Katedra Systemów Finansowych Gospodarki Uniwersytet Warszawski
ZAGROŻENIA STABILNOŚCI SEKTORA
UBEZPIECZEŃ – UJĘCIE SYSTEMOWE
1. Wprowadzenie
Sektor ubezpieczeń zajmuje szczególną pozycję w systemie finansowym gospo-darki, ponieważ realizując zasadę realności ochrony ubezpieczeniowej, stanowi pewien bufor bezpieczeństwa dla ciągłości funkcjonowania wielu podmiotów gospodarki realnej, jak i osób fizycznych, zwłaszcza w kontekście zabezpieczenia emerytalnego. Znaczenie sektora ubezpieczeń dla stabilności systemu finanso-wego wzrasta wraz ze stopniem powiązań ubezpieczycieli z innymi segmentami systemu finansowego, zwłaszcza sektorem bankowym i rynkiem kapitałowym. Badania wykazują, że sama działalność stricte ubezpieczeniowa nie generuje bezpośrednio ryzyka systemowego [Haefeli i Liedtke 2012, Insurance and Finan-cial… 2011, Systemic Risk… 2010, Baluch, Mutenga i Parsons 2010, Fitzpatrick 2013]. W zdecydowanej większości problemy finansowe instytucji ubezpieczenio-wych generowane są przez quasi-bankową działalność, tj. emisję SDC czy udzie-lanie gwarancji [Systemic Risk… 2010]. Uogólniając, instytucje ubezpieczeniowe prowadzące działalność stricte ubezpieczeniową nie przyczyniają się w istotny sposób do generowania ryzyka systemowego zarówno ze względu na relatywnie (w porównaniu z bankami) niską wartość aktywów [Fitzpatrick 2013], jak i rela-tywnie wolniejsze oddziaływanie skutków upadłości i niewypłacalności, przez co możliwa jest częściowa absorpcja i niwelowanie skutków, a także ograniczanie ryzyka zarażania innych podmiotów z uwagi na specyfikę powiązań instytucji ubezpieczeniowych z innymi segmentami sektora finansowego (szerzej: [Systemic Risk… 2010; Iwanicz-Drozdowska 2013]. Jak dotąd problemy finansowe ubezpie-czycieli nie zmuszały państw do kosztownych interwencji.
Niemniej jednak ubezpieczyciele, jak pokazują doświadczenia, coraz bardziej angażują się w działalność typową dla banków czy funduszy inwestycyjnych,
tj. udzielanie gwarancji, emisję CDS i oferowanie produktów o charakterze inwesty-cyjnym, co zwiększa ich ekspozycję na ryzyko pozaubezpieczeniowe (zob. analizę porównawczą ryzyka systemowego banków i ubezpieczycieli w pracy: [Insurance and Financial… 2011]). Proces ten z jednej strony jest w pewnym sensie naturalny dla powstawania innowacji finansowych oraz konkurencji, z drugiej zaś strony można zaobserwować migrację ryzyka w ramach grup kapitałowych: od banków, w których wymogi kapitałowe i nadzór zostały po wydarzeniach kryzysowych zaostrzone, do ubezpieczycieli i innych instytucji sektora finansowego, gdzie takich regulacji jeszcze brak lub są one łagodniejsze. Powstaje zatem potrzeba identy-fikacji potencjału kreowania ryzyka systemowego przez sektor ubezpieczeniowy w zmieniającym się otoczeniu regulacyjnym i gospodarczym w celu zwiększenia nadzoru oraz zagwarantowania zdolności do absorpcji strat i szoków rynkowych.
Celem opracowania jest identyfikacja zagrożeń stabilności sektora ubezpieczeń oraz określenie jego znaczenia dla stabilności systemu finansowego w warunkach światowego kryzysu.
2. Instytucje ubezpieczeniowe o szczególnym znaczeniu dla stabilności
systemu finansowego
Biorąc pod uwagę potencjał kreowania ryzyka systemowego oraz znaczenie instytucji ubezpieczeniowych dla stabilności sektora finansowego, w lipcu 2013 r. wyodrębniono dziewięć instytucji ubezpieczeniowych, które uznano za globalne instytucje o szczególnym znaczeniu dla stabilności finansowej, tzw. global syste-mically important insurers (G-SIIs). Są to: Allianz SE, American International Group, Assicurazioni Generali, Aviva, Axa SA, MetLife, Ping An Insurance Company of China, Prudential Financial, Inc. oraz Prudential plc. Za instytucje o szczególnym znaczeniu dla globalnej stabilności finansowej uznano, opie-rając się na podobnych rozstrzygnięciach dla banków, te, które ze względu na swój rozmiar, siłę rynkową i szeroki zakres powiązań globalnych w przypadku upadłości (lub problemów finansowych) mogą spowodować istotne zaburzenie funkcjonowania globalnego systemu finansowego oraz negatywne konsekwencje ekonomiczne o zasięgu globalnym [Reducing the Moral… 2010]. W swej istocie są to konglomeraty finansowe, w których kluczową rolę odgrywa instytucja ubez-pieczeniowa. Do wyodrębnienia instytucji ubezpieczeniowych o szczególnym znaczeniu dla stabilności finansowej posłużyły dwa zasadnicze kryteria (tabela 1):
1) kryterium wielkości podmiotu, związane z rozmiarami prowadzonej działal-ności, w tym zakres aktywności o charakterze globalnym – znaczenie instytucji dla stabilności systemu rośnie wraz z jej wielkością;
2) kryterium zakresu realizowanej działalności ubezpieczyciela, związane z aktywnością niezaliczaną do tradycyjnie ubezpieczeniowej i pozaubezpiecze-niową, substytucyjnością oferowanych usług oraz powiązaniami instytucji ubez-pieczeniowej w ramach sektora finansowego, co może stać się kanałem transmisji ryzyk.
