. 1998 2003 1998 2003. C2. W powierzchni kraju 18,3 22,1 81,7 77,9. W ludnoci ogółem 47,6 52,1 52,4 47,9. ródło: Opracowanie własne. 1 2. (A+B) – obszary o wysokim i rednim stopniu rozwoju (C) – opónione w rozwoju. W ludnoci miast. W ludnoci wsi. 59,6 62,6 40,4 37,4. 28,2 35,5 71,8 64,5.

(11) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 27, 2010. 15. 4. Podsumowanie i wnioski Wielu specjalistów zajmujcych si wzrostem gospodarczym [Rodrik, 2006, Pritchett, 2006; za Wojtyna, 2009, s. 199–200] sceptycznie ustosunkowuje si do celowoci wdraania w rónych krajach rozwijajcych si (o odmiennych uwarunkowaniach ekonomicznych i społecznokulturowych) uniwersalnych, odgórnie okrelonych wzorców i modeli rozwiza instytucjonalnych. Autorzy ci wskazuj na wzrost znaczenia w omawianym zakresie analiz i diagnoz odnoszcych si do konkretnych przypadków i uwarunkowa rozwojowych. Równie w Polsce wielopoziomowe, interdyscyplinarne badania ekonomiczno-przestrzenne, zmierzajce m.in. do rozpoznania w przekroju rónych systemów terytorialnych zrónicowania poziomu ekonomicznego i struktury gospodarki, stanowi powinny istotny element diagnozy uwarunkowa rozwoju kraju. Diagnoza taka moe i powinna by wykorzystywana przy formułowaniu strategii i polityki gospodarczej, realizowanej na rónych poziomach organizacji (ponadnarodowym – w UE, krajowym, regionalnym i lokalnym). Aktualizowane wyniki bada powinny by. podstaw kształtowania polityki strukturalnej i regionalnej oraz doskonalenia narzdzi i sposobów oddziaływania tej polityki. Dowiadczenie autorki w prowadzeniu bada ekonomiczno-przestrzennych wskazuje na wiele trudnoci metodycznych tego typu bada, które wynikaj m.in. z braku dostatecznie jednorodnych porównywalnych baz danych statystycznych, w tym tworzonych i udostpnianych przez GUS, a take ze zmian w podziale administracyjnym kraju. Trudnoci te czsto ograniczaj zakres czasowy i problemowy bada oraz skłaniaj do zmiany podejcia metodycznego. Wymagaj take szczególnie wnikliwej uwagi i ostronoci przy analizowaniu i interpretacji wyników. Istnieje bowiem niebezpieczestwo popiesznego uogólnienia oraz błdnego przypisania realnym procesom gospodarczym nastpstw wynikajcych ze zmian w sposobach zbierania i gromadzenia danych. Niezalenie od wspomnianych trudnoci istnieje potrzeba kontynuowania tego typu bada, w tym przy wykorzystaniu Banku Danych Regionalnych GUS i techniki GIS. Pozwoli one powinny na okrelenie zmian w zakresie obszarów problemowych wyrónionych we wczeniejszych badaniach (dotyczcych lat 1994–1998 oraz 1999–2003). Takie badania ekonomicznoprzestrzenne, obejmujce okres członkostwa Polski w Unii Europejskiej, tj. lata 2004–2010, powinny by punktem wyjcia prac nad strategi rednio– i długookresow. Zaktualizowane informacje na temat poszczególnych systemów terytorialnych, w tym obszarów problemowych, umoliwia mog ocen skutecznoci dotychczasowej polityki strukturalnej I regionalnej oraz przyczynia si do doskonalenia narzdzi i sposobów oddziaływania tej polityki realizowanej na rónych poziomach zarzdzania, a zwłaszcza kierunków i zakresu finansowania opónionych w rozwoju obszarów peryferyjnych ze rodków publicznych, krajowych i Unii Europejskiej.. Bibliografia [1]. [2] [3] [4]. Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne i przestrzenne rozwoju gospodarczego Polski. Rozprawy 109, Wyd. Uczeln. ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2003, s. 184. Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. UTP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007, s. 319. Borys T. (red), WskaĨniki ekorozwoju. Wyd. Ekonomia i

(12) rodowisko, Białystok1999, s. 40–52. Fajferek A., Polityka ekonomiczna. Wyd. AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 266–272..

(13) 16. GraĪyna Adamczyk-Łojewska Problemy metodyczne oraz wykorzystanie baz danych w badaniach ekonomiczno-przestrzennych. [5] [6] [7]. [8]. [9] [10] [11] [12]. Korenik S., Dysproporcje rozwoju regionów Polski – wybrane aspekty. Wyd. AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2003, s 49–75. Łojewski S., Elementy metodologii projektowania systemów przestrzennych. Wyd. Uczeln. ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997, s. 24–25. Oleski J., Elementy ekonomiki informacji. Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych. Wydział Nauk Ekonomicznych. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000, s. 158–160. Problemy wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i miast. Wyniki badaĔ ekonomiczno-przestrzennych. Praca zbiorowa pod red. S. Łojewskiego, Wyd. Uczeln. ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2001, s. 77–101. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2003. GUS, Warszawa 2003, s. 135. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 218–219. Winiarski B.(red.), Polityka gospodarcza. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 342–345. Wojtyna A., O badaniu nad „głĊbszymi” przyczynami wzrostu gospodarczego. W: Wzrost gospodarczy w krajach transformacji, konwergencja czy dywergencja? Pod red. R. Rapackiego. PWE, Warszawa 2009, s. 199–200. METHODOLOGICAL PROBLEMS AND USE OF DATABASES IN SPATIAL – ECONOMICS RESEARCHES Summary. The article discusses selected methodological problems found in spatialeconomics researches. The author presents the existence of analytical difficulties and limitations of interpretation which are revealed in research carried out at different levels (national, regional and local), and result from, amongst others, the lack of comparable databases, as well as changes in the administrative division of the country. The need for continuity and updating of such diagnostic tests are also noted because of their importance in formulating strategies and economic policies pursued at different levels of territorial organization. Keywords: economic research, methodological issues, database, problem areas, strategy and economic policy. Grayna Adamczyk-Łojewska Wydział Zarzdzania Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy ul. Prof. S. Kaliskiego 7, 85-789 Bydgoszcz.

(14)