• Nie Znaleziono Wyników

"Die Pastoralbriefe. Kommentar zum ersten Timotheusbrief", Lorenz Oberlinner, Freiburg 1994 : [recenzja]

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Die Pastoralbriefe. Kommentar zum ersten Timotheusbrief", Lorenz Oberlinner, Freiburg 1994 : [recenzja]"

Copied!
8
0
0

Pełen tekst

(1)

Jan Załęski

"Die Pastoralbriefe. Kommentar zum

ersten Timotheusbrief", Lorenz

Oberlinner, Freiburg 1994 :

[recenzja]

Collectanea Theologica 68/1, 229-235

(2)

b i b l i j n e g o I z r a e l a , n a w e t j e ż e l i p ó ź n i e j s z y o f i c j a l n y j u d a i z m s i l n i e s i ę o d n i c h o d c i n a ł i n i m i g a r d z i ł . M o ż e ś l a d e m ż y w y c h k o n t a k t ó w i n a p i ę ć w z g l ę d e m o f i c j a l n e g o ż y c i a ż y d o w s k i e g o j e s t J e z u s o w a p r z y p o w i e ś ć o m i ł o s i e r n y m S a m a r y t a n i n i e ( Ł k 1 0 , 3 0 - 3 7 ) ? J a k ż e i n a c z e j b o w i e m w y t ł u m a c z y ć z a g a d k o w ą o b e c n o ś ć S a m a r y t a n i n a n a d r o d z e z J e r o z o l i m y d o J e r y c h a , p r o w a d z ą c e j r ó w n i e ż d o Q u m r a n ? N i e s p o s ó b t e ż n i e z a u w a ż y ć , ż e w p r z y p o w i e ś c i d o c h o d z ą d o g ł o s u e c h a k o n f l i k t ó w m i ę d z y o f i c j a l n y m i p r z e d ­ s t a w i c i e l a m i ó w c z e s n e g o ż y c i a ż y d o w s k i e g o a S a m a r y t a n a m i . S z k o d a , ż e a u t o r z y n i e w s p o m i n a j ą o t y m n o w o t e s t a m e n t o w y m e p i z o d z i e , s k o r o m o ż e o n b y ć z n a c z ą c y m p o t w i e r d z e n i e m i c h i n t u i c j i , d o w o d z ą c y m j e ż e l i j u ż n i e t r w a ł e j k i l k u d z i e s i ę c i o l e t n i e j o b e c n o ś c i S a m a r y t a n w Q u m r a n , t o p r z y n a j m n i e j ż y w y c h o b u s t r o n n y c h k o n t a k t ó w . O d k r y c i a ą u m r a ń s k i e b y ł y r e z u l t a t e m p r z y p a d k u . M o ż e w i ę c r ó w n i e p r z y p a d k o w a f a s c y n a c j a d w o j g a S z w e d ó w ż y c i e m i o b y c z a j a m i S a m a r y t a n s t a n o w i s z c z ę ś l i w e u z u p e ł ­ n i e n i e p e ł n i e j s z e g o n a ś w i e t l e n i a t y c h a s p e k t ó w w i e d z y o Q u m r a n i S a m a r y t a n a c h , k t ó r e d o t ą d n i e d o c z e k a ł y s i ę n a l e ż y t e j u w a g i a n i p r z e k o n u j ą c e g o w y j a ś n i e n i a . k s . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i , W a r s z a w a L o r e n z O B E R L I N N E R , D i e P a s t o r a l b r i e f e : K o m m e n t a r z u m e r s t e n T i m o t h e u s b r i e f ( H e r d e r s t h e o l o g i s c h e r K o m m e n t a r z u m N e u e n T e s t a m e n t X I / 2 , 1 , H e r d e r , F r e i - b u r g - B a s e l - W i e n 1 9 9 4 , s s . I - L + 3 1 2 . A u t o r r e c e n z o w a n e j k s i ą ż k i j e s t p r o f e s o r e m e g z e g e z y N o w e g o T e s t a m e n t u w e F r y b u r g u w B a d e n i i . D o te j p o r y b y ł m n i e j z n a n y m e g z e g e t ą , p r z y n a j m n i e j w P o l s c e , m i m o ż e j e s t j u ż a u t o r e m l i c z n y c h p u b l i k a c j i , a o d p e w n e g o c z a s u t a k ż e w s p ó ł r e d a k t o r e m s e r i i „ H e r d e r s t h e o l o g i s c h e r K o m m e n t a r z u m N T ’ o r a z w s p ó ł a u t o r e m r a z e m z A . V ö g t l e w y d a n e j w 1 9 9 2 r . k s i ą ż k i w w y d a w n i c t w i e H e r d e r a . Z p e w n o ś c i ą k o m e n t a r z d o l i s t ó w p a s t e r s k i c h s p r a w i , ż e s t a n i e s i ę j e s z c z e b a r d z i e j z n a n y m , t a k ż e w P o l s c e , b i b l i s t ą . N a w s t ę p i e w a r t o z a u w a ż y ć , ż e k o m e n t a r z t y l k o d o P i e r w s z e g o L i s t u d o T y m o t e u s z a j e s t z n a c z n i e o b s z e r n i e j s z y n i ż p o l s k i k o m e n t a r z d o w s z y s t k i c h l i s t ó w p a s t e r s k i c h . Z a w i e r a b o w i e m ł ą c z n i e a ż 3 6 2 s t r o n y t e k s t u n u m e r o w a n e g o n a j p i e r w c y f r a m i r z y m s k i m i ( I - L ) , a p ó ź n i e j a r a b s k i m i ( 3 1 2 s s . ) . J u ż t o ś w i a d c z y o k o p a l n i w i e d z y z a w a r t e j w t y m k o m e n t a r z u . A u t o r n u m e r u j e c y f r a m i r z y m s k i m i n i e t y l k o s p i s t r e ś c i , b i b l i o g r a f i ę i p r z e d m o w ę - z c z y m c z ę s t o s i ę s p o t y k a m y - a l e t a k ż e w i a d o m o ś c i i n t r o d u k c y j n e - c o j e s t z n a c z n i e r z a d z i e j s p o t y k a n e - i s t ą d a ż 5 0 s t r o n o b e j m u j ą w s z y s t k i e p r o b l e m y w s t ę p n e . A u t o r k o m e n t a r z a z a z n a c z a w P r z e d m o w i e , ż e k o m e n t o w a n i e l i s t ó w p a s t e r s k i c h w y w o ł u j e d o d z i ś m i e s z a n e u c z u c i a w ś r ó d p o d e j m u j ą c y c h s i ę t e g o z a d a n i a , c h o ć w o s t a t n i m c z a s i e p o j a w i ł o s i ę p e w n e z ł a g o d z e n i e n a p i ę ć w o c e n i e i c h s t o s u n k u d o C o r p u s P a u l i n u m i N o w e g o T e s t a m e n t u w o g ó l e . N a d a l p o z o s t a j e j e d n a k k o n t r o w e r s y j n y p r o b l e m i c h a u t o r s t w a . L . O b e r l i n n e r w s p o m i n a 2 k o m e n t a r z e d o l i s t ó w p a s t e r s k i c h w n i e m i e c k i m j ę z y k u ( N . B r o x a i J . R o l o f f a - t y l k o d o 1 T m ) , z k t ó r y c h s a m d u ż o k o r z y s t a ł i d z i ę k i k t ó r y m l i s t y t e p r z e s t a ł y b y ć o d b i e r a n e n e g a t y w n i e . P i e r w o t n i e z a m i e r z a ł a u t o r p r z y g o t o w a ć k o m e n t a r z d o l i s t ó w p a s t e r s k i c h w j e d n y m t o m i e , a l e w t r a k c i e p r a c y n a d j e g o