Lista systemowo ważnych instytucji ubezpieczeniowych będzie poddawana rewizji, a stosowane kryteria są przedmiotem dyskusji (zob. [Kandarian 2013, Sharma 2013]). Identyfikacja systemowo ważnych instytucji ubezpieczeniowych ma na celu wypracowanie rozwiązań i stworzenie mechanizmów sprzyjających redukcji: moral hazard w zarządzaniu oraz prawdopodobieństwa negatywnego wpływu niekontrolowanej upadłości (lub niewypłacalności) systemowo ważnych ubezpieczycieli na system finansowy i gospodarkę na skalę globalną [Global Systemically Important Insurers: Policy… 2013].
Przyjmuje się, że ryzyko stabilności systemu finansowego jest generowane przede wszystkim przez działalność nietradycyjną lub pozaubezpieczeniową instytucji ubezpieczeniowej, ponieważ tutaj pojawiają się silne powiązania z innymi instytu-cjami finansowymi oraz ekspozycja na ryzyko nieubezpieczeniowe, właściwe dla rynków finansowych (zob. szerzej: [Systemic Risk… 2010, Iwanicz-Drozdowska]). Znaczne wątpliwości wzbudza wyodrębnienie działalności ubezpieczyciela kwali-fikowanej jako nietradycyjna lub pozaubezpieczeniowa. Do tej kategorii zaliczono działalność ubezpieczyciela: związaną z wykorzystaniem dźwigni finansowej, powodującą znaczącą ekspozycję na ryzyko rynkowe oraz ryzyko płynności, wyma-gającą wykorzystania zaawansowanych instrumentów finansowych i strategii zarzą-dzania ryzykiem, tj.: hedging, derywaty, wymagającą transformacji terminów płat-ności, transferu ryzyka kredytowego z wykorzystaniem np. repo – przekraczających uzasadnione skalą i potrzebami prowadzonej działalności stricte ubezpieczeniowej [Global Systemically Important Insurers: Policy… 2013]. Oddzielenie działalności stricte ubezpieczeniowej od nietradycyjnej, związanej z wychodzeniem ubezpie-czyciela poza ramy właściwego biznesu, ma zapewnić większą transparentność, adekwatność kapitałową oraz w razie potrzeby kontrolowaną upadłość i likwidację podmiotu bez większego wpływu na całą grupę kapitałową.
Mając na celu redukcję ryzyka systemowego, sformułowano zasady polityki nadzoru adresowane do ważnych systemowo instytucji ubezpieczeniowych, które obejmują [Global Systemically Important Insurers: Policy… 2013]:
1) wzmocnienie nadzoru – jego celem jest przede wszystkim zapewnienie wyższych standardów zarządzania ryzykiem przez systemowo ważnych ubezpie-czycieli poprzez wdrażanie nowego instrumentarium, tj. wypracowanie planów zarządzania ryzykiem systemowym oraz wzmocnienie rangi planów w zakresie zarządzania płynnością z uwzględnieniem powiązań i współzależności w aspekcie grupy kapitałowej, a także oddzielanie działalności ubezpieczeniowej od
działal-Tab ela 1 K ry ter ia w yo dr ęb ni en ia s ys te m ow o w aż ny ch i ns ty tu cji u be zp iec ze ni ow yc h Obs za ry K ry te ria o cen y Wa ga Za kr es o ce ny , m ier ni ki I. R ozm iar y pro wad zon
ej ci noś łal dzia
1) w iel ko ść i ns ty tuc ji u be zpi ec ze ni ow ej 5% oc en a r oz m ia ró w d zi ał al no śc i, t j.: –w ar to ść a kt yw ów –w ar to ść p rz yc ho dó w ( w t ym: s kł ad ka z ar ob io na , p rz yc ho dy z d zi ał al no śc i i nw es ty cy jn ej, p ro w iz je i tp .) 