Reformy gospodarcze w Mołdawii w latach dziewięćdziesiątych

Pełen tekst

(1)w. Karolina Kotulewicz. Refonny gospodarcze W Mołdawii W latach dziewięćdziesiątych l . Wprowadzenie M o łdawia. 10 niewielka była repub l ika radziecka, położona pomiędzy i Ukrainą. w 1940 r. wcielona do ZSRR. Po 50. latach Mołdawia na fali pieriestrojki ogłos iła się w li pcu 1990 r. s u weren ną Republiki.). by 27 sierpnia 199 1 r. zadeklarować pełną niepodległość. Od momentu ogłosze nia ni epodległości M ołdaw ia przystąpiła do przckształ cell systemowych i gospodarczych. Wynikiem przeksztalccll systemowych były wybory prezydenckie. powolaniejednoizbowego parlamentu . który w M ołdawii reprezentuje władzę ustawodawczą, wprowadzenie wielopartyjnego systemu Rumunią. politycznego. Prlcksztalcenia gospodarcze w Mołdawii rozpoczęto we wszystkich dziedzinach gospodarki narodowej. W ramac h tran sformacji określono główne cele gospodarcze Mołdawii : przejście od gospodarki centralnej do gospodarki rynko~ wej, przeprowadzenie prywatyzacji, stworzenie sprzyjającyc h warunków dla inwestycji i inwestorów zagranicznych i jako n ajważn iej szy cel - osiąg ni ęc ie równowagi gospodarczej kraju.. 2. Rola I ndelsce gospodarki. MołdawII. w b. ZSRR. Mo ldawia, jako repub lika Zw i ązku Radzieck iego, od 1940 do 1991 r. roz~ wijala s ię zgodn ie z planowa niem socjali stycznym. Republ ika ta odgrywała ważną rolę w gospodarce narodowej całego b. ZSRR. W tym procesie rozwoju gospodarczego w ramach ZSRR w Moł daw i i wykształci! się, istniejący do dz i ś, terytorialny podzia ł pracy. który obejmuje cztery rejony gospodarcze:.

(2) Karolina KOlulewicl.. l) Rejon Północny - obejmuje uprawę kultur prze my s łowych, takich jak burak cukrowy, tytan, s ł oneczn ik , uprawa zbóż, hodowla trzody ch lewnej, dominuje przemysł spożywczy; 2) Rejon Centralny - uprawy winoroś l i, tytoniu , s łoneczn ika , sadownictwo; przemy s ł s pożywczy, lekki, przemysł materiałów budowlanych i przemysł aparatury pomiarowej; 3) Rejon Południowowschodni - uprawa w i norośli, zbóż, rozwinięte sadownictwo, n ajwiększy w całym b . ZSRR Zakład Przetwórstwa Konserwowego k. Tere s poła, prlemy s ł s pożywczy, metalurgiczny i lekki; 4) Rejon Południowy - uprawa winoroś l i , zboża, s ło n ecznika, tytoniu , rozw ini ę ta i rozpowszech niona jest hodowla owiec, przemysły: spożywczy, winny i maślarski I • Jak wy nika z powyższego pod z iału gospodarczego, Mołdawia była kompleksowym rejonem ekonomicznym, daj ącym różnego rodzaju produkcję rolną i przemy s łową. W latac h 1970- 19902 ,3% produkcj i rolnej całego b. ZSRR przypadało na tę republikę, mimo że jej uży tki rolne wynosiły tylko 0.15 % powierzchn i b. ZSRR W prod ukcji rolnej brutto Mołdawia zajmowa ła 6. miejsce wśród republik związ kowyc h , a w zakresie wyd ajnośc i z 100 ha użytków ro lnych pierwsze miejsce.lstnialy również kultury rolne, w których produkcji Mołdaw s ka SRR zajmowała czo łowe miejsca. Na przykład pierwsze miejsce Mołdawia zajmowała w produkcji Iyton iu. który uprawiano na tym terenie już ponad 200 lat, drugie miejsce - w upraw ie w in orośl i i produkcji olejków eterycznych (w produkcji olejku sza łwiowego Mołdawia zajmowa ła pierwsze miejsce . a drugie w prod ukcji olejku różanego), trzecie miejsce natomiast kraj ten z ajmował w wytwarzaniu buraka cukrowego, s łone czn ika i kukurydzy (w tym ostatnim przypadku 15,5% zbiorów ca ł ego b. ZSRR)l. Równie ważne miejsce w gospodarce b. ZSRR odgrywał mołdaw ski przemysI ciężki i lekki, z tym że n ajważniejsze znaczen ie m i ał y