(3)

p r z y g o t o w a n i e m o k a z a ł o s i ę to n i e m o ż l i w e z r ó ż n y c h w z g l ę d ó w i d l a t e g o p o s t a n o w i ł e k s k u r s y p r z e s u n ą ć n a k o n i e c k o m e n t a r z a d o D r u g i e g o L i s t u d o T y m o t e u s z a . C h o d z i ł o z r e s z t ą o z a z n a c z e n i e w t e n s p o s ó b w s p ó l n y c h e l e m e n t ó w o b y d w u t y c h l i s t ó w . U w a g i n a t e m a t b i b l i o g r a f i i n a r a z i e p o m i n ę , ż e b y w r ó c i ć d o n i c h n a k o ń c u r e c e n z j i . Z a c z y n a a u t o r r e c e n z o w a n e j k s i ą ż k i t a k , j a k t o s i ę z w y k l e c z y n i p r z y t e g o r o d z a j u p r a c a c h , o d z a g a d n i e ń i n t r o d u k c y j n y c h , o z n a c z a n y c h w d a l s z y m c i ą g u r z y m s k i m i l i t e r a m i ( s . X X I - L ) . N a j c z ę ś c i e j n u m e r u j e s i ę j e a r a b s k i m i c y f r a m i , d z i ę k i c z e m u s t w a r z a s i ę w r a ż e n i e , ż e r o z w i ą z a n i e z a g a d n i e ń i n t r o d u k c y j n y c h s t a n o w i p r z y g o t o w a n i e d o k o m e n ­ t o w a n i a l i s t u . L . O b e r l i n n e r p r z y p o m i n a s f o r m u ł o w a n e j u ż p r z e z M . D i b e l i u s a s t w i e r d z e n i e , ż e o c e n a t e g o , c z y m l i s t y p a s t e r s k i e s ą i c z y m c h c ą b y ć , z a l e ż y w d u ż e j m i e r z e o d r o z s t r z y g n i ę c i a p r o b l e m u i c h a u t o r s t w a . T o t w i e r d z e n i e D i b e l i u s a n a d a l j e s t a k t u a l n e i w a ż n e d l a r o z s t r z y g n i ę c i a t a k ż e i n n y c h p r o b l e m ó w i n t r o d u k c y j n y c h . S ł u s z n i e j e d n a k z a c z y n a o m a w i a n i e z a g a d n i e ń i n t r o d u k c y j n y c h o d p r z y p o m n i e n i a s a m e g o p o j ę c i a „ l i s t y p a s t e r s k i e ” ( s . X X I I - X X I I I ) , k o n c e n t r u j ą c s w o j ą u w a g ę n a o k r e ś l e n i u „ p a s t e r s k i e ” . P o r a z p i e r w s z y p o j a w i ł o s i ę o n o n a p o c z ą t k u X V I I I w i e k u . O j e g o t r a f n o ś c i ś w i a d c z y f a k t , ż e p o z o s t a ł o d o d z i ś a k t u a l n e . P r z y d o k ł a d n i e j s z y m c z y t a n i u o w y c h l i s t ó w w i d a ć , ż e i c h a u t o r z w r a c a s i ę d o a d r e s a t ó w n i e t y l e j a k o d o o s o b y , i l e r a c z e j m a n a u w a d z e p e ł n i o n e p r z e z n ie f u n k c j e . A d r e s a c i s ą o k r e ś l e n i j a k o p a s t e r z e . W l i s t a c h p a s t e r s k i c h c h o d z i o p r o b l e m y p o r z ą d k u w p o s z c z e g ó l n y c h K o ś c i o ł a c h , o w ł a ś c i w e n i m i z a r z ą d z a n i e , a w k o n s e k w e n c j i - o w s k a z a n i e p e w n y c h w y m a g a ń w o b e c l u d z i s t o j ą c y c h n a i c h c z e l e , o p r z y p o m n i e n i e o b o w i ą z k u z a c h o w a n i a i d a l s z e g o p r z e k a z y w a n i a w i a r y , a t y m s a m y m - o w e z w a n i e d o c z u j n o ś c i w w a l c e z g ł o s z ą c y m i f a ł s z y w ą n a u k ę . K o l e j n y m p r o b l e m e m d o r o z w i ą z a n i a w r a m a c h i n t r o d u k c y j n y c h w i a d o m o ś c i j e s t l i t e r a c k i c h a r a k t e r t y c h p i s m . M i m o n i e w ą t p l i w i e w s p ó l n y c h e l e m e n t ó w z a u t e n t y c z n y m i l i s t a m i P a w ł a , m a m y j e d n a k w l i s t a c h p a s t e r s k i c h d o c z y n i e n i a z t y p o w y m i t y l k o d l a n i c h w ł a ś c i w o ś c i a m i , s p o w o d o w a n y m i w s k a z ó w k a m i d l a l u d z i s t o j ą c y c h n a c z e l e K o ś c i o ł ó w . W c e n t r u m i c h z a i n t e r e s o w a n i a n i e z n a j d u j e s i ę j u ż p o u c z e n i e o p o d s t a w o w y c h z a g a d n i e n i a c h w i a r y a n i g ł o s z e n i e E w a n g e l i i . O n e z a k ł a d a j ą z n a j o m o ś ć w ł a ś c i w e j n a u k i . A u t o r o w i t y c h l i s t ó w c h o d z i n a t o m i a s t o z a c h o w a n i e n i e s k a z i t e l n o ś c i w i a r y w o b e c z a g r o ż e ń z e s t r o n y g ł o s z ą c y c h b ł ę d n e n a u k i . T a k w i ę c z a c h o w a n i e p r a w d z i w e j w i a r y i j e j o b r o n a p r z e d b ł ę d a m i s ą g ł ó w n y m i t e m a t a m i l i s t ó w p a s t e r s k i c h , a r ó w n o c z e ś n i e s ą to z a d a n i a l u d z i s t o j ą c y c h n a c z e l e p o s z c z e g ó l n y c h K o ś c i o ł ó w . T e o l o g i c z n i e i l i t e r a c k o z b l i ż a j ą s i ę o n e b a r d z i e j - z d a n i e m a u t o r a k o m e n t a r z a - d o l i t e r a t u r y O j c ó w a p o s t o l s k i c h ( I g n a c y z A n t i o c h i i , P o l i k a r p z e S m y r n y ) n i ż d o l i s t ó w P a w ł o w y c h . N a j l e p i e j w i ę c m o ż n a o k r e ś l i ć l i s t y p a s t e r s k i e - w e d ł u g L . O b e r l i n n e r a - j a k o p o u c z a j ą c e i u p o m i n a j ą c e p i s m a u r z ę d o w o - k o ś c i e l n e , s k i e r o w a n e d o p a s t e r z y K o ś c i o ł ó w , o d p o w i e d z i a l n y c h z a n i e i z a z a c h o w a n i e t r o s k i o w i a r ę i z b a w i e n i e c z ł o w i e k a ( s . X X V I ) . N a p o d s t a w i e t a k o k r e ś l o n e g o c h a r a k t e r u l i t e r a c k i e g o z a l i c z a a u t o r te t r z y l i s t y d o o d r ę b n e g o , p s e u d o e p i g r a f i c z n e g o z b i o r u l i s t ó w . U s c h y ł k u p i e r w s z e g o s t u l e c i a i s t n i a ł j u ż n a p e w n o P a w ł o w y z b i ó r l i s t ó w . D l a p o w s t a j ą c y c h w t e d y w s p ó l n o t c h r z e ś c i j a ń s k i c h p o j a w i ł s i ę n o w y p r o b l e m , a m i a n o w i c i e p r o b l e m w ł a ś c i w e j i n t e r p r e t a c j i C o r p u s P a u l i n u m . N a t y m w ł a ś n i e t l e w i d z i a u t o r

