Program SAPARD i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 709. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Jolanta Teneta-Płotkowiak Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Program SAPARD i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 1. Wstęp Program SAPARD (Support For Accession Measures And Rural Development) został przedstawiony Komisji Europejskiej 29 grudnia 1999 r. Program ten został pozytywnie zaopiniowany przez Komitet STAR 13 września 2000 r., a oficjalnie przyjęty przez Komisję Europejską w dniu 18 października 2000 r. W odróżnieniu od pozostałych programów przedakcesyjnych (PHARE, ISPA) Unii Europejskiej program SAPARD jest programem, w którym Komisja Europejska po raz pierwszy skierowała selekcje projektów do krajów trzecich. W konsekwencji to krajowe instytucje podejmują całkowitą odpowiedzialność za ich zdecentralizowane zarządzanie. W wyniku tego w każdym z krajów kandydujących, w tym w Polsce, należało utworzyć Agencje SAPARD na podstawie regulacji zbliżonej do obowiązujących w krajach członkowskich Unii dla Agencji płatniczych, instytucji dokonujących płatności w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. W Polsce Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa została wyznaczona do pełnienia roli Agencji SAPARD. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wykonuje funkcje wdrożeniowe i płatnicze, ale musiała ona wcześniej uzyskać akredytacje krajową zatwierdzoną przez Komisję Europejską. Ponadto należało w Agencji dokonać zmian organizacyjnych wprowadzających nowe struktury organizacyjne Biura Agencji. W tym celu utworzono 16 oddziałów regionalnych, które są podstawowymi jednostkami organizacyjnymi Agencji wdrażającymi program SAPARD na szczeblu regionu. W oddziałach regionalnych składano wnioski o przyznanie pomocy z programu SAPARD, a beneficjenci, których programy.

(2) Jolanta Teneta-Płotkowiak. 98. zostały zakwalifikowane do realizacji, tam również podpisywali umowy określające terminarz i szczegóły realizacji projektów. Pracownicy oddziałów regionalnych dokonywali wizytacji wszystkich terenowych projektów przed podpisaniem umowy oraz po złożeniu przez beneficjenta wniosku o płatność. Tworzenie struktur terenowych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa było przygotowaniem do realizacji zadań po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. W niniejszym opracowaniu zostanie przedstawiony program SAPARD dla Polski. 2. Znaczenie programu SPARD dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce Program SAPARD został uruchomiony ze względu na niedostatecznie szybki rozwój gospodarczy na obszarach wiejskich wszystkich państw kandydujących do Unii Europejskiej. Środki z SAPARD przeznaczone są na finansowanie inwestycji w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym. Z programu SAPARD mogą korzystać gminy, przede wszystkim na finansowanie dróg i oczyszczalni ścieków, rolnicy (na modernizację gospodarstw rolnych) przedsiębiorstwa rolno-spożywcze (dostosowanie produkcji żywności do norm Unii Europejskiej, tworzenie nowych miejsc pracy). Najważniejszym dokumentem jest Program operacyjny SAPARD. To on określa sposób realizacji programu w Polsce, wskazuje także kto może być beneficjentem, jak również na co można przeznaczyć środki. Program operacyjny SAPARD powstał w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi w oparciu o konsultacje z poszczególnymi regionami, a jego ostateczna wersja została przyjęta w marcu 2002 r. Jak już wspomniano, zbieraniem projektów SAPARD oraz ich rozliczaniem zajmuje się Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa poprzez Regionalne Oddziały ARiMR. Roczna wartość środków przeznaczonych Polsce przez Unię Europejską to ponad 170 mln euro, które mają zostać przeznaczone w postaci dotacji przede wszystkim na: – poprawę konkurencyjności polskiego rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego, zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym, – dostosowanie sektora rolno-spożywczego do wymagań jednolitego rynku w zakresie wymagań sanitarnych, higienicznych oraz jakościowych, – wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich poprzez rozwój infrastruktury technicznej oraz tworzenie warunków do podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi. SAPARD – Program operacyjny dla Polski, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2003, s. 34. .

