View of Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w metalowej sukience w kościele parafialnym w Kijanach

(1)

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XXXII, zeszyt 4 — 1984

IRENA ROLSKA-BORUCH

OBRAZ MATKI BOSKIEJ Z DZIECIĄTKIEM W METALOWEJ SUKIENCE

W KOŚCIELE PARAFIALNYM W KIJANACH

Obraz przedstaw iający M atkę Boską Śnieżną w m etalowej sukien ce, znajdujący się w kościele parafialnym pw. św. Anny i św. K ajetana w Kijanach, stanow i interesujący przykład polskiego m alarstw a i złot- nictw a XVII w., zarówno ze względu n a zaw arte w nim w artości a rty styczne, jak i znaczenia ideowe. Do tej pory obraz był w zm iankow any tylko w Katalogu Zabytków S z tu k i w Polsce i w „Ochronie Z ab y t ków”1. Poszukiw ania dotyczące pochodzenia i autorstw a obrazu mimo braku archiw aliów nasuw ają przypuszczenie, że pow stał on w kręgu krakowskiej szkoły m alarstw a założonej przez Tomasza D olabellę w klasztorze Dominikanów. N atom iast pow stałe w r. 1653 korony n a ten obraz są praw dopodobnie produktem lubelskiego w arsztatu złotnicze go, podobnie jak pochodząca z r. 1846 m etalow a sukienka. Losy obiek tu w K ijanach można prześledzić tylko n a podstaw ie h istorii p arafii i dziejów ku ltu związanego z obrazem M atki Boskiej.

Według legendy obraz M atki Boskiej Kijańskiej m iał pochodzić z kościoła parafialnego pw. W szystkich Świętych, istniejącego w latach 1325—1548, w pobliskiej miejscowości Nowogród2. Pierwszy kościół wybudowany został w K ijanach w 1598 r. przez chorążego lubelskiego Piotra Czernego3. W r. 1626 jego syn S tanisław powiększył lub w ybu dował nowy kościół4; być może w tym czasie sprow adzony został do Kijan obraz M atki Boskiej.

Do r. 1650 brak było inform acji archiw alnych o obrazie kijańskim 5, 1 R. B r y k o w s k i . D awne w ojew ó d ztw o lubelskie. D aw n y p o w ia t lubartow ski. W:

Katalog Z abytków S ztu k i w Polsce.Warszawa 1976 z. 11 s. 11; t e n ż e . Stan zachow ania

zabytków dawnego p o w ia tu Lubartów. „Ochrona Zabytków” 28: 1975 nr 3—4 s. 238.

2 Monumenta Poloniae Vaticana.Vol. 1. Ed. J. Ptaśnik. Cracoviae 1913 s. 173.

3 Dokument erekcji parafii w Kijanach z r. 1598.

4 Akt nadania ziemi parafii Kijany przez Stanisław a Czernego z r. 1626.

5 Acta Specialium Gratiarum Fidelibus Praestitarum ad Imaginem B. V. Mariae at S. Cajetani in Ecclesia Kijanensi 1726.

(2)

1 2 8 IRENA R O LSKA-BORUCH

od tego czasu pojawiają się pierwsze wiadomości o kulcie obrazu. Z po wodu b rak u ksiąg w izytacyjnych początek dziejów obrazu M atki Bos kiej w K ijanach jest niejasny. Żaden z zachowanych do r. 1675 doku mentów nie wspom ina o obrazie. Jednak w tymże roku w spisie inw en tarza parafialnego odnajdujem y notatkę o koronach z obrazu Naj świętszej M arii Panny6. Od tego czasu archiw alia mówić będą o licz nych w otach ofiarow anych Matce Boskiej K ijańskiej7.

W ażnym w ydarzeniem w dziejach obrazu było ozdobienie w izerun ku koronam i ofiarow anym i przez m iasto Lublin w r. 1653, na co wska zuje d a ta na koronie Marii. Drugie, nie mniejsze znaczenie ma w histo rii obrazu rok 1683, w którym A tanazy Miączyński, wojewoda wołyń ski i właściciel Zawieprzyc, złożył przed wizerunkiem M atki Boskiej Kijańskiej śluby, że po szczęśliwym powrocie z wyprawy wiedeńskiej wybuduje nowy kościół, a znajdujący się w bocznej kaplicy obraz prze niesie do wielkiego o łtarza8. Nowy barokow y kościół wybudowano w latach 1723—1738. W r. 1794 kościół konsekrowano9 i praw dopodob nie w tedy przeniesiono obraz M adonny do wielkiego ołtarza10. F akt ten potw ierdzić może wyzłocenie n a nowo koron11.

Trw ający do dzisiaj ku lt M atki Boskiej Kijańskiej zapoczątkowany został w 1. poł. XVII w.12 Jego największe nasilenie obserwujemy w la tach dw udziestych XVIII w., gdy obok k ultu M atki Boskiej rozwija się k u lt świętego K ajetana, wzmożony jeszcze po utw orzeniu w r. 1730 B ractw a Szkaplerznego13. W 1846 r. m ałżeństwo Lisów funduje nową m etalow ą sukienkę na obraz Najświętszej M arii Panny.