(4)

k o m e n t a r z a p o t r z e b ę p o w s t a n i a l i s t ó w p a s t e r s k i c h . I c h z a d a n i e m b y ł o p o d b u d o w a ć a u t o r y t e t P a w ł o w e j t r a d y c j i , a l e r ó w n o c z e ś n i e w y c i ą g n ą ć z n ie j w n i o s k i . I n a c z e j m ó w i ą c , a u t o r l i s t ó w p a s t e r s k i c h c h c i a ł p o k a z a ć , k t o m o ż e b y ć a u t e n t y c z n y m i n t e r p r e t a t o r e m P a w ł o w e j t r a d y c j i . O t ó ż m o g ą j ą a u t e n t y c z n i e w y j a ś n i a ć t y l k o p r a w o w i c i n a s t ę p c y P a w ł a j a k o p a s t e r z e p o s z c z e g ó l n y c h w s p ó l n o t lu d z i w i e r z ą c y c h . N a p ł a s z c z y ź n i e l i t e r a c k i e j m a m y w i ę c d o c z y n i e n i a z p r z e j ś c i e m o d c z a s u a p o s t o l s k i e g o d o p o a p o s t o l s k i e g o . W t y m m i e j s c u n i e m a a u t o r k o m e n t a r z a w ą t p l i w o ś c i , ż e a d r e s a t a m i l i s t ó w p a s t e r s k i c h s ą T y m o t e u s z i T y t u s ( s . X X V I I - X X V I I I ) . N i e s ą o n i p r z y p a d k o w o w y b r a n i n a a d r e s a t ó w . W i e l e r a z y p i s m a N T d a j ą d o b r e ś w i a d e c t w o o i c h s t o s u n k u d o P a w ł a i j e g o d z i e ł a . M i m o ż e 0 w i e l e b a r d z i e j s k ą p e s ą d a n e N T n a t e m a t o s o b y T y t u s a , t o j e d n a k a u t o r k o m e n t a r z a p o ś w i ę c a m u z n a c z n i e w i ę c e j m i e j s c a n i ż T y m o t e u s z o w i . S ł u s z n i e n i e z g a d z a s i ę z o p i n i ą , ż e T y t u s j e s t p o p r o s t u d r u g i m i m i e n i e m T y m o t e u s z a i d l a t e g o t a k m a ł o m i e j s c a p o ś w i ę c a m u N T . O w i e l e t r u d n i e j s z y p r o b l e m p o j a w i a s i ę w p y t a n i u o a u t o r s t w o l i s t ó w p a s t e r s k i c h ( s . X X X I I I - X L V ) . A u t o r k o m e n t a r z a p r z e d s t a w i a n a j p i e r w w ą t p l i w o ś c i , s i ę g a j ą c e p o c z ą t k ó w X I X w . , c o d o P a w i o w e g o a u t o r s t w a w r a z z a r g u m e n t a c j ą z w o l e n n i k ó w ( r ó ż n e u w a r u n k o w a n i a h i s t o r y c z n e , r ó ż n i c e w j ę z y k u i s t y l u , w a l k a z b ł ę d n y m i n a u k a m i i w r e s z c i e t e o l o g i a ) . N a s t ę p n i e p r e z e n t u j e p o g l ą d y z w o l e n n i k ó w P a w i o w e g o a u t o r s t w a ( i n a c z e j p r z e d s t a w i o n ą t e o l o g i ę d a s i ę w y j a ś n i ć r o l ą s e k r e t a r z a , f r a g m e n t y p r z e j ę t e o d P a w ł a i n a n o w o o p r a c o w a n e , i w r e s z c i e t e o r i a d w u s t o p n i o w e g o p o w s t a w a n i a t y c h l i s t ó w , t z n . s a m P a w e ł n a p i s a ł j e w z n a c z n i e k r ó t s z e j p o s t a c i , a r o z s z e r z y ł j e j e g o u c z e ń ) . N a k o n i e c p r z e d s t a w i a s w o j e s t a n o w i s k o , z g o d n i e z k t ó r y m t e t r z y l i s t y t r z e b a u z n a ć z a p i s m a p s e u d o e p i g r a f i c z n e , c h o ć n i e d o s t a r c z a w t y m m i e j s c u z b y t p r z e k o n u j ą c y c h a r g u m e n t ó w . C e n n a j e s t n a t o m i a s t u w a g a k o m e n t a t o r a , j a k n a l e ż y r o z u m i e ć p s e u d o e p i g r a f i c z n e a u t o r s t w o s t a r o ż y t n y c h p i s m . Z j e d n e j s t r o n y w s p ó l n o t a m y ś l e n i a w s t a r o ż y t n e j t r a d y c j i o z n a c z a , ż e n o r m y p r a w d y , w y s t ę p u j ą c e u s t a r o ż y t n y c h p i s a r z y , m o ż n a z n a l e ź ć t a k ż e w p ó ź n i e j s z y m c z a s i e , a z d r u g i e j s t r o n y m o ż n a w t y m w i d z i e ć p e w i e n r o d z a j p e r s o n a l i z a c j i t r a d y c j i , d z i ę k i c z e m u p r a w d a i n i e f a ł s z o w a n i e j a k i e j ś t r a d y c j i s ą z a g w a r a n t o w a n e p r z e z p o ł ą c z e n i e j e j z j a k ą ś o s o b ą , k t ó r e j a u t o r y t e t w k o n k r e t n y m z a k r e s i e j e s t b e z s p o r n y . W p o - P a w ł o w y m c z a s i e d o s t r z e g a a u t o r k o m e n t a r z a d w i e t e n d e n c j e : 1 ) z a c h o w a ć s ł o w a P a w ł a j a k o a u t o r y t a t y w n e , 2 ) a k t u a l i z o w a ć j e . N a j e j d r u g i e j p ł a s z c z y ź n i e n a l e ż y u m i e ś c i ć l i s t y p a s t e r s k i e . G d y c h o d z i o c z a s i m i e j s c e p o w s t a n i a i n t e r e s u j ą c y c h n a s l i s t ó w , t o L . O b e r l i n n e r s t w i e r d z a k r ó t k o , ż e p o w s t a ł y o n e n a p r z e ł o m i e p i e r w s z e g o i d r u g i e g o s t u l e c i a . D o k ł a d n i e j s z e o k r e ś l e n i e d a t y p o w s t a n i a j e s t p o p r o s t u n i e m o ż l i w e . P o w s t a ł y o n e n a t e r e n i e A z j i M n i e j s z e j , g d z i e p r o b l e m i n t e r p r e t a c j i P a w ł o w e j t r a d y c j i b y ł b a r d z o ż y w y , b y ć m o ż e n a w e t n a t e r e n i e G r e c j i ( s . X L V I ) . I w r e s z c i e j a k o o s t a t n i t e m a t z a g a d n i e ń i n t r o d u k c y j n y c h o m a w i a a u t o r k o m e n t a r z a p r o b l e m w z a j e m n e j r e l a c j i m i ę d z y P a w ł e m 1 l i s t a m i p a s t e r s k i m i ( s . X L V I I - L ) . T e m a t t e n j e s t o t y l e d z i w n y , ż e t e g o r o d z a j u t e m a t y b y ł y j u ż w c z e ś n i e j p o d e j m o w a n e , a tu o g r a n i c z a s i ę a u t o r w z a s a d z i e d o p r z e d s t a w i e n i a o p i n i i d w ó c h t e o l o g ó w n a w y ż e j w s p o m n i a n y t e m a t . C e n n a j e s t n a t o m i a s t k o ń c o w a u w a g a o n i e z b ę d n y m u n i k a n i u d w ó c h e k s t r e m a l n y c h p o s t a w w o c e n i e l i s t ó w p a s t e r s k i c h . Z j e d n e j s t r o n y - p o s t a w y a p o l o g e t y c z n e j , t z n . p r z e j ę c i a w s z y s t k i c h w e z w a ń ta m z a w a r t y c h j a k o