(3) Program SAPARD i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa…. 99. Realizując cele programu SAPARD, wybrane zostały dla Polski na lata 2002–2006 następujące kierunki działania. Poprawa przetwórstwa i marketingu produktów rolnych i rybnych Cel: poprawa bezpieczeństwa produkcji żywności, zwiększenia konkurencyjności sektora przetwórstwa, pomoc w nawiązywaniu kontaktów między producentami rolnymi a przemysłem przetwórczym, poprawa kwalifikacji zawodowych pracowników przemysłu przetwórczego oraz poprawa stanu środowiska naturalnego. Beneficjenci: przedsiębiorstwa zaangażowane w przetwórstwo mleka, ryb, mięsa, warzyw i owoców oraz grupy producenckie. Obszary wsparcia: wsparcie przetwórstwa i produktów pochodzenia zwierzęcego i rybnego, przetwórstwo mleka, mięsa, ryb oraz wsparcie restrukturyzacji i przetwórstwa i poprawy marketingu owoców i warzyw – sektor owoców i warzyw. Wysokość dotacji: do 50% kwalifikujących się kosztów przedsięwzięcia. Inwestycje w gospodarstwach rolnych Cel: poprawa jakości produkcji rolnej przez unowocześnianie posiadanego sprzętu oraz pomoc w dostosowaniu się do wymogów Unii Europejskiej w zakresie produkcji rolnej. Beneficjenci: rolnicy prowadzący własne gospodarstwa rolne objęci ubezpieczeniem społecznym. Muszą oni spełniać następujące kwalifikacje: wyższe, średnie lub zawodowe wykształcenie z zakresu rolnictwa oraz doświadczenie w prowadzeniu własnego gospodarstwa rolnego. Obszary wsparcia: restrukturyzacja produkcji mleka – gospodarstwa rolne specjalizujące się w produkcji mleka, modernizacja gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych, oraz dywersyfikacja i waloryzacja produkcji rolnej – stworzenie możliwości uzyskiwania poprzez rolników dodatkowych dochodów poprzez przygotowanie do wstępnego przetwórstwa artykułów rolnych. Wysokość dotacji: do 50% kwalifikujących się kosztów przedsięwzięcia. Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich Cel: wsparcie finansowe inwestycji realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w rejonach o wysokim bezrobociu. Beneficjenci: powiaty, gminy, związki międzygminne. Fundusze strukturalne i programy pomocowe UE, red. K. Budzowski, Krakowska Szkoła Wyższa, Kraków 2003, s. 263–296. . SAPARD – Program operacyjny dla Polski…, s. 42..

(4) Jolanta Teneta-Płotkowiak. 100. Obszary wsparcia: zaopatrzenie gospodarstw wiejskich w wodę oraz jej uzdatnianie, odprowadzanie i oczyszczanie ścieków, gospodarka odpadami, drogi gminne i powiatowe, zaopatrzenie w energię, telekomunikacja. Wysokość dotacji: do 50% kwalifikujących się kosztów przedsięwzięcia. Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich Cel: zwiększanie liczby gospodarstw posiadających trwałe źródła dochodu osiągniętego z działalności pozarolniczej (np. agroturystyka). Beneficjenci: osoby fizyczne, organizacje pozarządowe, organizacje rolnicze, ośrodki doradztwa rolniczego. Obszary wsparcia: programy rolno-środowiskowe – stosowanie metod rolnictwa ekologicznego, zalesianie gruntów rolnych powyżej 0,1 ha (wyłączenia: plantatorzy choinek oraz rolnicy korzystający z rent strukturalnych) oraz szkolenia zawodowe – wzmocnienie i rozwój zasobów ludzkich na terenach wiejskich (rozwój przedsiębiorczości, nowe techniki i technologie). Ponadto istnieją dwa pomocnicze programy: pomoc techniczna (cel: wsparcie wdrażania programu), szkolenia zawodowe (cel: promowanie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich przez zwiększanie kapitału ludzkiego). Wysokość dotacji: do 50% kwalifikujących się kosztów przedsięwzięcia. Jeśli chodzi o wkład ze strony Unii Europejskiej, to może on wynieść nie więcej niż 75% ogólnej sumy środków publicznych, stanowiących źródło tych dotacji, podczas gdy pozostałe 25% to wkład ze strony polskiej. W Polsce nadzór nad realizacją programu SAPARD został powierzony Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. ARiMR jest odpowiedzialna za: – ogłoszenia o możliwościach składania aplikacji w ramach programu SAPARD, – przyjmowanie pełnej dokumentacji projektów składającej się z wypełnionego wniosku wraz z załączonymi niezbędnymi dokumentami, – rejestrowanie wniosków w systemie komputerowym, – dokonywanie oceny formalnoprawnej zgodności projektów i dokumentów z obowiązującymi dla programu zasadami, warunkami i kryteriami przyjętego programu SAPARD, – przeprowadzenie oceny ekonomicznej i technicznej wykonywalności projektów, – przekazywanie projektów, zgodnych z wymogami programu, do rekomendacji przez Regionalne Komitety Sterujące oraz przez Krajowy Komitet,. . Ibidem, s. 35.. SAPARD – Program operacyjny…, s. 42..