*

O braz przedstaw iający M atkę Boską z D zieciątkiem w K ijanach ma k ształt stojącego pro sto k ąta o w ym iarach 115 X 87 cm. W izerunek Ma rii i Jezusa nam alow any został na płótnie w technice olejnej. W swojej historii obraz kijański został dw ukrotnie przemalowany, przy czym za chowano jego pierw otny koloryt. Nie uległy przem alow aniu twarze, ręce i stopy D zieciątka oraz małe fragm enty sukni Marii. W arstwa

6 AKB Inwentarium Rerum et Apparatum Ecclesiae in Kijany 1675. Vol. 99 s. 101. 7 Tamże s. 102— 103.

8 Acta Specialium. 9 Tamże.

10 Liber Variarum Connotationum Ecclesiae Parochialis Kijanensis A. Dni 1767 Conscriptus.

11 Wizytacja parafii Kijany z r. 1745. 12 Acta Specialium.

(3)

OBRAZ MATKI BOSKIEJ Z DZIECIĄTKIEM 129

(4)

130 IREN A R O LSKA-BORUCH

pierw otna posiadała liczne ślady przetarcia oraz wiele ubytków. W p a rtii nieprzem alow anej sukni M adonny w ystępują drobne i ostre spę kania. P rzetarciu uległ werniks, a popękany kit zachodził poza granice ubytków. Słabo przyczepna do płótna zapraw a także uległa spęka n iu 14. Lniane płótno obrazu nosi ślady uszkodzeń po gwoździach przy tw ierdzających korony i sukienkę. Po praw ej stronie płaszcza Marii znajdow ał się najw iększy ubytek. Praw dopodobnie w XIX w. postrzę pione boki płótna wzmocniono płóciennym i pasam i15.

O braz kijański przedstaw ia Najśw iętszą Marię Pannę w tradycyj nym typie M atki Boskiej Śnieżnej, której pierwowzorem była bizantyj ska ikona znajdująca się w rzymskiej bazylice Santa M aria Maggiore16. Postać M arii spow ita jest w ciemnoszmaragdowy maforion. Kolor ten w edług symboliki kosmologicznej i archetypicznej łączono z du chowością i kontem placją.17 Jednocześnie była to barw a zespalająca niebo i ziemię. Kolorem łączącym M atkę Boską z ziemią jest odcień czerwonego w ina Jej sukni18. Barwy sukni i płaszcza NMP zespalają symbol M atki C hrystusa i Królowej Niebios. M adonna na zgiętym le wym ram ieniu trzym a Dzieciątko. Smukłe dłonie złożone poprzecznie spoczywają n a piersiach. Wokół kciuka lewej dłoni obwinięto białą chustkę, na znak, że ociera łzy strapionym i wysłuchuje ich próśb19.

Twarz Marii o wydłużonym owalu i regularnych rysach ma bladoró żową karnację. Jej głowa zwraca się w praw ą stronę i spojrzeniem ogar nia widza.

N a praw ym ram ieniu Najświętszej M arii Panny umieszczono oś m ioram ienną, żółtą gwiazdę. N ad czołem, na maforionie zaznaczono rów noram ienny krzyż.

Siedząca postać Jezusa w ygięta jest do przodu i w trzech czwartych zwrócona do w idza. W stronę M atki zw raca się uśm iechnięta, okrągła, bladoróżow a tw arz Chrystusa. Dzieciątko ubrano w żółtą szatę, spod której w ystaje b iała koszulą20. Praw a dłoń Jezusa uniesiona jest do

14 Dokumentacja prac konserwatorskich przy obiekcie Matki Boskiej z Dzieciąt kiem w Kijanach. Rkp.

15 Konserwacji obrazu dokonano w Muzeum Diecezjalnym w Lublinie w r. 1980. Prace wykonał mgr K. Kawiak.

16 S. T o m k o w i c z . Obraz M atki Boskiej C zęstochow skiej. PKHS 1930 nr 5 s. 118. 11 M. R z e p i ń s k a . H istoria koloru w dziejach m alarstw a europejskiego. T. 1. Kra ków 1973 s. 183— 196.

18 Tamże s. 120.

19 W. S m o l e ń . Maria w polskich sztukach p lastycznych XVI wieku. „Novum” 1980 nr 1/2 s. 78.

20 p rZypuszczalnie suknia Jezusa była czerwona, przemawia za tym symbolika kolo ru. Czerwień to barwa władzy i znak najwyższego kapłaństwa, zaś kolor żółty uważany był od XII w. za odcień wrogi; zob.: R z e p i ń s k a , jw. s. 115, 121.

(5)

OBRAZ MATKI BO SK IEJ Z DZIECIĄTKIEM 131

góry w geście błogosławieństwa, lewa zaś podtrzym uje czarną księgę z żółtymi ozdobami i napisem IHS. Pod szatą Chrystusa zarysow ują się Jego nogi, a swobodnie zw isające stopy odziane są w zielone san dały.

N ad głowami M arii i D zieciątka nam alow ano podw ójnie zaznaczo ne brązem złote nimby, wypełnione w środku stylizowanym i prom ie niami. Obie postacie umieszczono na gładkim tle. Tło rozjaśnia się sto pniowo ku górze, przechodząc od czerni poprzez szarości, biele, róże, aż do żółtawobrązowej „chm ury” nad głową Marii.

Postać Najświętszej M arii Panny z obrazu w K ijanach jest p rzed stawieniem w pełni realizującym przyjęty schem at rzymskiego w izeru nku M atki Boskiej Śnieżnej. Szczegóły w oddaniu postaci, ich szat, a także koloryt obrazu, łączą się z prądam i m alarskim i obowiązującym i w m alarstwie polskim XVII wieku.