2) z ak re s a kt yw no śc i o c ha ra kt er ze g lo ba ln ym – o ce na ro zm ia ró w p ot enc ja ln yc h k on se kw enc ji u pa dł oś ci ( ni e-w yp ła ca ln oś ci) d la s ys te m u f in an so we go w w ym ia rz e gl ob al ny m 5% –o ce na z p er sp ek ty w y p rz yc ho dó w: s um a p rz yc ho dó w p oz y-sk iw an yc h p oz a g ra ni ca m i k ra ju m ac ier zy ste go –o ce na z p er sp ek ty w y r yz yk a o pe ra cy jn eg o: l icz ba k ra jó w, w k tó ry ch u be zpi ec zy cie l p ro wa dz i d zi ał al no ść , p os ia da od dz ia ły o ra z p od m iot y z al eż ne II. Z akr es p row adz one j dzi ała lno ści 3) o ce na s to pn ia b ez po śr ed ni ch i p oś re dn ich p ow ią za ń in sty tuc ji w r am ac h s ys te m u f in an so we go , k tó re m og ą sk ut ko wa ć k on se kw enc ja m i w p rz yp ad ku t rud no śc i fin an sow yc h 40% –o ce na p ow ią za ń a kt yw ów w r am ac h s ek to ra f in an so we go : su m a p oż yc ze k ud zi elo ny ch i ns ty tuc jo m f in an so w ym i w ar -to ść i ns tru m en tó w w ye m ito wa ny ch p rz ez i ns ty tuc je f in an -so we w p or tfe lu a kt yw ów u be zpi ec zy cie la ( pa pi er y d łu żn e, ce rty fik at y d ep oz yt ow e, a kc je) –o ce na p ow ią za ń p as yw ów w r am ac h s ek to ra f in an so we go : su m a ot rz ym an yc h p oż yc ze k o d i ns ty tuc ji f in an so w yc h, e m i-sje p api er ów w ar to śc io w yc h s ki er ow an e d o i ns ty tuc ji f in an -so w yc h ( in str um en ty d łu żn e, c er ty fik at y) –o ce na p ow ią za ń w ew ną trz s ek to ra u be zpi ec ze ń: z ak re s r ea se -kur ac ji –o ce na r yz yk a k onc en tra cji : e ks po zy cja a kt yw ów n a n ajw ięk -sz yc h ko nt ra he nt ów –o ce na e ks po zy cji n a r yz yk o k re dy to we e m ite nt a p or tfe la in we sty cji –o ce na s tru kt ur y o br ot ów : e ks po zy cja n a r yz yk o r yn ko we –o ce na r yz yk a p ły nn oś ci: e ks po zy cja n a p ot enc ja ln e s zo ki ry nk ow e
4) n iet ra dy cy jn a i p oz au be zpi ec ze ni ow a a kt yw no ść ub ez pi ec zy cie la ( no n-tra di tio na l a nd n on -in su ra nc e act iv iti es ) 45% –o ce na s ka li: z ob ow ią za ń n iew yn ik ają cy ch b ez po śr ed ni o z z aw ar ty ch u m ów u be zpi ec ze ni ow yc h o ra z p rz yc ho dó w n ie -w yn ik ają cy ch b ez po śr ed ni o z d zi ał al no śc i u be zpi ec ze ni ow ej –o ce na a kt yw no śc i w z ak re sie w yk or zy sty wa ni a d er yw at ów –o ce na s to pn ia w yk or zy sty wa ni a k rót kot er m in ow yc h ź ró de ł fin an so wa ni a – w sk az uj e, w j ak im s to pn iu u be zpi ec zy cie l po de jm uj e s ię t ra ns fo rm ac ji t er m in ów z ap ad al no śc i, w ięk sz y sto pi eń k rót kot er m in ow eg o f in an so wa ni a w ią że s ię z w yż-sz ym r yz yk iem p ły nn oś ci, c o n ar aż a w w ięk sz ym s to pn iu n a flu kt ua cje i s zo ki r yn ko we –o ce na ud zi elo ny ch g wa ra nc ji f in an so w yc h p ow ią za ny ch z p ro du kt am i h ip ot ec zn ym i, c o s pr zy ja w ra żl iw oś ci u be z-pi ec zy cie li n a w ah an ia c yk lu k on iu nk tu ra ln eg o o ra z t wo rz y ka na ły t ra ns m isj i r yz yk –o ce na g wa ra nc ji ud zi ela ny ch w r am ac h p ro du kt ów u be zpi e-cz en io w yc h – r en ty, p ro du kt y z w yp ła ta m i g wa ra nt ow an ym i, ub ez pi ec ze ni a z f un du sz em k api ta ło w ym z g wa ra nt ow an ą sto pą z w rot u w p rz yp ad ku z ak ła dó w u be zpi ec ze ń n a ż yc ie –o ce na p ow ią za ń f in an so w yc h w r am ac h g ru py k api ta ło we j – po ży cz ki , n ab yc ie p api er ów w ar to śc io w yc h w r am ac h g ru p ka pi ta łow yc h –o ce na z aa ng aż ow an ia w s pe ku la cy jn y o br ót d er yw at am i –o ce na s to pn ia w ym ag al no śc i z ob ow ią za ń u be zpi ec ze ni o-w yc h – z wł as zc za z ob ow ią za ni a, k tó re m og ą s ta ć s ię w ym a-ga ln e w c ią gu n ajb liż sz yc h 3 m ies ię cy l ub m og ą b yć w ym a-ga ln e p rz y p ot rą ce ni u o pł at ( np . r ez yg na cja z p ol is, w yk up po lis) 5) s ub sty tuc yj no ść p ro du kt ów – z na cz en ie i ns ty tuc ji d la sy ste m u f in an so we go w zr as ta w ra z z b ra ki em r ea ln yc h m oż liw oś ci s ub sty tuc ji ś w ia dc zo ny ch p rz ez u be zpi ec zy -cie la u słu g 5% –o ce na s to pn ia s ub sty tuc yj no śc i p ro du kt ów o ra z k onc en tra cji ry nk u m ier zo na p rz ypi se m s kł ad ki w z ak re sie s pe cy fic zn yc h pr od uk tó w u be zpi ec ze ni ow yc h, n p.: k at as tro fic zn yc h c zy ub ez pi ec ze ń m or sk ich Źr ód ło : o pr ac ow an ie n a p od sta w ie [ G lo ba l S ys te m ic al ly I m po rta nt I ns ur er s: P ol ic y… 2 01 3] .
ności nietradycyjnej i pozaubezpieczeniowej, aby zapobiec efektom transferowania negatywnych konsekwencji tej działalności na działalność stricte ubezpiecze-niową. Ponadto, aby zredukowć ryzyko systemowe, przewiduje się stosowanie limitów i restrykcji dotyczących zaangażowania instytucji ubezpieczeniowych w działalność pozaubezpieczeniową, tj. zakaz emisji CDS, wymogi dotyczące dokonywania transakcji wewnątrz grupy kapitałowej oraz transferu ryzyka. Wdra-żanie tego instrumentarium wymaga wzmocnienia nadzoru nad grupami kapitało-wymi oraz ścisłej transjurysdykcyjnej współpracy organów nadzorczych;
2) efektywne wdrażanie zasad i zaleceń dla ważnych systemowo instytucji – zgodnie z przyjętymi przez FSB kluczowymi zaleceniami dla instytucji finan-sowych [Key Attributes… 2011] systemowo ważne instytucje ubezpieczeniowe zobowiązane są do: tworzenia planów zarządzania kryzysowego, opracowania planów naprawczych oraz przyjęcia transgranicznych porozumień o współpracy między instytucjami;
3) podwyższenie wymogów kapitałowych, co przyczyni się do zwiększenia zdolności do absorpcji potencjalnych strat (higher loss absorption) – pierwsze wytyczne w zakresie nowych wymogów kapitałowych dla ważnych systemowo ubezpieczycieli obejmujące wszystkie rodzaje ich działalności zostały przedsta-wione przez IAIS w 2014 r. W kolejnym etapie (do końca 2015 r.) wytyczne te zostaną uszczegółowione z podziałem na działalność stricte ubezpieczeniową niegenerującą ryzyka systemowego per se oraz działalność nietradycyjną i pozau-bezpieczeniową, dla której wymogi kapitałowe zostaną znacznie podwyższone, co ma redukować prawdopodobieństwo upadłości systemowo ważnych instytucji ubezpieczeniowych. Natomiast docelowo do końca 2016 r. będą wypracowane nowe wymogi kapitałowe (insurance capital standard – ICS) z uwzględnieniem ryzyka w zakresie globalnym dla ubezpieczeniowych grup kapitałowych prowa-dzących działalność międzynarodową [Basic Capital… 2013]. Wyższy poziom absorpcji ewentualnych strat (będzie obowiązywać od 2019 r.) jest istotny ze względu na większe ryzyko działalności nietradycyjnej dla światowego systemu finansowego. W szczególności szacowanie nowego wymogu kapitałowego będzie zależeć od tego, czy działalność nietradycyjna i pozaubezpieczeniowa jest skutecznie oddzielona od tradycyjnej działalności ubezpieczyciela. Chodzi o odpowiednią realokację kapitału na zabezpieczenie ewentualnych strat między jurysdykcjami i podmiotami w ramach grupy kapitałowej, a także internalizację kosztów tej aktywności w przypadku realizacji ryzyka systemowego.