(5)

n i e z m i e n n i e o b o w i ą z u j ą c y c h w d z i e d z i n i e o r g a n i z a c y j n e j c z y k o ś c i e l n o - p r a w n e j . Z n a c z e ­ n i e W i r k u n g s g e s c h i c h t e o k a z u j e s i ę n i e t y l e w t e o l o g i c z n y c h c z y e g z e g e t y c z n y c h r o z w a ż a n i a c h , i l e r a c z e j w f a k t y c z n y m p r z e j ę c i u k o n k r e t n y c h w s k a z a ń . Z d r u g i e j s t r o n y - t r z e b a s i ę w y s t r z e g a ć w y ł ą c z n i e p o r ó w n a w c z e j o c e n y t y c h l i s t ó w c h o ć b y t y l k o d l a t e g o , ż e t a k p o s t a w i o n y p r o b l e m i g n o r u j e i c h i n t e n c j ę . I n a c z e j m ó w i ą c , n i e m o ż n a i c h o c e n i a ć n e g a t y w n i e t y l k o d l a t e g o , ż e n i e o d p o w i a d a j ą o n e c z y i m ś o c z e k i w a n i o m . K o ń c z ą c u w a g i w z a k r e s i e w i a d o m o ś c i i n t r o d u k c y j n y c h , w a r t o d o d a ć , ż e t r a k t u j ą o n e ł ą c z n i e o w s z y s t k i c h l i s t a c h z w a n y c h p a s t e r s k i m i , a z a t e m n i e n a l e ż y s i ę s p o d z i e w a ć i c h w n a s t ę p n y c h k o m e n t a r z a c h . P o z o s t a ł ą c z ę ś ć k s i ą ż k i , n u m e r o w a n ą c y f r a m i a r a b s k i m i o d 1 d o 3 1 2 , s t a n o w i k o m e n t a r z d o t e k s t u 1 T m . N i e m o ż l i w ą j e s t r z e c z ą r e c e n z o w a n i e s z c z e g ó ł o w e j e g z e g e z y p o s z c z e g ó l n y c h w i e r s z y t e k s t u . D l a t e g o z k o n i e c z n o ś c i t r z e b a b ę d z i e o g r a n i c z y ć s i ę d o n a j w a ż n i e j s z y c h s p o s t r z e ż e ń . N a j c z ę ś c i e j t e g o t y p u p r a c e o g r a n i c z a j ą s i ę d o k o m e n ­ t o w a n i a t e k s t u p o k o l e i , a w a ż n i e j s z e z a g a d n i e n i a t e o l o g i c z n e o m a w i a j ą n a k o ń c u k s i ą ż k i b ą d ź w o d r ę b n y c h e k s k u r s a c h . A u t o r r e c e n z o w a n e j k s i ą ż k i p r z y j ą ł o d p o c z ą t k u i n n ą m e t o d ę . N a w e t n a j m n i e j s z y f r a g m e n t k o m e n t o w a n e g o t e k s t u ( n p . 1 , 1 - 2 ; 6 , 1 - 2 ; 6 , 2 0 - 2 1 ) o m a w i a w 3 p u n k t a c h . N a j p i e r w s t a r a s i ę p r z y b l i ż y ć c z y t e l n i k o w i t r e ś ć o m a w i a n e g o f r a g m e n t u , h i s t o r y c z n e u w a r u n k o w a n i a ( n p . 5 , 3 - 1 6 ) b ą d ź e w e n t u a l n e z a p o ż y c z e n i a z t r a d y c j i ( n p . 6 , 1 1 - 1 6 ) . W d r u g i m p u n k c i e p r z e p r o w a d z a e g z e g e z ę . J a k o p r z y k ł a d ta k i e j e g z e g e z y n i e c h p o s ł u ż y k o m e n t a r z d o 1 ,4 , d o c z e g o p o t r z e b u j e a u t o r a ż t r z e c h s t r o n ( 1 3 - 1 5 ) , 1 ,1 3 - a ż s z e ś c i u s t r o n ( 3 6 - 4 2 ) , a d l a 3 , 1 4 - 1 6 - s i e d e m n a s t u s t r o n ( 1 5 2 - 1 6 9 ) . J u ż t o ś w i a d c z y , j a k s z c z e g ó ł o w a j e s t t o e g z e g e z a . W r e s z c i e w p u n k c i e t r z e c i m w y c i ą g a w n i o s k i z p r z e p r o w a d z o n e j e g z e g e z y . C z ę s t o s ą t o w n i o s k i n a t u r y t e o l o g i c z n e j . J u ż z r e s z t ą p r z y e g z e g e z i e t e k s t u w s k a z u j e n i e j e d n o k r o t n i e n a j e g o d o n i o s ł o ś ć t e o l o g i c z n ą . W s z y s t k i e p u n k t y s ą w y r a ź n i e z a z n a c z a n e r z y m s k i m i c y f r a m i . P o o m ó w i e n i u k a ż d e j , c h o ć b y n a j m n i e j s z e j , j e d n o s t k i t e m a t y c z n e j , p o d a j e n a j e j k o ń c u d o d a t k o w ą , n i e z a l e ż n i e o d b i b l i o g r a f i i , l i t e r a t u r ę d o t y c z ą c ą t y l k o t e g o f r a g m e n t u . N i e w i a d o m o , d l a c z e g o n i e p o d a j e l i t e r a t u r y d o t y c z ą c e j t e m a t y k i 1, 1 8 - 2 0 ( s . 6 0 ) . M o ż n a s i ę c o n a j w y ż e j d o m y ś l a ć , ż e n a t e m a t 5 , 2 3 - 2 5 z n a l a z ł t y l k o j e d n ą p o z y c j i , s k o r o w i ę c e j n ie p o d a ł ( s . 2 6 3 ) . N i e z a w s z e t e ż j e s t t o l i t e r a t u r a n a j n o w s z a . T r u d n o b o w i e m u z n a ć z a t a k ą l i t e r a t u r ę z p o c z ą t k ó w n a s z e g o s t u l e c i a , d o t y c z ą c ą f r a g m e n t u 6 , 1 1 - 1 6 ( s . 3 0 2 ) . Z n o w u , z p r z y c z y n t y l k o a u t o r o w i w i a d o m y c h , r a z j e d e n p o d a j e l i t e r a t u r ę p r z e d m i o t u z a r a z p o w p r o w a d z e n i u d o w i ę k s z e j j e d n o s t k i ( 6 , 3 - 2 1 ) , m i m o , ż e m o ż n a b y t o r ó w n i e d o b r z e z r o b i ć d o p i e r o n a z a k o ń c z e n i e o m a w i a n e g o f r a g m e n t u 6 , 3 - 1 0 ( s . 2 7 0 ) . N i e m o ż n a w z a s a d z i e m i e ć z a s t r z e ż e ń d o p o d z i a ł u l i s t u n a w i ę k s z e l u b m n i e j s z e j e d n o s t k i . W b r e w n i e k t ó r y m t e o l o g o m a u t o r k o m e n t a r z a n i e d z i e l i j e d n o s t k i 5 , 1 7 - 2 2 n a j e s z c z e m n i e j s z e j e d n o s t k i : 5 , 1 7 - 1 9 i 5 , 2 0 - 2 2 , p o n i e w a ż j e d n o ś ć 5 , 1 7 - 2 2 n i e p o z w a l a n a j e s z c z e d r o b n i e j s z y p o d z i a ł . C a ł y l i s t o m a w i a w s z e ś c i u w i ę k s z y c h j e d n o s t k a c h t e m a t y c z ­ n y c h , c h o ć n i e k t ó r e z n i c h z k o n i e c z n o ś c i n i e s ą w i e l k i e . I t a k z a c z y n a , c o j e s t o c z y w i s t e , o d o m ó w i e n i a a d r e s u ( s . 1 - 8 ) , k t ó r y t y t u ł u j e D i e a p o s t o l i s c h e Z u s c h r i f t ( 1 , 1 - 2 ) . J u ż tu d o s t r z e g a n a w i ą z a n i e d o z n a n e j z a u t e n t y c z n y c h l i s t ó w P a w i o w y c h f o r m y a d r e s u o r a z t e o l o g i c z n e i c h r y s t o l o g i c z n e a k c e n t y z a r ó w n o w u z a s a d n i e n i u t y t u ł u a p o s t o ł , j a k i w o k r e ś l e n i u B o g a n a s z y m Z b a w i c i e l e m , a C h r y s t u s a n a s z ą n a d z i e j ą ( s . 2 i 4 ) . R ó w n i e ż