*

Srebrne, pozłacane korony z obrazu M atki Boskiej K ijańskiej o w y miarach 255 x 280 mm (korona Marii) i 190 X 175 mm (korona Jezusa) wykonane zostały w technice trybow ania na smole i ozdobione kam e- ryzacją. Mają formę korony zam kniętej. Od dołu ogranicza je w ąska i płaska listwa. Na koronie M arii umieszczono na listw ie puncow any napis: o f f e r t v o t u m a d 1653 15 a u g u s . Powyżej listw y znajduje się w y pukły wałek z puncowanym i stylizowanym ornam entem roślinnym w formie kw iatu dzwonka. O rnam ent rozchodzi się na boki od środka za znaczonego w formie krzyża. W ałek ten ujm uje od dołu szerszą, płaską listwę ozdobioną kaboszonam i ze stylizowanymi kw iatam i róż. Na li stwie na koronie M arii umieszczono puncow any napis: BT. r e g i n a c a e - LI TVA GRATIA PLENA KI JANEN ET LUBLINÉ A PESTE LIBERTATA. Listwę od góry ogranicza podobny wałek. Obręcze koron ozdobiono u góry grzebie niem z symetrycznie rozmieszczoną dekoracją. Pośrodku umieszczono uskrzydlone popiersie anioła o pucołowatej twarzy, długich włosach z puklem nad czołem. Piersi anioła osłania układająca się na kształt trój kąta chusta. Uskrzydlone głowy aniołów z charakterystycznym puklem nad czołem pojawiły się w latach dwudziestych XVII w. Najwięcej wystę puje ich na zabytkach rzemiosła artystycznego powstałych po połowie XVII w.21 Nad czołem anioła znajduje się stylizowany kw iat róży z kabo- szonem. Po obu stronach anioła rozmieszczono ażurowy ornam ent przy pominający element małżowinowo-chrząstkowy i okuciowy22. Ornament 21 K. B u c z k o w s k i , A. B o c h n a k . Rzem iosło artvstuczne w Polsce. Warszawa 1971 s. 47.

(6)

2. Korona Marii z obrazu Matki Boskiej Kijańskiej. Kijany, kościół parafialny pw. św. Anny i św. Kajetana. Fot. J. Kolasa 1 3 2 IR E N A R O L S K A -B O R U C H

(7)

(8)

okuciowy w ystępujący w pełni w latach dw udziestych XVII w. ustępo w ał stopniowo dom inującem u w tym wieku motywowi małżowinowo- -chrząstkow em u23. Jego brzegi na koronach są ozdobnie puncowane. N ad obręczą zaznaczono m otywy rollwerkowe, w ystępujące do połowy XVII w .24 oraz perełki. Powyżej dekoracji znajdują się dwie małżowiny z chrząstką. Na m ałżowiny nałożono wypukły, stylizowany ornam ent roślinny i puncow aną dekorację w formie łusek. Motyw łuski w prow a dzony został około pierwszego dziesięciolecia XVII w.25 Z zew nętr znych stron korony w yginają się n a boki, a ich zam knięcia stanow ią dw a kab łąk i wychodzące z bocznych małżowin. Pośrodku każdego bie gnie w ypukły kant. K abłąki ozdobiono zmniejszającymi się ku górze perełkam i. Korony ozdabiają u góry półokrągłe kule z rów noram ienny mi krzyżam i o trójlistnym zakończeniu.

*

Na obraz M atki Boskiej Kijańskiej nałożono w r. 1846 srebrną, w części złoconą sukienkę, w ykonaną w technice sztancowania. Skła dająca się z kilku części sukienka odsłaniała tylko twarze, dłonie i stopy D zieciątka. P ow tarza ona także układ szat z malowanego w izerunku. Na gładkiej pow ierzchni sukienki M arii nałożono sztan- cowane, luźno porozrzucane motywy roślinne i kwiatowe. Po prawej stronie na ram ieniu M atki Boskiej umieszczono pozłacaną ośmiora m ienną gwiazdę, a na m aforionie, tuż nad czołem, równoram ienny pozłacany krzyż.

Sukienka Chrystusa, również pozłacana, ozdobiona jest swobodnie porozrzucanym i, rytow anym i m otywam i roślinnym i i kwiatowymi. Pow tórzono także uk ład szat z malowanego w izerunku. Tu Jezus pod trzym uje lewą ręką kulę ziem ską opasaną podw ójną wstęgą. Na szczy cie kuli umieszczono rów noram ienny krzyż. Na nogi D zieciątka nało żono ażurowe sandały. Poniżej nóg Chrystusa, na sukni Marii wyryto napis:

Franciszek Lis i A gata z Grzegorczyków Fundatorow ie

Spraw ili dnia 9 Lipca 1846 r. za Xiędza Ludw ika Woycickiego A dm inistratora.

Sukienka z obrazu M atki Boskiej Kijańskiej jest typowym przykła dem sukienki pow stałej w XIX-wiecznym w arsztacie złotniczym.

28 Tamże s. 50.

24 S łow nik term inologiczny sztu k pięknych. Pod red. S. Kozakiewicza. Warszawa 1976 s. ^38.

(9)

*

Obraz M atki Boskiej Kijańskiej swoją form ą naw iązuje do w izerun ku pochodzącego z rzymskiej bazyliki S an ta M aria Maggiore. Przed staw ienie to otoczone było szczególnym kultem po bitw ie pod Lepanto (7 X 1571 r.), która zapobiegła nowym zdobyczom Turków n a terenie Europy. Odbywająca się w Rzymie podczas bitw y procesja z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej doprow adziła do uznania Jej jako Tej, k tóra przyczyniła się do obrony chrześcijańskiej Europy26.