Rozwiązania te mają też docelowo redukować liczbę ważnych systemowo instytucji ubezpieczeniowych przez kontrolowane wyodrębnianie podmiotów o istotnie różnym od ubezpieczeniowego profilu ryzyka prowadzonej działalności. Założenia te, choć umotywowane, wzbudzają znaczne wątpliwości natury wyko-nawczej, ponieważ trudno na obecnym etapie rozwoju światowego systemu
finan-sowego wyobrazić sobie „odkonglomeryzowanie” jego struktury. Rodzi to istotne i trudne do przewidzenia konsekwencje natury nie tylko ekonomicznej. Planowane działania mające na celu redukcję ryzyka systemowego nakładają na systemowo ważne instytucje ubezpieczeniowe dodatkowe obowiązki, które są przedmiotem żywej dyskusji. Z jednej strony bowiem priorytetowa jest potrzeba zabezpieczenia stabilności systemu finansowego w wymiarze globalnym, z drugiej zaś – wprowa-dzane rozwiązania generują nie tylko dodatkowe koszty, ale i dodatkowe ryzyko związane m.in. z mnożeniem regulacji i organów nadzorczych (np. The College of International Supervisors), głęboką ingerencją w model biznesowy, podwyższe-niem wymogów kapitałowych. Pojawia się wiele wątpliwości przede wszystkim dotyczących, jak się wydaje, obecnie dość prostego przenoszenia wymogów i rozwiązań dla banków na instytucje ubezpieczeniowe bez uwzględnienia ich specyfiki w szerszym zakresie. Nowe rozwiązania mające na celu redukcję ryzyka systemowego polegają w znacznej mierze na tworzeniu nowych wymogów formalnych, tj. planów zarządzania ryzykiem, planów naprawczych itp., a przecież większość systemowo ważnych ubezpieczycieli obecnie utrzymuje już pokrycie wymogu kapitałowego na poziomie ponad dwukrotnie wyższym niż wymagany. Należy zauważyć, że żadne plany zarządzania ryzykiem w bankach (zaawanso-wana metodologia identyfikacji, pomiaru) nie uchroniły przed skutkami moral hazard oraz w efekcie kryzysem w sektorze finansowym, którego skutki ponosi gospodarka.
3. Identyfikacja zagrożeń stabilności sektora ubezpieczeń
Zagrożenia stabilności finansowej sektora ubezpieczeń można rozpatrywać z punktu widzenia źródeł ich pochodzenia w dwóch zasadniczych aspektach:
– egzogenicznym – zagrożenia związane z ogólną dekoniunkturą gospodarczą, antykryzysową polityką banków centralnych skutkującą środowiskiem niskich stóp procentowych oraz kryzysem zadłużenia mającym istotny wpływ na poziom ryzyka kredytowego na rynkach finansowych;
– endogenicznym – zagrożenia generowane niejako przez samo środowisko sektora finansowego, związane z tzw. tsunami regulacyjnym w sektorze finan-sowym, wdrożeniem nowych wymogów kapitałowych.
Badania wskazują, że do najbardziej istotnych rodzajów ryzyka związanych z sektorem ubezpieczeń zalicza się przede wszystkim ryzyko egzogeniczne, tj. ryzyko niskich stóp procentowych, ryzyko kredytowe skarbowych papierów wartościowych, ryzyko makrootoczenia oraz ryzyko rynkowe na rynkach finansowych związane z fluktuacją cen akcji (rys. 1). Spośród czynników egzo-genicznych szczególnie istotne dla stabilności finansowej sektora ubezpieczeń
w dłuższej perspektywie czasowej jest środowisko niskich stop procentowych, ponieważ nie tylko powoduje spadek bieżącego dochodu z portfela lokat, ale też skutkuje niską stopą reinwestycji. Utrzymywanie niskich stóp procentowych ma wielorakie konsekwencje dla zakładów ubezpieczeń i funduszy emerytalnych, w których skutkuje – z jednej strony – wzrostem wyceny wartości bieżącej zobo-wiązań, a z drugiej – niską rentownością portfela inwestycji, ponieważ w portfelu tym dominują papiery dłużne. Ryzyko niskich stóp procentowych jest wyższe w przypadku produktów z wypłatą gwarantowaną, np. rent. Pojawia się istotna rozbieżność między stopą wypłat gwarantowanych a możliwą do osiągnięcia rentownością na portfelu obligacji (rys. 2).
W Polsce w strukturze portfela zakładów ubezpieczeń na życie produkty te mają charakter marginalny, natomiast prowadzone obecnie przez organy nadzorcze
jesień 2013 r.