(6)

m i ł o s i e r d z i e , k t ó r e g o a u t o r l i s t u ( p s e u d o - P a w e ł , j a k n i e k i e d y o k r e ś l a a u t o r a l i s t u ) ż y c z y a d r e s a t o m , m a n i e t y l k o l u d z k i w y m i a r , a l e t a k ż e t e o l o g i c z n ą w y m o w ę . O p r ó c z j u ż w s p o m n i a n y c h a k c e n t ó w t e o l o g i c z n y c h d o s t r z e g a a u t o r w e w n i o s k a c h ( p . I I I ) , o m a w i a n e ­ g o f r a g m e n t u t a k ż e e k l e z j o l o g i ę . K o l e j n y w i ę k s z y t e m a t s t a n o w i d a l s z y c i ą g p i e r w s z e g o r o z d z i a ł u ( 1 , 3 - 2 0 ) z a t y t u ł o ­ w a n y D e r K a m p f g e g e n d i e I r r l e h r e r u n d d e r A u f t r a g z u r B e w a h r u n g d e s r e c h t e n G l a u b e n s ( s . 8 - 6 2 ) , p o d z i e l o n y n a c z t e r y m n i e j s z e j e d n o s t k i , k t ó r y c h t y t u ł y d o b r z e o d d a j ą t r e ś ć a n a l i z o w a n y c h f r a g m e n t ó w . W p i e r w s z y m z n i c h ( 1 , 3 - 7 ) z a r y s o w u j e a u t o r l i s t u c e n t r a l n y j e g o t e m a t , k t ó r y m j e s t z a g r o ż e n i e d l a w i a r y i d l a K o ś c i o ł ó w r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z a d r e s a t ó w z e s t r o n y g ł o s i c i e l i b ł ę d n y c h n a u k ( s . 8 - 2 2 ) , i w y n i k a j ą c e s t ą d p y t a n i e , j a k s i ę t e m u p r z e c i w s t a w i ć ? O t ó ż i s t n i e j e t y l k o j e d n a m o ż l i w o ś ć o b r o n y p r a w d z i w e j w i a r y i p r a w d z i w e j n a u k i , a m i a n o w i c i e p r z e z p r z y j ę c i e E w a n g e l i i t a k , j a k j ą p r z e k a z u j e K o ś c i ó ł ( s . 2 1 ) . A u t o r l i s t u o b a r c z a T y m o t e u s z a o b o w i ą z k i e m c z u w a n i a n a d z a c h o w a n i e m p r a w d z i w e j n a u k i i s t ą d t y t u ł t e g o f r a g m e n t u K a m p f g e g e n F a l s c h l e h r e r . W n a s t ę p n y m , w y o d r ę b n i o n y m p r z e z a u t o r a k s i ą ż k i f r a g m e n c i e ( 1 , 8 - 1 1 ) p o d e j m u j e a u t o r l i s t u z a g a d n i e n i a P r a w a w ś w i e t l e E w a n g e l i i (D i e B e d e u t u n g d e s G e s e t z e s i m L i c h t e d e s E v a n g e l i u m s - s . 2 2 - 3 4 ) . O b y d w a t e r m i n y s ą tu w a ż n e i j a k g d y b y k l a m r ą s p i n a j ą c a ł o ś ć ( w y s t ę p u j ą b o w i e m n a p o c z ą t k u i n a k o ń c u f r a g m e n t u ) . W o l n o ś ć o d P r a w a o z n a c z a d l a c h r z e ś c i j a n i n a p o d p o r z ą d k o w a n i e s i ę E w a n g e l i i . W l i s t a c h p a s t e r s k i c h n a l e ż y j e d n a k r o z u m i e ć p r z e z P r a w o r a c z e j D e k a l o g . A u t o r k s i ą ż k i t y t u ł u j e n a s t ę p n ą j e d n o s t k ę t e m a t y c z n ą D e r A p o s t o l a t d e s P a u l u s : Z e i c h e n d e r E r w ä h l u n g C h r i s t i J e s u u n d d e s R e t t e r w i l l e n s G o t t e s ( 1 , 1 2 - 1 7 ) . J u ż w t y t u l e w i d a ć a l u z j ę d o z a w a r t y c h t u t a k ż e t e m a t ó w t e o l o g i c z n y c h . R a z j e s z c z e n a z a k o ń c z e n i e t e j c z ę ś c i l i s t u k i e r u j e p s e u d o - P a w e ł d o u c z n i a a p o s t o l s k i e g o u p o m n i e n i e w s p r a w i e n i e z b ę d n o ś c i d o c h o w a n i a w i e r n o ś c i p r a w d z i w e j n a u c e i p r z e s t r o g ę p r z e d n i e b e z p i e c z e ń s t w e m o d p a d n i ę c i a o d p r a w d z i w e j w i a r y ( s . 5 0 - 6 2 ) , a w i ę c z n o w u w r a c a d o g ł ó w n e g o t e m a t u l i s t u ( 1 , 1 8 - 2 0 ) . K o l e j n ą d u ż ą j e d n o s t k ę s t a n o w i ą d w a n a s t ę p n e r o z d z i a ł y ( 2 , 1 - 3 , 1 6 ) . A u t o r k o m e n ­ t a r z a d a j e j e j t y t u ł D i e O r d n u n g d e r G e m e i n d e ( s . 6 2 - 1 7 1 ) . T ę j e d n o s t k ę d z i e l i a u t o r r e c e n z o w a n e j k s i ą ż k i n a p i ę ć m n i e j s z y c h , z k t ó r y c h t y t u ł ó w w y r a ź n i e w y n i k a , ż e c h o d z i o u p o r z ą d k o w a n i e ż y c i a K o ś c i o ł a . A u t o r l i s t u d o s t r z e g a k o n i e c z n o ś ć k o n s o l i d a c j i , a n a w e t i n s t y t u c j o n a l i z a c j i K o ś c i o ł a ( s . 6 3 ) . C h o d z i p r z y t y m o p o r z ą d e k n i e t y l e p o c h o d z ą c y z d o ł u , i l e g w a r a n t o w a n y p r z e z s t o j ą c y c h n a c z e l e K o ś c i o ł a l o k a l n e g o , c h o ć a u t o r l i s t u c h y b a m y ś l i n i e t y l k o o l o k a l n y m K o ś c i e l e . W p i e r w s z e j b o w i e m c z ę ś c i t e g o f r a g m e n t u ( 2 , 1 - 7 ) m a m y w e z w a n i e d o m o d l i t w y z a w s z y s t k i c h ( s . 6 2 - 8 2 ) , k t ó r e t o w e z w a n i e a u t o r l i s t u u z a s a d n i a t e o l o g i c z n i e i c h r y s t o l o g i c z n i e ( 2 , 3 - 7 ) . N i e w ą t p l i w i e l o k a l n e g o K o ś c i o ł a d o t y c z y n a s t ę p n a m a ł a j e d n o s t k a ( 2 , 8 - 1 5 ) . D o ż y c i a K o ś c i o ł a n a l e ż y m o d l i t w a . A u t o r l i s t u d a j e w s k a z ó w k i , j a k m a j ą s i ę z a c h o w a ć m ę ż c z y ź n i i k o b i e t y n a z e b r a n i a c h l i t u r g i c z n y c h w c z a s i e m o d l i t w y ( s . 8 2 - 1 0 9 ) . N a p r z y k ł a d z i e t e g o t e k s t u w i d a ć w y w a ż o n e , r o z s ą d n e i o p a r t e n a g ł ę b o k i e j a n a l i z i e t e k s t u w y c i ą g a n i e w n i o s k ó w . L . O b e r l i n n e r n i e z g a d z a s i ę z i n t e r p r e t a c j ą t e g o t e k s t u p r z e z n i e k t ó r y c h u c z o n y c h w t y m s e n s i e , j a k o b y s t a n o w i ł o n p o d s t a w ę d o p r z e ś l a d o w a n i a k o b i e t w K o ś c i e l e o d n a j d a w n i e j s z y c h c z a s ó w . P r o p o n u j e o d d z i e l e n i e t e g o , c o t e k s t s a m m ó w i , o d j e g o W i r k u n g s g e s c h i c h t e , d z i ę k i k t ó r e j m o ż n a b y n i e k i e d y m i e ć t a k i e w r a ż e n i e , o j a k i m

(7)