Pierwsze wizerunki Matki Boskiej Śnieżnej pojawiły się w Polsce pod koniec wieku XVI27, a ich powstanie związane było z wprowadzeniem w kościele polskim około połowy XVI wieku różańca. Idea różańca mogła dotrzeć do Polski albo z terenu Niemiec, skąd wywodzi się jego dzisiejsza forma powstała w XV wieku, albo z Włoch28. Faktem jest, że pierwsze wzmianki o różańcu pochodzą ze Śląska z przełomu XV i XVI wieku29. Później pojawiają się na terenie Krakowa30. Historycznie potwierdzone wiadomości o nabożeństwach różańcowych pochodzą z r. 1567 z Pozna nia, gdzie swoją działalność rozwinął ks. Benedykt H erbst31.

Do najstarszych polskich w izerunków M atki Boskiej Śnieżnej nale ży przedstaw ienie M atki Boskiej Pocieszenia, które w r. 1584 otrzym ali Jezuici z Jarosław ia od generała zakonu św. Franciszka Borgiasza. Obraz przeniesiono do Lwowa na polecenie biskupa Jan a D ym itra So- likowskiego32.

Drugim popularnym wizerunkiem jest obraz M atki Boskiej Różań cowej z krakowskiego kościoła Dominikanów. W r. 1598 tę kopię rzym skiej Madonny przywiózł do K rakow a z Rzymu kardynał B ernard M a ciejowski33. Był to d ar rzymskich jezuitów. Według legendy ten obraz należał do Stanisław a K ostki34. Maciejowski przekazał w izerunek Bractwu Różańcowemu przy klasztorze D om inikanów 35.

Rozwój kultu maryjnego, jaki n astąp ił w XVII w. n a terenie całej Europy, doprowadził do rozpowszechnienia na ziem iach polskich w i zerunków M atki Boskiej. W ażną rolę w tym rozpow szechnianiu

przed-26 T o m k o w i c z , jw. s. 50.

27 M. S k r u d l i k . Cudowny obraz M atki Boskiej Ś w iętogórskiej. Gostyń 1936 s. 4. 28 J. F i j a ł e k . K rólow a K orony Polskiej. B.m.w. ok. 1906 r. s. 14.

29 Tamże. 30 Tamże s. 15. 31 Tamże.

32 Księga Pam iątkow a Mariańska. T. 2. Lwów 1905 s. 350.

33 Jako datę powstania obrazu Matki Boskiej Różańcowej przyjmuje się rok 1601. 34 K. M. Ż u k i e w i c z . Obraz M atki Boskiej Śnieżnej w kościele ss. D om inikanek w

Krakowie. „Kurier Literacko-Naukowy” 1928 nr 32 s. 14.

(10)

(11)

stawień M atki Boskiej Śnieżnej odegrały Bractwa Różańcowe. Nie mniej sze znaczenie dla rozwoju kultu maryjnego miały w ydarzenia historycz ne. W obliczu zagrożenia ze strony obcych wojsk, a zwłaszcza tatarsko- -tureckich, Rzeczpospolita wiele razy zwracała się do Najświętszej Marii z prośbą o opiekę. Rozegrana w r. 1621 bitw a między wojskami polskimi a tatarsko-tureckim i pod Chocimiem była jednym z najważniejszych wydarzeń, jakie miały miejsce w tym czasie. Bitwa toczyła się w momen cie, gdy w Krakowie rozpoczynała się procesja w intencji zwycięstwa. Centrum procesji stanowił obraz Matki Boskiej Różańcowej. Połączenie tych dwóch wydarzeń uznano za wstawiennictwo Najświętszej Marii Panny36. Godny podkreślenia jest fakt, że bitw a i procesja odbywały się dokładnie w pięćdziesiątą rocznicę zwycięstwa pod Lepanto.

W stawiennictwo M arii za Polską w okresie zagrożenia ze strony nieprzyjaciela odbiło się szerokim echem w całej Rzeczypospolitej. Od tego czasu w izerunek M atki Boskiej Różańcowej otoczony został jesz cze większym k u ltem 1'.

Obraz lwowski cieszył się szczególnymi względam i królów polskich z dynastii Wazów. Po lub przed w ypraw am i wojennym i odbyw ali do niego pielgrzymki. Przed bitw ą stoczoną z wojskam i tureckim i pielg rzymował do Lwowa Zygm unt III. Królewicz W ładysław m odlił się przed obrazem Madonny po zwycięstwie chocim skim 38.

Objęcie władzy przez Jan a K azim ierza nastąpiło w samym środku konfliktu z Kozaczyzną. Przed bitw ą pod Zbarażem w r. 1649 król po wierzył siebie i kraj Marii. W dwa la ta później dziękow ał przed o b ra zem M atki Boskiej Pocieszenia za zwycięstwo pod B eresteczkiem 39.

Na okres panow ania Jan a Kazim ierza przypada jeszcze jedno zwy cięstwo w wojnie ze Szwedami. Pod wpływem tej w alki z najeźdźcą, a zwłaszcza po obronie Jasnej Góry rozrasta się k u lt M atki Boskiej. Przypieczętowaniem pozycji, jaką zajęła NMP w świadomości i wierze narodu polskiego, stało się ofiarow anie Jej Polski 1 IV 1656 r. przez Jana Kazimierza. Uroczystość odbyła się przed ołtarzem M atki Boskiej Łaskawej w kaplicy Domagalewiczów we Lwowie40.

36 W. T o m k i e w i c z . Dolabella. Warszawa 1959 s. 51.

37 Synod krakowski z r. 1621 nakazywał przy malowaniu przedstawień Matki Bos kiej wzorować się na wizerunku jasnogórskim. Zastanawiącym faktem jest powstanie w tym czasie w ielu obrazów typu Matki Boskiej Śnieżnej. Na powstanie wizerunku Matki Boskiej Kijańskiej mógł wpłynąć rozwój kultu obrazu Matki Boskiej Różańcowej na te renie diecezji krakowskiej, do której należała parafia Kijany.