takie jego ga łę z i e, jak: przemys ł spożywczy, maszynowy, aparatu ry pom iarowej, materiałów budow lanych, chemiczny, drzewny, garbarski i jedwabniczy'. Należy podkreśl i ć, i ż podstawowe znaczenie miała jednak przede wszystk im produkcja przemys łu s po żywczego (przemys ł przetwórstwa konserwowego, przemysł winny, cukrowniczy, tytoniowy). Z drugiej strony, brak surowców potrzebnych dla gospodarki ciepl nej i przemysłu meta lurgi cznego oraz rozw in ięty prze my s ł maszynowy wymusił import wielkich il ośc i surowców, pó łproduktów i urządzeń . W Mołdaw i i, podobnie jak i w całym b. ZSRR, poszczególne gałęzie gospodarki narodowej były ze sobą powiązane . Wyróżni ć można dwie grupy w i ęzi produkcyjnych, tj . więzi wewnątrz- i międzyrepublikań skie. I Gieografia Motdawskoj SSR, pod red. D.A. Mirskogo i M.M. Radu ly, Lumina, Kiszyni6w 1973, s. 6l. 2 Republica Mofdol'a. Programuf Na/io/wf Strategig de Actiune in Domenul Protectiei Medill· luj Inconjumtor, Kiszyni6w 1998. s. 5. 3 Geografia MQ!d(IWskoj SSR, op. cit., s. 5 1-52..

(3) w Motdawi; ... Wewnątrzrepub l ikań s kie w i ęzi produkcyj ne to glównie pow i ązan i a m i ęd zy roln ictwem i przemys ł em. Uk ł ad ał y się one następująco: - hodowla winoroś l i , sadownictwo i warzywnictwo stanowi ł y pod stawę dla rozwoju przemys ł u wi nnego i przemys ł u przetwórstwa konserwowego. Takie kullury, jak s łonecz n ik , ty t oń, burak c ukrowy i uprawa roś li n przeznaczonych do produkcji olejków eterycznych, stanowi ły surowiec dla przemy s łu tłu szczo wego , prze mys ł u cukrowniczego, przemysłu ołejków eterycznych i przemysłu tytoni owego; - hodowla bydła by ł a pod s tawą dla rozwoju przemys ł u lekkiego ( prze mys łu jedwabniczego, garbarskiego , obuw niczego i in.) i ró ż n ych ga ł ęzi przemy s ł u spo żywczego;. w latach 1970-- 1990 pod stawą rozwoju budowlanych. Intensywn ie w tym okresie rozwija ł y s ię pr.le m ys ł maszynowy oraz przemy s ł c i ężkL Wyżej przedstawione grupy więz i produkcyjnych wy s tępowały rów n ie ż m i ędzy poszczególnym i republikami . W Mołdawii w latac h 1970- 1990 zaczęły s i ę rozw ijać również inne ga ł ęzie przemysłu, dla których surowce były dostarczane z innych republ ik radzieckich. Do takich ga ł ęzi był zaliczany przemys ł odzieżowy , tekstylny, meblarski, energetyczny i poligraficzny. Asorty ment surowców wwożonych do Mołdaw ii był róż n o rodn y i obejmował głównie drewno, meta le i wy roby meta lowe, papier, ropę i prod ukty ropopochodne. urządze n ia przemys ł owe, maszyny ro lni cze i urząd ze nia transportowe aparat u rę pomiarową i inne'. Z kolei Mołdawia wysyła ł a w inne rejony ZS RR większą część swojej prod ukcj i ro ł nej i przemy s ł o wej . Tak np . na tle ca łego ZSRR na Mołd aw i ę przypadało 3,5% ca łej produkcj i s ł onecznika, 2.5% - buraka cukrowego. 5, 1% - warzyw, 13,2% - owoców, 3,5% - c ukru , 8.8% - konserw, 3,9% - olej u jadalnego. Za g r anicę Mo łdawia eksportowa ł a 75% produ kcj i wina , ok. 70% cukru, prawie 90% koniaku , powy żej 90% konserw, tytoniu fermentowanego i olej u jadal nego' . Od c hw il i rozpadu ZSRR gospodarka Mo ł dawii zaczę ła s i ę bory kać z wieloma problemam i, które w największym stopniu dotknęły przemys I. Wynikał y one przede wszystkim z zerwania więzi gospodarczych między Mołdaw i ą i pozos tałymi rejonami ZSRR. od których gospodarka Mo łdawii w dużym stopniu by ł a u 7..a l eż nio n a . - zasoby naturalne. Moł dawi i s tały s ię. przemy s ł u materiałów. • Tamże. s. t23- 127. 5 Republico MoltJol·o •.. .op. cit .• s. 7..