m ó w i ą n i e k t ó r z y a u t o r z y , z w ł a s z c z a w o s t a t n i m c z a s i e w k r ę g u j ę z y k a n i e m i e c k i e g o . D l a L . O b e r l i n n e r a b y ł b y t o f a t a l n y b ł ą d , g d y b y ś m y z a n i e d o c e n i a n i e c z a s a m i r o l i k o b i e t y w K o ś c i e l e o b a r c z a l i o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą a u t o r a 1 T m 2 , 8 - 1 5 m ( s . 1 0 5 ) . J e s t t o t y m b a r d z i e j z n a m i e n n e , ż e a u t o r k o m e n t a r z a m a ż o n ę i c ó r k ę . T e k s t t e n p o k a z u j e - j e g o z d a n i e m - ż e d l a l i s t ó w p a s t e r s k i c h p r z e s t a ł j u ż b y ć a k t u a l n y m o d e l P a w i o w e g o , r a z n a z a w s z e u s t a l o n e g o , K o ś c i o ł a ( s . 1 0 5 ) . W d a l s z y m e t a p i e p o r z ą d k o w a n i a ż y c i a K o ś c i o ł a s t a w i a a u t o r l i s t u p e w n e w y m a g a ­ n i a w o b e c k i e r u j ą c y c h n i m ( 3 , 1 - 7 ) . A u t o r k o m e n t a r z a z a z n a c z a , ż e ś w i a d o m i e u n i k a t e r m i n u b i s k u p , ż e b y n i e s p r a w i a ć w r a ż e n i a , i ż e p i s k o p o s w 1 T m o d p o w i a d a z a d a n i o m d z i s i e j s z e g o b i s k u p a . P o d o b n i e z r e s z t ą c z y n i p r z y o m a w i a n i u t e r m i n u k a p ł a n , k t ó r y w t e k ś c i e l i s t u w y s t ę p u j e j a k o p r e z b y t e r . A u t o r k o m e n t a r z a w y z n a j e u c z c i w i e , ż e n i e d a s i ę c h y b a n a b a z i e t e k s t u j e d n o z n a c z n i e w y j a ś n i ć w y r a ż e n i a , i ż b i s k u p „ m a b y ć m ę ż e m j e d n e j ż o n y ” , c h o ć p r z y t a c z a a ż p i ę ć r ó ż n y c h p r ó b w y j a ś n i e n i a ( s 1 1 8 n n ) . T e k s t n i e d a j e t e ż o d p o w i e d z i , n a c z y m p o l e g a j ą z a d a n i a b i s k u p a . N a j o g ó l n i e j m ó w i ą c , z a d a n i a k i e r u j ą c e g o K o ś c i o ł e m ( b i s k u p a ) p o l e g a j ą n a u p o r z ą d k o w a n i u w ł a s n e g o ż y c i a i ż y c i a K o ś c i o ł a . F r a g m e n t o d i a k o n a c h ( 3 , 8 - 1 3 ) j e s t ś c i ś l e p o w i ą z a n y z p o p r z e d n i m ( s . 1 3 1 - 1 5 0 ) . T u r a z j e s z c z e d a j e a u t o r k s i ą ż k i d o w ó d r o z w a g i . D o ś ć c z ę s t o w z m i a n k ę o k o b i e c i e w j e d n o s t c e o d i a k o n a c h , z w ł a s z c z a w l i t e r a t u r z e n i e m i e c k i e j o s t a t n i c h c z a s ó w ( n p . J . G n i l k a w s w o j e j T e o l o g i i N T , s . 3 6 3 ) , i n t e r p r e t u j e s i ę j a k o n a u k ę o d i a k o n i s a c h w p i e r w o t n y m K o ś c i e l e . A u t o r k o m e n t a r z a p r z y c h y l a s i ę d o i n t e r p r e t a c j i , ż e t e k s t 3 ,1 1 m ó w i o ż o n a c h d i a k o n ó w , a n i e o k o b i e t a c h - d i a k o n a c h , c h o ć n a s . 