38 H istoria powszechna. Pod red. M. Sokolnickiego, H. Mościckiego, J. Cynarskiego. T. 2. Warszawa 1931 s. 896.

39 Księga Pam iątkow a s. 356. 40 Tamże s. 357.

(12)

138 IRENA R O LSKA-BORUCH

Rozpowszechniony na terenie całego kraju kult NMP rozbudowywał się i umacniał. Pod opiekę Marii oddawały się także m iasta i wsie41.

*

K orona od stuleci była uw ażana za znak władzy i wchodziła w skład uroczystego stroju m onarchy42. Obok symbolu władzy m iała ona także już w średniowieczu znaczenie wotyw ne43. Do Polski zwyczaj za w ieszania sukienek z koronam i n a obrazy o treści religijnej dotarł ze sztuki ruskiej44.

Manierystyczne korony z obrazu Matki Boskiej Kijańskiej należą do najstarszych zachowanych w Polsce koron wieńczących święte obrazy. Wcześniejsze związane były z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej45. Korony z K ijan reprezentują specyficzny rodzaj korony zamkniętej. Jej pow stanie w iązało się z symbolem władzy suwerennej. Łącząca się z koroną zam knięta myśl polityczna dotarła do Polski już w XIII w.46 Jed n ak koronę tę w ykrzystano po raz pierwszy podczas koronacji Jana O lbrachta47. Upowszechnienie jej nastąpiło w drugiej połowie panow a nia Zygm unta Starego (1506—1548)48. Wiązało się to z wydarzeniam i decydującym i o historii Rzeczpospolitej. Sekularyzacja zakonu krzyża ckiego (1515 r.), przypieczętow ana hołdem pruskim (1525 r.), umocniła pozycję nie tylko Polski, ale i jej w ładcy w ówczesnej Europie. Dla podkreślenia tego w ydarzenia Zygm unt Stary przyw dział wspaniały, parad n y strój, a głowę ozdobił koroną zam kniętą, oznaką swej suwe rennej w ładzy49. Przedstaw ianie n a portretach Zygm unta Starego wraz z herbam i Rzeczypospolitej symbolizowało połączenie wszystkich ziem polskich przez osobę w ładcy50.

W źródłach ikonograficznych z okresu panow ania Zygm unta Stare-41 W. S m o l e ń . K rólew skość Marii w sztuce Polski. AK 1960 nr 54 s. 356.

42 S łow nik term inologiczny s. 238. 43 S k r u d l i k , jw. s. 31.

44 Tamże s. 32.

45 Zob.: I. R o l s k a - B o r u c h . Obraz M atki Boskiej z D zieciątkiem w m etalow ej

sukience z kościoła parafialnego w Kijanach. Rkp pracy magisterskiej s. 52.

46 A. G i e y s z t o r . „Non habemus caesarem nisi regem ”. Korona zam knięta królów

polskich w końcu X V i w w ieku XVI. W : Muzeum i twórca. Studia z historii sztu ki i ku ltu ry ku czci prof. dr St. Lorentza. Warszawa 1969 s. 278.

47 E. S m u l i k o w s k a . O zdoby obrazu M atki Boskiej C zęstochow skiej jako zespół

za b ytk o w y. RHS 10: 1974 s. 182.

48 Tamże s. 185.

49 B. M i o d o ń s k a . Korona zam kn ięta w przekazach ikonograficznych z czasów

Z ygm unta I. BHS 1970 nr 1 s. 14.

s(l B. M i o d o ń s k a . Władca i p a ń stw o w krakow skim drzew orycie książkow ym XVI

(13)

(14)

(15)

OBKAZ MATKI BO SK IEJ Z DZIECIĄTKIEM 141

(16)

Matka Boska z Dzieciątkiem . Kijany, kościół parafialny pw. św. Anny i św. Kajetana. Fot.: W. Boruch.

(17)

go bardzo często pojaw ia się korona zam knięta. W ystępuje ona już w

PontyfikaleCiołka z 2 poł XVI w. Zdobi herb Jan a O lbrachta w Mszale

Jasnogórskim z r. 150651. W Chronica Polonorum M iechowity (1519 r. pierwsze wydanie) wszyscy koronowani władcy polscy mają na głowach korony zamknięte52. W trzy lata później wydane zostają historyczne dzie ła Decjusza, w których użyto także takiej korony jako świadomego sym bolu królewskiej suwerenności53. Wydane w 1526 r. przez Hieronima Wietora akty prawne miasta Gdańska przedstaw iają Zygmunta Starego w koronie zamkniętej. Akty te łączyły się z hołdem złożonym przez mie szczan gdańskich Rzeczypospolitej i królowi polskiemu54.

Nawet na mieczu cerem ionialnym przedstaw iono Zygm unta S ta re go w stroju koronacyjnym z zam kniętą koroną na głowie55.

Stopniowo koronę tę utożsam iano z symbolem Polski56. N astąpiło to po rozgraniczeniu między państw em polskim, stru k tu rą nadrzędną, a królem, który reprezentow ał najwyższą w ładzę w k ra ju 57. W Catalo-

gus archiepiscoporum gensesium, pow stałym w latach 1530—1535, ko rona zam knięta zwieńcza głowę Zygm unta I i herb Rzeczpospolitej58. Podobnie w Ewangelisterium Tomickiego pojaw ia się ona na głowie białego orła59, utożsam iając się z królestwem.