(5) Program SAPARD i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa…. 101. – podpisywanie umów wraz z harmonogramem realizacji projektu z beneficjentem programu, – przeprowadzenie niezbędnych kontroli zarówno przed, jak i po zatwierdzeniu projektu, – monitorowanie i kontrola realizacji umowy podpisanej z beneficjentem oraz monitorowanie poszczególnych działań w odniesieniu do odpowiednich wskaźników. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa realizować będzie następujące funkcje płatnicze: sprawdzanie wniosków o płatność, przeprowadzanie kontroli na miejscu i stwierdzanie dopuszczalności do płatności, autoryzacja zobowiązań i płatności, dokonywanie płatności, prowadzenie księgowości. Jak już zaznaczono, o uzyskanie dotacji mogą ubiegać się: zakłady przetwórcze, rolnicy indywidualni, grupy producentów, samorządy lokalne, tj. gminy, związki międzygminne i powiaty. Muszą oni jednak sfinansować podejmowane przez siebie przedsięwzięcia (objęte programem SAPARD) w całości ze środków własnych. Dopiero po zrealizowaniu przedsięwzięcia i dokonaniu jego formalnego odbioru, inwestor może uzyskać dotację ze środków funduszu, stanowiącą refundację części poniesionych przez niego kosztów. Będą to tylko tzw. koszty kwalifikowane, które zostały wskazane przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa jako koszty, które mogą być pokrywane za pomocą dotacji. Źródłem pozyskiwania środków na inwestycje, oprócz środków własnych inwestorów są przede wszystkim kredyty bankowe uzyskane w bankach prowadzących obsługę programu SAPARD. W tabeli 1 przedstawiono podział środków z rocznych umów finansowych programu SAPARD w latach 2000–2003 w mln euro. Środki zaprezentowane w tabeli 1 zostały podzielone na poszczególne działania w ramach programu SAPARD. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1 na działanie 1: „Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych” Polska otrzymała w latach 2000–2003 z UE 227,61 mln euro, a wkład Polski wynosił 75,87 mln euro. Koszty inwestycyjne w poszczególnych sektorach według schematów kształtowały się następująco: – przemysł mleczarski otrzymał 50% środków na poprawę warunków sanitarnych, 40% na zwiększenie wartości dodanej, poprawę jakości, wprowadzanie nowych technologii i innowacji i redukcję kosztów i 10% na ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko,. . Ibidem, s. 64..

(6) Jolanta Teneta-Płotkowiak. 102. Tabela 1. Środki z rocznych umów finansowych programu SAPARD w latach 2000–2003 (w mln euro) Rok. ogółem. Środki publiczne udział UE. udział krajowy. Działanie 1. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych. 2000 2001. 2002 2003. Razem 2000. 30,17. 22,63. 91,40. 68,55. 22,85. 303,48. 227,61. 75,87. 38,13. 28,59. 90,51. 91,40. 43,63. 2003. 42,82. Razem 2000 2001. 2002 2003. Razem. 68,55. Działanie 2. Inwestycje w gospodarstwach rolnych. 2001. 2002. 67,88. 43,67. 32,73. 7,54. 22,63. 22,85. 9,53. 10,51. 32,73. 10,92. 168,26. 126,19. 42,06. 155,98. 116,99. 39,00. 61,24. 45,93. 15,31. 32,12. Działanie 3. Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich 79,20. 63,62. 59,40. 47,72. 10,71. 19,80 15,91. 360,04. 270,03. 90,01. –. –. –. Działanie 4. Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. 2000 2001. 15,21. 2003. 32,53. 2002 Razem 2000 2001. 2002 2003. Razem 2000 2001. 31,99. 11,41. 3,80. 23,99. 8,00. 59,80. 19,93. –. –. –. 6,11. 4,58. 1,53. 12,22. 9,17. 3,06. 2,70. 0,90. 79,73. 24,40. Działanie 5. Program rolno-środowiskowy – projekty pilotażowe –. 6,11. –. 4,59. Działanie 6. Szkolenie zawodowe 3,60. 3,96. 2,97. 3,13. –. 1,53. 0,99.