(4) Karolina KOIulewicz. 3. Obecny stan gospodarki narodowel. MołdawII. Obecnie Mo ł dawia to kraj s ł abo rozw i nięty, si ln ie u za l eżnio n y od importu pal iw (zwłaszcza gazu ziemnego i produktów ropopochodnych) i surowców. Od uzyskania n iepodległośc i prleży wa dotk li wy kryzys. W ciągu ostatnich pięciu lat dochód narodowy zmniejszyl s ię ponad po ł owę, produkcja przemys ł owa s padła o 60-70% - w za l eżnośc i od bra n ży, produkcja rolna zmniejszy ł a s ię o ok. 50%. W wymianie handlowej na początk u lat 90. ponad połowę eksportu stanow i ły produkty spożywcze, 20% przypada ł o na eks port maszyn i sprzętu gospodars twa domowego, natomias t w imporcie dom i nowa ł y węgiel, gaz ziemny, ropa naftowa, żywność (zboże, m i ęso), metale, na k ł óre przypada ło 70% od ogól nej wartośc i importu6 • W 1992 r. rerormy gospodarcze by ł y hamowane przez konflikty na tle politycznym i narodowościowym , pog ł ębia ł s i ę kryzys gospodarczy. W tym samym roku rolnictwo i leś ni ctwo dostarczy ł o 42% produktu narodowego netto, prlemy s ł i budownictwo - 38%, a doc hód narodowy na I mieszkanca wy ni ósł 1260 USD. Szacuje si~, że 90% lu d n ośc i ży ło po ni żej minimum socjal nego. W gmdniu 1993 r. Moł dawia otr.tyma ł a 103 mln USD kredytu z MFW (kłÓ rego czł onkiem jest od 1992 r.) na rerormy gospodarcze i p rzezwyciężenie kryzysu. Większa część ziemi by ł a nadal w pos iadaniu kołchozów i sowchozów (włas n ość prywatna stanowi ł a ok. 9% areału upraw)7. co ś wiadczy o cał kowitym braku prywatyzacji w ro lnictw ie. Do ogólnej stagnacj i gospodarczej Mo łdawi i prlyczyni l się kryzys energetyczny. W 1994 r. dostawy gazu z Rosj i zmniejszy ły s ię o ponad 1/3. :l:ródłem dostaw gazu jest wy ł ącznie Rosja. energi i elektrycznej - Rosja i Ukraina, a węg l a - Ukrai nal. W ł 994 r. poziom inflacji zos tał zahamowany i wynos ił do 7.6% mies i ęcznie (1992 r. - 1500% rocznie , 1993 r. - 2100% rocznie, 1994 r. - I06% rocz ni e)~. Można pow i edzieć, że w połowie lat 90. w Mo łd aw i i zako n czy ł s i ę pierwszy elap przechodzenia do gospodarki ryn kowej, w lrakcie którego przeprowadzono libera l izację cen, handlu i os i ąg n ię to wzg l ęd n ą stabi l izację eko n omiczną, c hociaż na poz iom ie ni eporów nywalnie n iższym nii. w 1989 r. Umoc n iła s i ę waluta narodowa - lej, spad ła inflacja, z mn iejszy ł o sil; oprocentowanie kredytów. Uda ł o sil; zatrzymać wzrost deficytu budżetowego na d oŚĆ umiarkowanym poziom ie. Szczególn ie by ło to widoczne od 1996 r., kiedy zaczęto wprowadzać w życ i e rerormy gospodarcze na szerszą ska l ę. 6 Ulgi do wykorzystallia . ..Biznes jest wszędzie" 1998, nr 2. 7 Użytki rolne 7..ajmują 76% powierzchni kraj u: głównie zboża - kukurydza. pszenica. jęczmień (zbiory - 2.1 mln ton w 1992 r.). rośliny przemysiowe - s łonecznik. burak cukrowy. tyton, o lejkodajne. ważną rolę odgrywa uprawa winoroś l i, drzew owocowych i warzyw. hodowla bydła (970 tys. w 1993 r.), trzody chlewnej. owiec. kóz. drobi u. 8 Produkcja energii elektrycznej w Mołdaw i i w 1992 r. wyniosła II TWIh.clektrownie cieplne (największa Mołdawska - 2500 MW) oraz wodna na Dniestrze k. Dubossar. 9 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa ł996. s. 270-272..