Korona jako znak najwyższej władzy królewskiej umieszczona została w Kaplicy Zygmuntowskiej, zwieńcza ona wraz z insygniami kopułę bu dowli, powtarzając się dwukrotnie60. Korony zamknięte symbolizujące władzę ozdabiają głowy orłów na płycinach pilastrów. Umieszczono je również nad ławą tronową61. W Kaplicy Zygmuntowskiej połączono róż ne symbole korony zamkniętej. Tak więc staje się ona znakiem suweren nej władzy króla, Rzeczypospolitej i Matki Boskiej62.

Kształt korony zamkniętej przejęła ikonografia w XVI w .63 W 2 poł. XVI w. korona ta związała się z osobą Zygm unta III Wazy (1587— —1632). Podobnie jak za czasów Zygm unta I, motyw korony zam knię tej zdobiący głowy królów polskich i godło Rzeczypospolitej populary

51 M i o d o ń s k a . Korona zam knięta s. 6. 52 Tamże.

33 Tamże s. 8. 34 Tamże s. 6. 55 Tamże.

56 M i o d o ń s k a . Władca i pań stw o s. 10. 57 M i o d o ń s k a . Korona zam knięta s. 10. 38 Mi o d o ń s k a . Władca i pań stw o s. 47. 59 M i o d o ń s k a . Korona zam knięta s. 10. 60 G i e y s z t o r , jw. s. 288.

61 Tamże s. 289. 62 Tamże s. 290.

(18)

zowały ówczesne drzew oryty64. Upowszechnienie tej idei spowodowało pojaw ienie się koron na obrazach z w izerunkam i świętych65, a także na obrazach przedstaw iających M atkę Boską. Wiązało się z tym żywio łowe nasilenie k ultu m aryjnego w okresie po Soborze Trydenckim ”''

Po naśw ietleniu dziejów rozwoju korony zam kniętej na terenie Pol ski nie może dziwić ofiarow anie Matce Boskiej Kijańskiej cesarskich koron. Takie oddanie czci Matce Bożej w XVII w. było wynikiem ewo lucji polskiej myśli religijnej, tradycji i w ydarzeń historycznych.

L ata czterdzieste aż po la ta pięćdziesiąte XVII w. były okresem burzliw ym w dziejach Lubelszczyzny. W tym czasie była ona central nym miejscem Polski toczącej działania wojenne na U krainie. W la tach 1648—1654 Lubelszczyzna była bastionem Rzeczypospolitej, bazą zaopatrzeniow ą i miejscem postoju wojsk polskich6'. Być może po od p arciu wroga, zdław ieniu antyszlacheckich w ystąpień i po otrząśnięciu się po grabieżach w ojsk68, m iasto Lublin mogło ufundować korony Matce Boskiej K ijańskiej. U koronow anie Marii z obrazu w Kijanach cesarską koroną w 1653 r. (data na koronie Marii), jeszcze przed śluba mi Jan a K azim ierza (1656 r.), potw ierdza już w yrobioną popularność kultu m aryjnego w całym kraju, a także i przygotowanie narodu do przyjęcia M atki Boskiej jako Królowej Polski.

*

Czas panow ania dynastii Wazów sprzyjał rozwojowi sztuk plasty cznych69. Po zwycięstwie kontrreform acji z nową siłą rozwija się m alar stwo polskie. D użą rolę w jego rozpowszechnieniu odegrał Zygmunt III, sprow adzając do Polski w ielu artystów europejskich z Niemiec, Ni derlandów i Francji. Największy jednak autorytet w środowisku pol skim zdobyła sobie sztuka włoska. Zygm unt III sprow adził do królew skiej galerii wiele obrazów z Włoch. Moda na urządzanie zbiorów sztuki ogarnęła również m agnaterię polską. Magnaci podobnie jak król upatryw ali rozwój m alarstw a polskiego w działalności m alarzy pocho

64 Tamże s. 15. 65 Tamże s. 14. 66 Tamże s. 15.

87 D. B i a l i c . D uchow e M acierzyństw o. W: G ratia Plena. Studia teologiczne o B o

gurodzicy. Praca zbiór, pod red. B. Przybylskiego. Poznań—Warszawa—Lublin 1965

s. 250.

68 S. T w o r e k , E. M i e r z w a . W okresie w ojen i kontrreform acji (1648— 1696). W: D zie je L u b e lszc zyzn y . Pod red. T. Menela. T. 1. W arszawa 1974 s. 355—362.

(19)

dzenia obcego, a zwłaszcza Włochów70. Przykładem tego może być sprowadzenie na dwór polski w 1598 r. weneckiego m alarza Tomasza Dolabeli. Jego twórczość pchnęła m alarstw o polskie na nowe drogi. Obok jego obrazów o charakterze świeckim, w których między innymi sławił dynastię Wazów, ilustrow ał ważne w ydarzenia historyczne71, na osobną uwagę zasługuje jego działalność dla potrzeb Kościoła, a szcze gólnie dla krakow skich klasztorów. Najbliżej był on zw iązany z klasz torem Dominikanów. Tam też pow stała jego szkoła, poprzez któ rą w y w arł ogromny wpływ na m alarstw o polskie, zwłaszcza o tem atyce re ligijnej72.

Rozwojowi polskiego m alarstw a religijnego patronow ały nowe i stare zakony, sprzyjała rozbudzona świadomość religijna katolików w Polsce, zwłaszcza za czasów Zygm unta III. Zw iązane to było z m aso wym pojawieniem się m alarstw a hagiograficznego, przedstaw iającego przede wszystkim polskich świętych73. Obok n u rtu hagiograficznego dalej rozwija się m alarstw o o tem atyce maryjnej. W ydarzenia history czne związane z kultem M atki Boskiej doprow adzają do w zm ożenia te matyki Najświętszej M arii Panny w sztuce polskiej.