1 4 0 i 1 4 7 w y s u w a j a k o p r a w d o p o d o b n e p r z y p u s z c z e n i e o m o ż l i w o ś c i r o z u m i e n i a t e g o t e k s t u w s e n s i e k o b i e t j a k o d i a k o n ó w . W t y m t e ż f r a g m e n c i e w s p o m i n a o k r e ś l e n i e K o ś c i o ł a j a k o d o m u B o ż e g o ( s . 1 4 5 ) , c h o ć p o j a w i a s i ę o n o d o p i e r o w n a s t ę p n y m f r a g m e n c i e ( 3 , 1 4 - 1 6 ) , z a t y t u ł o w a n y m D i e K i r c h e , S ä u l e u n d F u n d a m e n t d e r W a h r h e i t , u n d d a s i h r a n v e r t r a u t e G e h e i m n i s d e s G l a u b e n s ( s . 1 5 0 - 1 7 2 ) . T e n f r a g m e n t s t a n o w i n i e j a k o p o d s u m o w a n i e t e g o , c o a u t o r l i s t u p o w i e d z i a ł o K o ś c i e l e w d r u g i m i t r z e c i m r o z d z i a l e . O b o g a t e j t r e ś c i t e g o t r ó j w i e r s z a ś w i a d c z y a ż s i e d e m n a ś c i e s t r o n p r z e z n a c z o n y c h n a j e g o e g z e g e z ę . S z c z e g ó l n e g o z n a c z e ­ n i a n a b i e r a o k r e ś l e n i e K o ś c i o ł a j a k o d o m u B o ż e g o . J e s t o n o n i e j a k o r ó w n o w a ż n i k i e m p o j ę c i a e k l d e s i a . E k l e z j o l o g i c z n a k o n c e p c j a a u t o r a l i s t u o t r z y m u j e t u w p r z e k o n a n i u a u t o r a k s i ą ż k i t e o l o g i c z n e i c h r y s t o l o g i c z n e d o p r e c y z o w a n i e ( 3 , 1 5 - 1 6 ) . C z w a r t y , w p r a w d z i e n i e z b y t d u ż y , a l e o d r ę b n y f r a g m e n t s t a n o w i w k o m e n t a r z u L . O b e r l i n n e r a 4 , 1 - 1 1 z a t y t u ł o w a n y D i e A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t d e n f a l s c h e n L e h r e n ( s . 1 7 1 - 2 0 0 ) , p o d z i e l o n y n a d w i e j e s z c z e m n i e j s z e j e d n o s t k i : 4 , 1 - 5 ( s . 1 7 2 - 1 8 6 ) i 4 , 6 - 1 1 ( s . 1 8 7 - 2 0 0 ) . W p i e r w s z e j z n i c h p r z e d s t a w i a a u t o r l i s t u j a k o n i e d o p r z y j ę c i a p e w n e n a u k i g ł o s z o n e p r z e z i n n o w i e r c ó w ( n p . p o w s t r z y m a n i e s i ę o d z a w i e r a n i a m a ł ż e ń s t w ) , a w d r u g i e j z n i c h - k o r z y ś c i p ł y n ą c e z p r a w d z i w e j p o b o ż n o ś c i , d o k t ó r e j z a c h ę c a T y m o t e u s z a . P o b o ż n o ś ć p o l e g a n a p r z y j ę c i u n a u k i u d o k u m e n t o w a n e j a p o s t o l s k ą t r a d y c j ą ( s . 1 8 9 ) . P i ą t ą d u ż ą j e d n o s t k ę ( 4 , 1 2 - 6 , 2 ) t y t u ł u j e A n w e i s u n g e n f ü r d a s G e m e i n d e l e b e n u n d f ü r d i e K i r c h e n o r d n u n g ( s . 2 0 0 - 2 6 8 ) . T y m r a z e m a u t o r k o m e n t a r z a d z i e l i j ą a ż n a s z e ś ć m n i e j s z y c h j e d n o s t e k 4 , 1 2 - 1 6 ; 5 , 1 —2 ; 5 , 3 - 2 6 ; 5 , 1 7 - 2 2 ; 5 , 2 3 - 2 5 i 6 , 1 - 2 . O i l e w p i e r w ­ s z y c h t r z e c h r o z d z i a ł a c h m a m y o b o k p o l e m i c z n y c h u w a g w a ż n e a k c e n t y t e o l o g i c z n e , c h r y s t o l o g i c z n e , s o t e r i o l o g i c z n e ( 2 , 3 n ; 1 ,1 5 ; 2 , 6 ) i e k l e z j o l o g i c z n e ( 3 , 1 5 ) , o t y l e w t y m

(8)