(7) Program SAPARD i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa… cd. tabeli 1 Rok 2002 2003. ogółem 4,36. 4,80. Środki publiczne udział UE 3,27. 3,60. 103. udział krajowy 1,09. 1,20. 16,72. 12,54. 0,83. 0,66. 0,17. 0,99. 0,79. 0,20. 3,53. 2,82. 0,71. 2000. 228,70. 171,57. 57,13. 2002. 239,77. Razem 2000. Działanie 7. Pomoc techniczna. 2001. 0,84. 2003. 0,86. 2002 Razem. 2001. 2003. Razem. 0,68 0,69. Łącznie program SAPARD. 233,35. 242,15 943,98. 175,06 179,87 181,66. 708,16. 4,18. 0,17. 0,17. 58,30 59,89. 60,50. 235,82. Źródło: Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich MRiRW, Warszawa, 23 kwietnia 2004.. – przemysł mięsny i rybny otrzymał 40% środków na dostosowanie przetwórstwa do wymogów sanitarnych UE, 30% na zwiększenie wartości dodanej, poprawę jakości, wprowadzenie nowych technologii i innowacji i redukcję kosztów i 30% na inwestycje związane z ograniczeniem negatywnego oddziaływania na środowisko, – przetwórstwo owoców i warzyw otrzymało 30% środków na dostosowanie do wymogów sanitarnych UE, 30% na zwiększenie wartości dodanej, poprawę jakości, wprowadzenie nowych technologii i innowacji i redukcję kosztów oraz 30% na inwestycje związane z ograniczeniem negatywnego wpływu na środowisko. Na działanie 2: „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” Polska otrzymała w latach 2000–2003 126,19 mln euro. Biorąc pod uwagę sytuację polskiego rolnictwa, w szczególności potrzeby inwestycyjne związane z dostosowaniem do standardów jakościowych, higienicznych i ochrony środowiska za dziedziny priorytetowe, uznano: – restrukturyzację produkcji mleczarskiej, – modernizację gospodarstw specjalizujących się w produkcji zwierząt rzeźnych, – zwiększenie różnorodności produkcji gospodarstw rolnych..

(8) 104. Jolanta Teneta-Płotkowiak. Działanie 3: „Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich”, jak wynika z tabeli 1, to największy beneficjent programu SAPARD. Polska na to działanie otrzymała w latach 2000–2003 z UE 270,03 mln euro. Ze środków tych wspierano inwestycje dotyczące poprawy dostępności i jakości wody, zagospodarowania ścieków komunalnych, utylizację odpadów, budowę dróg, a także dotowano inwestycje w zakresie poprawy zaopatrzenia w energię i rozwój telekomunikacji. Na różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich (działanie 4) Polska w latach 2000–2003 otrzymała z UE 59,80 mln euro. W ramach tego działania dotowane były przedsięwzięcia inwestycyjne ukierunkowane na tworzenie stałych miejsc pracy i poszerzenie działalności gospodarstw rolnych o drobne usługi, przetwórstwo, rzemiosło, niekonwencjonalne rolnictwo (ekologiczne) i inne (np. turystyka, agroturystyka). Na podstawie zdefiniowanych celów programu SAPARD, poprawę ekonomicznej konkurencyjności polskiego sektora rolno-spożywczego do wymagań sanitarnych i higienicznych jednolitego rynku UE oraz wsparcie dla wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich wybrane zostały dla Polski w latach 2004–2006 następujące kierunki działania: – poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych, w ramach którego planuje się wspieranie przetwórstwa produktów pochodzenia zwierzęcego oraz owoców i warzyw z uwzględnieniem wsparcia dla grup producenckich, – inwestycje w gospodarstwach rolnych – przewidziano wsparcie gospodarstw w procesie ich modernizacji, specjalizacji w produkcji mleka i zwierząt rzeźnych oraz inwestycji zapobiegających zanieczyszczeniu środowiska, – rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich, wsparcie inwestycji z zakresu podstawowych elementów infrastruktury technicznej, – różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, gdzie przewidziano wsparcie inwestycji tworzących nowe źródła dochodów poza konwencjonalnym rolnictwem oraz inwestycji i promocji marketingu, – programy rolno-środowiskowe i zalesienia, ich celem jest zachęcenie rolników do działania na rzecz ochrony środowiska i krajobrazu, jak również przeprowadzenia zalesienia terenów marginalnych, – szkolenia zawodowe w zakresie poprawy jakości produkcji, wdrażania nowych technologii i metod produkcyjnych oraz z zakresu działalności gospodarczej, – pomoc techniczna, w ramach której prowadzone będą działania zmierzające do zwiększenia efektywności wdrażania, monitorowania i kontroli programu SAPARD. W tabeli 2 przedstawiono podział środków finansowych z Unii Europejskiej i współfinansowania krajowego w latach 2004–2006 w mln euro. Jak wynika z danych z tabeli 2 najwięcej środków przeznaczono na działanie 1 ponad 91 mln euro rocznie, następnie na działanie 3 ponad 61 mln euro rocznie i na działanie 2 ponad 42 mln euro rocznie..