Sprowadzenie do Polski w izerunku M atki Boskiej Śnieżnej spowo dowało szybkie rozprzestrzenienie się Jej podobizn w całej Rzeczpos politej. Stosunkowo dużo pojawiło się przedstaw ień tego typu w Wiel- kopolsce. Było to związane z rozwojem na tam tych terenach k u ltu ró żańca. Każdy z obrazów podporządkow any był schem atowi rzym skie go wizerunku, mimo to m alarze polscy uzupełnili przedstaw ienie w kładając w praw ą dłoń M arii białą chustę, znak, że wysłuchuje ona próśb potrzebujących i strapionych74.

Dla porów nania i oceny, jakie miejsce zajm uje w izerunek z Ki- jan wśród podobizn tego typu, w ybrano kilka obrazów pow stałych w XVII w. reprezentujących twórczość różnych w arsztatów m alarskich. Pochodzą one z Krakow a i z ośrodków prow incjonalnych75.

Wszystkie te obrazy przedstaw iają NMP w tradycyjnym typie M at ki Boskiej Śnieżnej, różnią się zaś w szczegółach. Od um iejętności a u torów wizerunków zależy prawidłowe, pod względem anatom icznym , ukazanie twarzy, rąk i postaci. Pierwszeństwo w tym oddaniu niew ąt

70 Tamże s. 23—24.

71 M. W a l i c k i , W. T o m k i e w i c z . W stęp. W: M alarstw o polskie. M anieryzm , ba

rok. Warszawa 1971 s. 15— 16.

72 Tamże s. 17— 18. 73 Tamże s. 30.

74 S m o l e ń . K rólew skość Marii s. 78.

75 Szczegółowa analiza przeprowadzona została w pracy magisterskiej R olskiej-Bo- ruch, zob. przyp. 45.

(20)

pliw ie należy się tw órcy obrazu z Kijan. Potrafił on także nadać tw a rzy M arii głębszy sens psychologiczny: n a Jej obliczu zadumanym, peł nym spokoju, rysuje się w yraz oczekującego Ją cierpienia. Z dobrym znaw stw em anatom ii nam alow ane zostały ręce Marii. Lepiej jak na in nych obrazach m alarz w izerunku z K ijan um iał sobie poradzić w odda niu rą k Chrystusa. Jezus mocno trzym a pod pachą księgę, jednocześnie podtrzym uje ją lewą dłonią. (Na pozostałych obrazach zdaje się, że księgi zaraz wypadną.) Praw a dłoń D zieciątka z Kijan, tak jak na in nych w izerunkach, uniesiona jest do góry w geście błogosławieństwa. W pew ien sposób stara się tym gestem naw iązać kon tak t z Matką. Po dobną chęć porozum ienia z M adonną w idać na tw arzy Jezusa. Spojrze nie kieruje się w stronę oblicza Marii. Na jego tw arzy wydaje się ryso wać nieme pytanie o swój los i zadum a nad pełnym troski obliczem M atki. N ajbliższy Chrystusowi z K ijan jest w izerunek Jezusa z obrazu M atki Boskiej Różańcowej w krakow skim kościele Dominikanów. Równocześnie w arto zwrócić uwagę na biegłość artysty malującego obraz z K ijan w oddaniu ciała Dzieciątka. Zachowane zostały nie tylko praw idłow e proporcje ciała, z którym i nie daw ali sobie rady inni m alarze, ale także popraw ne ułożenie nóg pod cienką szatą, czy w koń cu zastosow anie pewnej wymiarowości, co spowodowało, że stopy Jezusa nie są ta k płaskie jak na pozostałych wizerunkach.

Inaczej niż na pozostałych obrazach i z większą precyzją przedsta wiono w w izerunku z K ijan ułożenie szat. Widoczne jest to zwłaszcza w nieprzem alow anych p artiach rękaw a i sukni Marii. Sandały Dzie ciątka przedstaw ione według ówczesnej mody zbliżone są do obuwia noszonego przez Anioły D olabelli z krakowskiego kościoła Dom inika nów (1619—1625).

C harakterystyczne dla obrazu kijańskiego są faliste i proste linie wokół liter IHS, znajdujące się n a trzym anej przez Dzieciątko księdze. D ekoracja księgi w zorow ana była zapewne na m onstrancji prom ieni stej, popularnej między rokiem 1600 a 1625, a nie występującej na tere nach w schodnich76. Na uwagę zasługują również nim by nad głowami Marii i Jezusa. Podwójnie zarysowane, wypełnione są w środku stylizo wanymi, w postaci prostokątków , prom ieniam i. Są to elementy naw ią zujące do form gotyckich77. Wzorem dla kijańskiego obrazu mogły być przedstaw ienia z obrazów św. Wojciecha (1636) w kościele św. Wojcie cha w Krakowie, św. Anny Sam otrzeć w kościele św. M arka w K rako wie (pocz. XVII w.) i M adonny w klasztorze Franciszkanów w K rako 76 J. S a m e k , N aw rót do gotyku w sztuce K rakow a pierw szej połow y w ieku XVII. FHA 1968 nr 5 s. 126.

(21)

wie z początku XVII wieku. Najwięcej obiektów naw iązujących do go tyku pojawiło się w sztuce związanej z zakonam i, a szczególnie z dom i nikanam i’3.