Sektor ubezpieczeń gospodarczych Ryzyko niskich stóp procentowych
Ryzyko kredytowe SPW Ryzyko rynkowe akcji Ryzyko makrootoczenia Ryzyko kredytowe – sektor finansowy Ryzyko ALM Ryzyko rezygnacji z umów Ryzyko kredytowe – sektor niefinansowy Ryzyko nieruchomości Ryzyko płynności
0 2 4 6 8 10
Sektor funduszy emerytalnych Ryzyko niskich stóp procentowych
Ryzyko kredytowe SPWRyzyko rynkowe akcji
Ryzyko makrootoczenia Ryzyko kredytowe – sektor finansowy Ryzyko ALM Ryzyko kredytowe – sektor niefinansowy Ryzyko nieruchomości Ryzyko płynności
0 2 4 6 8 10
wiosna 2014 r.
Uwagi: ocena ryzyka według prawdopodobieństwa realizacji i skutków w długiej perspektywie czasowej (od 0 – niskie prawdopodobieństwo realizacji / słaby wpływ na sektor, do 4 – wysokie
prawdopodobieństwo realizacji / silny wpływ na sektor) – wyniki skumulowane. Rys. 1. Ocena ryzyka w sektorze ubezpieczeń gospodarczych i w sektorze funduszy
emerytalnych w krajach Unii Europejskiej Źródło: [Financial Stability Report… 2014].
symulacje wykazują, że w sytuacji długotrwale utrzymujących się niskich stóp procentowych, np. w Niemczech, ponad 1/3 zakładów ubezpieczeń na życie (udział w rynku ok. 43%) do 2023 r. nie będzie w stanie spełnić wymogów kapitałowych nakładanych przez regulacje Solvency I [Insurance Companies… 2013]. Środo-wisko niskich stóp procentowych przyczynia się do wzrostu apetytu na ryzyko instytucji ubezpieczeniowej, pojawia się bowiem potrzeba rekompensaty niskiego dochodu ze skarbowych papierów wartościowych, które z reguły stanowią dominu-jący składnik portfela inwestycji zakładów ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. Można zaobserwować stopniową realokację portfela inwestycji instytucji ubez-pieczeniowych skierowaną na obligacje korporacyjne, jak ma to miejsce na rynku niemieckim, gdzie w 2012 r. tempo wzrostu inwestycji ubezpieczycieli na życie w obligacje korporacyjne wynosiło 54% dla inwestycji bezpośrednich i 31% dla inwestycji pośrednich (w latach 2008–2011 średnioroczne tempo wzrostu wynosiło 10%) (obliczenia własne na podstawie: [Financial Stability Review… 2013]).
12 10 8 6 % 4 2 0 20 08 -Q 4 20 09 -Q1 20 09 -Q2 20 09 -Q3 20 09 -Q 4 20 10-Q 1 20 10-Q 2 20 10-Q 3 20 10 -Q 4 20 11 -Q 1 20 11 -Q 2 20 11 -Q 3 20 11 -Q4 20 12 -Q1 201 2-Q 2 201 3-Q 2 20 13 -Q1 20 12 -Q 4 201 2-Q 3
Stopa gwarantowana w polisach na życie (mediana) Stopa gwarantowana w polisach na życie (10&90 kwantyl) Stopa zwrotu z obligacji 10-letnich
Stopa zwrotu z obligacji 2-letnich
Rys. 2. Stopa gwarantowana w ubezpieczeniach na życie oraz stopy zwrotu z obligacji skarbowych w strefie euro
Źródło: [Financial Stability Report… 2014].
Istotnym zagrożeniem stabilności finansowej sektora ubezpieczeń, zwłaszcza w warunkach kryzysu zadłużenia, jest ryzyko kredytowe związane z inwestowa-niem w skarbowe papiery wartościowe (SPW). Jakość kredytowa portfela inwe-stycji jest źródłem ryzyka zarówno dla właścicieli zakładu ubezpieczeń, jak i dla beneficjentów, znajduje bowiem swoje odzwierciedlenie w zmianach rozkładu oczekiwanych przepływów pieniężnych oraz fluktuacji wartości portfela inwe-stycji. Do szacowania poszczególnych modułów ryzyka związanego z portfelem
aktywów ubezpieczyciela różnicuje się jakość instrumentów finansowych na pokrycie wymogu kapitałowego proporcjonalnie do oceny jakości inwestycyjnej i czasu trwania instrumentów finansowych. Istotnym zagrożeniem stabilności finansowej sektora ubezpieczeń może okazać się [Czerwińska 2013a]:
– preferencyjna ocena ryzyka kredytowego obligacji emitowanych i gwaranto-wanych przez państwa członkowskie i banki centralne – przy kalkulacji wymogu kapitałowego uznano je za instrumenty o najwyższej jakości inwestycyjnej, w zasadzie pozbawione ryzyka; w odniesieniu do nich nie stosuje się wymogów zabezpieczenia ekspozycji na ryzyko [QIS5 Technical Specifications… 2010];
– uzależnienie wymogu kapitałowego na pokrycie ryzyka kredytowego bezpo-średnio od oceny ratingowej instrumentów wchodzących w skład portfela inwe-stycji.