(9) Program SAPARD i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa…. 105. Tabela 2. Podział środków finansowych z Unii Europejskiej i współfinansowania krajowego w latach 2004–2006 w mln euro Wyszczególnienie. Działanie 1. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych. Działanie 2. Inwestycje w gospodarstwach rolnych Działanie 3. Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich. 2004. 2005. 2006. Razem. 91,40. 91,40. 91,40. 274,20. 42,73. 42,67. 42,45. 127,85. 61,24. 61,24. 61,24. 183,72. 32,14. 31,71. 31,20. 95,05. 6,11. 6,11. 6,11. 18,33. 5,77. 6,37. 17,52. Działanie 4. Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. Działanie 5. Program rolno-środowiskowy – projekty pilotażowe Działanie 6. Szkolenie zawodowe Działanie 7. Pomoc techniczna. Źródło: opracowanie własne na podstawie ARiMR.. 5,28 0,86. 0,86. 0,99. 2,71. W działaniu 1 najważniejsze inwestycje, które zostały zrealizowane i będą kontynuowane, to przede wszystkim modernizacja budynków zakładów przetwórczych i ich wyposażenie zgodne ze standardami weterynaryjnymi, sanitarnymi, modernizacja lub wymiana linii produkcyjnych i wprowadzenie technologii zwiększających wartość dodaną. Ponadto inwestycje prowadzące do obniżenia szkodliwości emitowanych ścieków, gazów i pyłów, inwestycje prowadzące do zmniejszenia zużycia energii i wody w procesie produkcyjnym. W działaniu 2 najważniejsze inwestycje to budowa, rozbudowa i modernizacja obór wraz z wyposażeniem i infrastrukturą, zakup i instalacja wyposażenia technologicznego do pozyskiwania i przechowywania mleka, zakup zwierząt hodowlanych, zakup urządzeń do produkcji, zbioru i przechowywania pasz, urządzenie i wyposażenie pastwisk. W działaniu 2 dokonano inwestycji w gospodarstwach specjalizujących się w produkcji bydła mięsnego, a w szczególności dokonano rozbudowy i modernizacji budynków przeznaczonych do utrzymania bydła i składania pasz. Ponadto dokonano zakupu bydła mięsnego o wysokiej jakości genetycznej, zakupu urządzeń do produkcji, zbioru i przechowywania pasz. Podobnych inwestycji dokonano, modernizując produkcję trzody chlewnej i drobiu. W działaniu 3 najważniejsze inwestycje to zaopatrzenie gospodarstw wiejskich w wodę, odprowadzanie ścieków komunalnych oraz budowa i modernizacja dróg gminnych i powiatowych na obszarach wiejskich. W działaniu 4 najważniejsze inwestycje to tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych, wspieranie drobnej wytwórczości, usługi turystyczne w tym agroturystyka..

(10) 106. Jolanta Teneta-Płotkowiak. Analiza wykorzystania środków z programu SAPARD na poszczególne działania wskazuje na dobrą organizację zarządzanie i kontrolę tego programu przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Dalsze wykorzystanie środków z tego programu w latach 2004–2006 przyczyni się do rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w wielu gminach, powiatach i regionach, jak również do rozwoju gospodarczego Polski. The SAPARD Programme and its Significance for the Development of Agriculture and Rural Areas In this article, the author presents and discusses in detail the SAPARD Programme. Furthermore, based on outlays incurred on particular activities, she presents how the SAPARD funds were used from 2000 to 2003 in Poland and the plan for the use of the SAPARD Programme in 2004–2006. The SAPARD Programme is very important for the development of agriculture and rural areas and its use provides hope that resources from the Structural Funds can be utilised to the same extent for the development of agriculture and rural areas..

(11)