(5) w Moldawii .... Reformy. Według Departamentu Statystyki Mołdawii, PKS w 1996 f. wyniósł 7,3 mld lei (średni kurs w 1996 r. 1 USD =4,6 lei) i zmniejszył się o 8% w porównaniu z 1995 r., a o 65% w porównaniu z 1989 r. Natomiast w 1997 f. PKS wyniósł 8,7 mld lei, co stanowiło wzrost o 1,3% w pOfównaniu Z 1996 f. Deficyt budże towyod stycznia do wrześn ia 1996 r. wyniósł 433 mln lei, czyli 8,4% PKS . W tym samym okresie 1997 r., według informacji Ministerstwa Finansów Repu bliki Mołdawii , deficyt budżetowy wy ni ósł 422 mln lei, czy li 7.8% PKB IO • W 1996 r. produkcja przemysłowa zm niej szy ła się o 8,5%. a rolna o 13%. W 1997 r. nie nastąpil da lszy spadek produkcji przemysłowej , a produkcja rolnicza zwiększy ła s ię o 11 % w porównaniu z rokiem 1996. głównie dzięki wzrostowi produkcji sadownictwa i warzywnictwa l! . Najważniejszymi przyczynami spadku produkcji prze mysłowej były: brak własnych kapitałów , zadłużenie wewnętrz n e i zagraniczne , brak surowców, niewypłacalność producentów i nabywców, ni ski popyt zarówno konsumpcyjny, jak i inwestycyjny, zerwanie dawnych więzi kooperacyjnych w ramach ZSRR. W okresie od stycznia do li stopada 1996 r. w porównaniu z takim samym okresem w 1995 r. wartość eksportu wzrosła o 12%, a importu o 13%. Deficyt handlowy wyniósł 250,4 mln USD. Srednia płaca wyn i osła w listopadzie 1996 r. 205,9 lei (co odpowiadało 52% minimalnego koszyka konsumpcyjnego) , a wed ług w stę pnych danych średn i a roczna płaca wyniosła 186 lei prl.y przeciętnej miesięcznej stopie innacji 1.2%. W 1997 r. średnia płaca wyniosła 220 le i i zwiększy ła s ię o 18% w porównaniu z 1996 r., natomiast realna płaca wzrosła tylko o 5%. Uwzględniając inflację oznaczało to jej zmniejszenie w stosunku do 1995 r. z 21 ,6% do 14,4%11. Mołdawski rząd planuje deficyt budżetu w 1998 r. na poziomic 443 mln lei , czyli 4.8 % PKB. Z'lkJada się. że zgodnie z projektem budżetu w 1998 r. dochody mają wynie ść 2,8 mld lei (o 179,4 mln lei więcej niż w 1997 r.), wydatki 3,24 mld le i. Planowana wartośĆ PKS wynieść ma w 1998 r. 11;l mld lei, czyli o 0 ,11 mld w i ęcej niż w 1997 r. Deficyt ma być pokrywany z dochodów Banku Centralnego. ze środków uzyskanych ze sprzedaży euroobligacji na międzyna rodowym rynku oraz innych pożyczek zagranicznych. Poziom inflacji założo n y w projekcie budżetu na 1998 r. wynosi 8% (w 1997 r. 12%)1J. Obec nie , pomimo polepszenia sytuacji gospodarczej, dla gospodarki Moł ~ dawii charakterystyczny jest brak równowagi , przy czym występują różne dy s~ proporcje i n apięc ia : - ogólny kryzys ekonomiczny, który przejawia s i ę właśc iwi e we wszystkich ga łęziach prze mysłu,. 10 Mołdawia zobowiązała się wobec międzynarodowych instytucji finansowych deficyt budżetowy na poziomie 3.5% PKB. II Spadek PKB o 8%, •. Boss" 1997. nr 12. 12 Tamże .. I) Deficyt. budżetu. wyniesie 4,8% PKB, "Boss". ł997,. nr 37.. utnymywać.