Preferencyjna ocena ryzyka kredytowego skarbowych papierów wartościowych oraz emitowanych i gwarantowanych przez podmioty publiczne może w konse-kwencji prowadzić do zagrożenia kondycji finansowej zakładów ubezpieczeń. Ze względu bowiem na preferencje w zakresie kalkulacji wymogu kapitałowego ubezpieczyciele mogą akumulować instrumenty realnie niskiej jakości inwesty-cyjnej. Kryzys zadłużenia w wielu krajach wyraźnie pokazał, że traktowanie skar-bowych papierów wartościowych jako instrumentów tzw. risk free było przyczyną gwałtownego pogorszenia kondycji finansowej wielu banków europejskich (kazus obligacji greckich). W części krajów, zwłaszcza nieemitujących w zasadzie skarbo-wych papierów dłużnych, w portfelu obligacji skarboskarbo-wych zakładów ubezpieczeń przeważają obligacje emitentów zagranicznych, np. w: Luksemburgu, Finlandii, Estonii, Litwie i Łotwie [Czerwińska 2013a]. Jest to potencjalny kanał transmisji ryzyka kredytowego.
Równoczesne wdrażanie zmian zawartych w pakiecie Bazylea III i Solvency II może spowodować dodatkowe trudno prognozowalne konsekwencje nie tylko wewnątrz tych sektorów, ale też dla koegzystencji instytucji pośrednictwa finan-sowego [Jaffee i Walden 2010; Czerwińska 2013b]. Spośród czynników o charak-terze endogenicznym do istotnych zagrożeń stabilności sektora ubezpieczeń można zaliczyć:
– koncentrację rynku – wdrożenie nowych wymogów w zakresie wypła-calności Solvency II będzie stymulować procesy konsolidacji, przyczyni się do wzrostu koncentracji rynku, ale nie wzrostu jego konkurencyjności, będzie prowadzić do eliminacji małych ubezpieczycieli, np. działających na zasadach członkowskich. Paradoksalnie, w wyniku procesów konsolidacji, których nasilenie obserwowane jest od 2009 r., zamiast do zmniejszenia liczby ważnych systemowo instytucji ubezpieczeniowych może dojść do jej zwiększenia [M&A Trends… 2011];
– spadek efektywności i wzrost kosztów (zob. [European Solvency II… 2012]) – w związku z wysokimi kapitałowymi barierami wejścia do sektora, coraz większą dyscypliną rynkową, wysokim nasyceniem rynku w warunkach kryzysu i stosunkowo stabilnym popytem na usługi ubezpieczeniowe na rynkach wysoko rozwiniętych, kwestią priorytetową w zarządzaniu zakładem ubezpieczeń staje się utrzymanie efektywności operacyjnej;
– międzysektorową migrację ryzyka z sektora bankowego do sektora ubezpie-czeń – potencjał do transferu ryzyka istnieje zwłaszcza w produktach zabezpie-czających ryzyko niedotrzymania zobowiązań, tj. CDS, które mogą być emitowane zarówno przez banki, jak i zakłady ubezpieczeń; między instytucjami udzielają-cymi pożyczek i kredytów hipotecznych [Al-Darwish i in. 2011];
– niekontrolowany transfer ryzyka do innych obszarów systemu finansowego w mniejszym stopniu objętych regulacjami i nadzorem – ryzyko może migrować wskutek wykorzystania sekurytyzacji aktywów oraz reasekuracji. W przypadku banków znaczną poprawę w zakresie spełnienia wymogów kapitałowych może dać wykorzystanie sekurytyzacji długoterminowych należności z tytułu kredytów hipotecznych; przesuwanie pozabilansowe staje się kanałem transferu ryzyka do innych instytucji [Al-Darwish i in. 2011].
4. Podsumowanie
Problemy dotyczące stabilności finansowej sektora ubezpieczeń mogą skut-kować w trzech powiązanych obszarach: 1) wewnątrz sektora ubezpieczeń – ryzyko niewywiązania się ze zobowiązań wobec innych instytucji ubezpiecze-niowych, co jest istotne w przypadku reasekuracji, oraz wzrost kosztów funk-cjonowania np. w związku z podwyższaniem składek na fundusze gwarancyjne uruchamiane w przypadku upadłości ubezpieczycieli; 2) w sferze gospodarki realnej – konsekwencje niewypłacalności dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych; 3) w zakresie absorpcji strat przez inne instytucje finansowe i rynek kapitałowy.