f r a g m e n c i e z a j m u j e a u t o r a l i s t u s p r a w a k i e r o w a n i a K o ś c i o ł e m o d p o w i e d n i o d o s y t u a c j i k o ń c a I w i e k u . W a r t o m o ż e z w r ó c i ć u w a g ę t y l k o n a f a k t , i ż z d a n i e m a u t o r a k o m e n t a r z a t e r m i n p r e z b y t e r m o ż e o z n a c z a ć z a r ó w n o s t a r s z e g o w i e k i e m , j a k i t y t u ł ( 5 , 1 - 2 ) , c h o ć s a m o p o w i a d a s i ę z a j e g o r o z u m i e n i e m w l i s t a c h p a s t e r s k i c h w t y m d r u g i m z n a c z e n i u , z w ł a s z c z a ż e n i e c o w c z e ś n i e j , b o w 4 , 1 4 j e s t m o w a o p r z e k a z y w a n i u u r z ę d u p r z e z w ł o ż e n i e r ą k k o l e g i u m p r e z b y t e r ó w . W e f r a g m e n c i e o w d o w a c h ( 5 , 3 - 1 6 ) d o s t r z e g a a u t o r k o m e n ­ t a r z a n i e t y l k o s p r a w ę w d ó w , a l e t a k ż e s t a n w d o w i e ń s t w a . O m a w i a j ą c 5 , 1 7 - 2 2 , j e s t z d a n i a , ż e w 5 , 2 2 w s ł o w a c h o u n i k a n i u p o s p i e s z n e g o w k ł a d a n i a r ą k j e s t m o w a o r y c i e ś w i ę c e ń , a n i e p o k u t y ( s . 2 5 0 i 2 5 9 ) . I w r e s z c i e s z ó s t ą i o s t a t n i ą j e d n o s t k ę s t a n o w i 6 , 3 - 2 1 ( s . 2 6 9 - 3 1 2 ) , w k t ó r e j r a z j e s z c z e p o d e j m u j e a u t o r l i s t u c e n t r a l n e j e g o t e m a t y , a m i a n o w i c i e o s t r z e ż e n i e p r z e d b ł ę d n o w i e r c a m i i z a c h o w a n i e w i a r y . J e d n o s t k ę z a t y t u ł o w a n ą M a h n u n g e n z u r V e r t e i d i g u n g u n d B e w a h r u n g d e s G l a u b e n s d z i e l i a u t o r r e c e n z o w a n e j k s i ą ż k i n a c z t e r y m n i e j s z e j e d n o s t k i , k t ó r e o d d a j ą l e p i e j t r e ś ć c a ł o ś c i . Z a u w a ż a te ż , ż e l i s t z a c z y n a s i ę i k o ń c z y t a k i m s a m y m w e z w a n i e m ( p o r . 1 , 3 - 7 ) , c h o ć p o j a w i a s i ę n a z a k o ń c z e n i e p e w n a n o w o ś ć w n a u c e a p o s t o ł ó w , a m i a n o w i c i e t e m a t p i e n i ę d z y ( s . 2 8 4 ) . N i e b r a k u j e t e ż e l e m e n t ó w t e o l o g i c z ­ n y c h i c h r y s t o l o g i c z n y c h ( 6 , 1 3 - 1 6 ) . M i m o n i e k t ó r y c h k r y t y c z n y c h u w a g , w y r a ż o n y c h w t r a k c i e r e c e n z j i , t r z e b a p o w i e d z i e ć , ż e j e s t t o b a r d z o d o b r y k o m e n t a r z d o 1 T m , z p e w n o ś c i ą d ł u g o i w i e l e p o k o l e ń s t u d e n t ó w i t e o l o g ó w b ę d z i e d o n i e g o s i ę g a ć . S z k o d a t y l k o , ż e j e g o a u t o r p o s ł u g u j e s ię b a r d z o t r u d n y m j ę z y k i e m . W p r a w d z i e a k a p i t y s ą j u ż s t o s o w a n e w e d ł u g o g ó l n i e p r z y j ę t y c h z a s a d , a l e m o ż n a z n a l e ź ć s z e r e g t y p o w y c h d l a l i t e r a t u r y n i e m i e c k i e j z d a ń , c i ą g n ą c y c h s ię n i e k i e d y p r z e z p ó ł s t r o n i c y , c o n i e u ł a t w i a c z y t a n i a t e g o w s p a n i a ł e g o k o m e n t a r z a . M o ż n a j e s z c z e z g ł o s i ć k i l k a k r y t y c z n y c h u w a g c o d o b i b l i o g r a f i i . N a j p i e r w s a m j e j p o d z i a ł j e s t c h y b a n i e n a j s z c z ę ś l i w s z y . M o ż n a z a p y t a ć , d l a c z e g o a u t o r z a l i c z y ł d o o g ó l n e j l i t e r a t u r y n p . s ł o w n i k i , z a m i a s t s t w o r z y ć d l a t e g o t y p u l i t e r a t u r y o d r ę b n y p o d z i a ł . M o ż n a t e ż s p o t k a ć c y t o w a n e w p r z y p i s a c h p o z y c j e , k t ó r y c h b r a k u j e w b i b l i o g r a f i i , n p . n a s . X L V I I I , s . 1 0 4 i 2 8 3 . N a l e ż y t e ż ż a ł o w a ć , ż e a u t o r n i e w y j a ś n i ł s t o s o w a n y c h s k r ó t ó w . M o ż n a n a t o m i a s t p o d z i w i a ć d o s k o n a ł o ś ć k o r e k t y . K s . J a n Z a ł ę s k i , W a r s z a w a L o r e n z O B E R L I N N E R , D i e P a s t o r a l b r i e f e : K o m m e n t a r z u m z w e i t e n T i m o t h e u s b r i e f H e r d e r s t h e o l o g i s c h e r K o m m e n t a r z u m N e u e n T e s t a m e n t X I / 2 , 2 H e r d e r , F r e i - b u r g - B a s e l - W i e n 1 9 9 5 , H e r d e r , s s . X I I I + 1 8 7 . W P r z e d m o w i e d o k o m e n t a r z a d o D r u g i e g o L i s t u d o T y m o t e u s z a s y g n a l i z u j e a u t o r k o n i e c z n o ś ć z m i a n y p l a n ó w , j a k i e n a s u n ę ł y s i ę w t r a k c i e p r a c y n a d k o m e n t o w a n i e m l i s t ó w p a s t e r s k i c h . O t ó ż w k o m e n t a r z u d o 1 T m p l a n o w a ł o p r a c o w a n i e e k s k u r s ó w w t o m i e p o ś w i ę c o n y m 2 T m . T e r a z d o s z e d ł d o w n i o s k u , ż e ic h p r z e s u n i ę c i e n a k o n i e c t r z e c i e g o t o m u , t z n . p o o p r a c o w a n i u o d d z i e l n e g o k o m e n t a r z a d o L i s t u d o T y t u s a , j e s t k o n i e c z n e , p o n i e w a ż o p r a c o w a n i e j e d n e g o t o m u d l a s k o m e n t o w a n i a 2 T m i T t o k a z a ł o s i ę , t a k ż e n a ż y c z e n i e w y d a w n i c t w a , z w i e l u w z g l ę d ó w n i e p o ż ą d a n e . B i b l i o g r a f i a j e s t t y l k o u z u p e ł ­

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dlatego ideałem języka teologii jest przybliżenie się, o ile to tylko możliwe, do „doskonałości ewangelicznego języka potocznego”65.. Tak więc szczytem teologii

Part III reports on results of applying DNVA in three case studies – one devoted to the topic of cycling/cyclists across English- language news media, one to the Facebook

It is interesting to note that the words in question differed considerably in their frequency, which ranged from merely one relevant token (wiþermede) to 90

Někte­ ří členové ZLPC jsou rovněž členy Związku Literatów Polskich (Svazu polských literátů) nebo Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (Spolku polských

W artykule omówiono warunki powstawania zjawiska szybkiej propagacji pęknięć w sieciach gazowych z rur poli- etylenowych oraz przedstawiono testy realizowane celem

Sąd asesorski działający w Warszawie i Wilnie jako sąd najwyższej instancji, którego skład był powoływany przez Sejm, rozstrzygał sprawy nie podlegające

Coroczne organizowanie pielgrzymek na Jasną Górę przez Duszpasterstwo Kobiet i Polski Związek Kobiet Katolickich może prowadzić do wniosku, że Maryja w duszpasterstwie