W obrazie kijańskim zw raca uwagę um iejętność oddania budowy anatomicznej postaci, zdolność n ad an ia im psychologicznego w yrazu twarzy i wymownego gestu rąk. Ważne są również wpływy, jakie wy warło m alarstw o Dolabelli na obraz kijański, począwszy od w eneckie go manierystycznego kolorytu, poprzez szczegóły, jak głowa Jezusa czy Jego sandały. Obraz z K ijan znalazł się w kręgu sztuki XVII w. n aw ią zującej do gotyku. N astąpiło tu charakterystyczne dla sztuki sakralnej pierwszej ćwierci XVII w. połączenie form m anierystycznych z gotyc kimi. W izerunek z K ijan pow stał praw dopodobnie w dużym ośrodku malarskim. Mógł nim być krakow ski w arsztat klasztoru Dom inikanów, pracujący od początku XVII w. Przem aw ia za tym znajomość u tw órcy obrazu z K ijan w izerunku M atki Boskiej Różańcowej, dzieł Dolabelli, m alarstw a weneckiego i problem ów sztuki naw iązującej do gotyku, zwłaszcza w jej krakow skim w ydaniu. Można przypuszczać, że w izeru nek kijański nam alow any został przez dom inikańskiego m alarza za konnego, posiadającego w yrobioną um iejętność m alarską i znającego ówczesną modę.

DAS BILD DER GOTTESMUTTER MIT KIND IM METALLKLEID

IN DER PFARRKIRCHE VON KIJANY

Z u s a m m e n f a s s u n g

Das sich in der St. A nna-St. Cajetanus-Pfarrkirche in Kijany b efindende B ild der „Gottesm utter m it K ind” im M etallkleid ist ein in teressantes Objekt der p olnischen Malerei und G oldschm iedekust des 17. Jahrhunderts, sow ohl w egen der in ihm en t haltenen künstlerischen Werte als aich w egen seiner id eellen Bedeutung. D ie G esch i cke des B ildes können nur auf der Grundlage der Pfarreigeschichte und der G esch i chte des m it der G ottesm utter von Kijany verbundenen K ultes n ach vollzogen werden. Der im 17. Jahrhundert in itiierte Bildkult, der in den zw aziger Jahren des 18. Jahr hunderts stärker w urde, dauert bis heute an.

Das Bildnis der G ottesm utter in Kijany stellt die G ottesm utter im trad itionellen Typ der B.M.V. „ad N iv e s” dar, deren U rbild die b yzan tin ische Ikone in der B asilika Santa Maria Maggiore in Rom war. D ie ersten B ilder der „G ottesm utter im S ch n ee” kamen in Polen etw a um die M itte des 16. Jahrhunderts auf; ihre E ntstehung war m it der Durchführung des Rosenkranzes verbudnen. Zu den ältesten Bildern gehören die „Gottesmutter vom Trost” aus der Jesuitenkirche in Lwów (Lemberg) und die „Gottes mutter vom Rosenkranz” aus der Dominikanerkirche in Krakau. D iese beiden Bilder

(22)

148 IREN A ROLSKA-BORUCH

sind für immer mit der Geschichte Polens verknüpft, insbesondere in Augenblicken der Bedrohung durch fremde Heere. D ie Entwicklung des Marienkultes und die Stär kung des Glaubens des polnischen Volkes wurden durch die Gelübde des Königs Jan Kazimierz (Johann Kasimir) und durch die Opferung Polens an Maria besie gelt.

U nter den vielen im 17. Jahrhundert enstandenen Abbildern der Gottesmutter im Schnee zieht im Bild von Kijany die Fähigkeit, den anatomischen Bau der Gestalten wiederzugeben und ihnen einen psychologischen Gesichtsausdruck und eine beredte Geste der Hände zu verleihen, unsere besondere Aufmerksamkeit auf sich. Hierbei kam es auch zu der für die Kunst des ersten Viertels des 17. Jahrhunderts charakteri stischen Verbindung m anieristischer und gotischer Formen. Wichtig sind auch die Einflüsse, die die Malerei von D olabella auf diese Darstellung ausübte. Das Bildnis von Kijany entstand wahrscheinlich in einem grossen Malerzentrum. Vielleicht war es die Werkstätte des Krakauer Domnikanerklosters, die seit Beginn des 17. Jahr hunderts arbeitete.

D ie silbernen und vergoldeten Kronen des M uttergottesbildes von Kijany wurden im Jahre 1653 von der Stadt Lublin gestiftet, w ie die Aufschrift auf einer Marienkro ne verkündet. Sie repräsentieren den charakteristischen Typ der geschlossenen Krone. D iese Krone war ein Zeichen der souveränen Macht. Der mit diesem Symbol ver bundene politische Gedanke gelangte schon im 13. Jahrhundert nach Polen, aber seine Entfaltung fällt in die Regierungszeit der letzten Jagiellonen, insbesondere in die Jahre der Herrschaft Zygmunt (Sigismund) des Alten. Die geschlossene Krone be kränzt auf den Seiten alter Bücher aus dieser Zeit die Köpfe der polnischen Herrscher und Embleme der Adelsrepublik. D ie Gestalt der geschlossenen Krone wurde in der zw eiten H älfte des 16. Jahrhunderts von der Ikonographie übernommen. D ie Verbrei tung der gesch lossenen Krone führte zum A uftreten von Kronen auf Heiligenbildern, darunter auch auf Muttergottesbildern. D ie Kronen von Kijany entstanden wahrschein lich in einer Lubliner G oldschm iedew erkstatt, ähnlich w ie das im Jahre 1846 von der F am ilie Lis g estiftete silberne und teilw eise vergoldete K leid auf dem Bild der Got tesm utter von Kijany.