Obecnie wiele wskazuje na to, że rozwiązania stosowane w sektorze bankowym są przenoszone, z niewielką modyfikacją, do sektora ubezpieczeń, bez uwzględnienia zasadniczych różnic między tymi instytucjami finansowymi. Pewnym uzasadnieniem tego typu praktyk jest konglomeryzacja działalności instytucji finansowych – większość liczących się w skali globalnej ubezpieczy-cieli funkcjonuje w ramach grup kapitałowych. Niemniej jednak należy wyraźnie zaznaczyć, że przenoszenie praktyk z sektora bankowego do sektora ubezpie-czeń jest co najmniej dyskusyjne i może doprowadzić, zamiast do podwyższenia stabilności finansowej, do koncentracji rynku, zmniejszenia konkurencyjności,
zmniejszenia pojemności ubezpieczanego ryzyka oraz nieuzasadnionego wzrostu kosztów funkcjonowania ubezpieczycieli, który w ostatecznym rozrachunku poniosą ubezpieczający.
Literatura
Al-Darwish A., Hafeman M., Impavido G., Kemp M., O’Malley P. [2011], Possible
Unin-tended Consequences of Basel III and Solvency II, IMF Working Paper, nr 11/187,
International Monetary Fund.
Baluch F., Mutenga S., Parsons C. [2010], Insurance, Systemic Risk and the Financial
Cri-sis [w:] Compensation for Industrial Injuries and Welfare Reform – an International Perspective, IAIS.
Basic Capital Requirements for Global Systemically Important Insurers (G-SIIs): Pro-posal Public Consultation Document [2013], IAIS, Basel, 16 December.
Czerwińska T. [2013a], Ryzyko kredytowe portfela inwestycji zakładów ubezpieczeń
w świetle nowych wymogów kapitałowych Solvency II, „Wiadomości
Ubezpiecze-niowe”, nr 3.
Czerwińska T. [2013b], Ryzyko wdrażania nowych wymogów kapitałowych Solvency II
w sektorze ubezpieczeń [w:] Finansowe uwarunkowania rozwoju organizacji gospo-darczych. Ryzyko w rachunkowości i zarządzaniu finansami, red. J. Turyna, J. Rak,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
European Solvency II Survey [2012], Ernst&Young, New York.
Financial Stability Report [2014], EIOPA 14 May (EIOPA-FS-14-044).
Financial Stability Review 2013 [2013], Deutsche Bundesbank, Frankfurt am Main, http://
www.bundesbank.de (dostęp: 12.02.2014).
Fitzpatrick J.H. [2013], Cross Industry Analysis 28 G-SIBs vs. 28 Insurers – Comparison
of Systemic Risk Indicators, The Geneva Association, Geneva, February.
Global Systemically Important Insurers: Initial Assessment Methodology [2013], IAIS,
18 July, www.iaisweb.org (dostęp: 12.02.2014).
Global Systemically Important Insurers: Policy Measures [2013], IAIS, 18 July, www.
iaisweb.org (dostęp: 12.02.2014).
Haefeli D., Liedtke P.M. [2012], Insurance and Resolution in Light of the Systemic Risk
Debate. A Contribution to the Financial Stability Discussion in Insurance, The
Geneva Association, Geneva, February, www.genevaassociation (dostęp: 12.02.2014).
Insurance and Financial Stability [2011], IAIS, November, www.iaisweb.org (dostęp:
12.02.2014).
Insurance Companies: Bridging Low Interest Rates and Higher Capital Requirements
[2013], [w:] Financial Stability Review 2013, Deutsche Bundesbank, Frankfurt am Main, http://www.bundesbank.de (dostęp: 12.02.2014).
Iwanicz-Drozdowska M. [2013], Globalne systemowo ważne instytucje ubezpieczeniowe (GSII) [w:] Rynek ubezpieczeń – współczesne problemy, red. W. Sułkowska, Difin, Warszawa.
Jaffee D., Walden J. [2010], The Impact of Basel III and Solvency II on Swedish Banks
and Insurers — an Equilibrium Analysis, Financial Market Committee Report, nr 3.
Kandarian S.A. [2013], Insurers as SIFIs: A Case of Mistaken Identyfy?, The Geneva Association, Insurance and Finance Editorial Overview nt 12, 10 October.
Key Attributes of Effective Resolution Regimes for Financial Institutions [2011], FSB,
October, http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_111104cc.pdf (dostęp: 30.11.2013).
M&A Trends in Insurance [2011], KPMG, Hong Kong, www.kpmg.com/cn.
QIS5 Technical Specifications. Annex to Call for Advice from CEIOPS on QIS5 [2010],
European Commission Internal Market and Services DG Financial Institutions Insur-ance and Pensions, Brussels, 5 July.
Reducing the Moral Hazard Posed by Systemically Important Financial Institutions, FSB Recommendations and Time Lines [2010], FSB, 20 October,
www.financialstability-board.org (dostęp: 10.02.2013).
Sharma P. [2013], Global Systemically Important Insurers: Milestones, Myths and More
Work, The Geneva Association, Insurance and Finance Editorial Overview nr 12, 10
October.
Systemic Risk in Insurance: An Analysis of Insurance and Financial Stability [2010],