(6) Karolina Kotu/ewiez. - wzrastająca stopa bezroboc ia (wed łu g danych na 1 stycznia 1998 r. liczba oficja lnie zerejestrowanych bezrobotnych wynios ła 28 tys.) , - trudna sytuacja finan sowa jednostek gospodarczych, - wzrost dotacji zewnę trznyc h i wew n ętrznych państwa. Z tych powodów zalicza s ię Moł dawię do pań s tw s łabo rozw ini ę t yc h . Z drugiej strony należ y u znać, że kryzys gospodarczy zaczyna s łabną ć.. 4 . Re for m y ekon omiczne w. MołdawII. 4.1. Prywatyzacja. reform ekonomicznych w Mołdawii zalicza s ię prywastworzenie rynku papierów wartmkiowyc h i wysiłk i w kienmku przyc i ągnięc i a do republiki jak n ajwięcej inwestorów zagranicznych. W Mołdawii przeprowadzono powszechną prywatyzację własności pań stwo wej, nazywa ną również prywatyzacją bonową. W opi nii wiel u międzynarodo wych ekspertów w Mołdawii proces ten przebiegał wyjątkowo spraw nie na tle innych krajów WNP. Najw i ęcej przedsiębiors tw zos t a ł o sprywatyzowanych w latach 1994- 1996. Tu,jak i w innych państwach b. ZSRR, prywa t yzację rozpoczę t o od tzw. sfery konsumpcyjnej - mie sz kań , działek rekreacyjnych , środ Do. najważniej szyc h. tyzację, reformę ro ln ą,. ków trans portu ,. przedsiębiorstw. handlowych , u sługowych, gastronomicznych.. Te trzy ostatnie segmenty dz i a ł alnośc i mają najwięk szy udział w przedsię bior stwach sprywatyzowanyc h - wy nosi on 48-50%. Sprywatyzowane przedsię biorstwa i obiekty pr.l.emysłowe, budowlane, transportowe i telekomunikacyjne s tanowią w Mołdawii 23- 24%. Fo rm ę w ł asnośc i w tym kraju zm i en ił o łączn i e ok. 2000 przed s i ęb i o r s tw i obiektów (bez podmiotów gospodarczych z lewego brzegu Dniestru i miasta Bendery) , z czego 23% stanowią zakłady przemysłowe, budowlane. transportowe, 10% - rolne. 50% - handlowe, gastronomiczne i uslugowe. W drodze subskrypcj i akcji sprywatyzowano 836 przedsiębiorstw (42%), w drodze emisj i akcji 732 (37%). w wyn iku konkursów - 364 ( 18%), w drodze s przeda ży bezpo śred niej - 47 (3%). Z początkiem 1996 r. szac unkowa warto ść sprywatyzowa nego m ajątku wy n ios ł a 2,9 mln lei, a wpływy wyniosły 13,8 mln ł e i . W prywatyzacji wykorzystano 612,3 mld jednostek pieniężnych bonów majątku narodowego ". Na tym zako ńczy ł s i ę w Mołdawii pierwszy etap prywatyzacji. Drugi etap przemian gospodarczych obejmuje restrukturyzację przeds i ę bi ors t w. Przyjęcie nowych zasad koordynacji działalności jednostek prowadzących działalność gospodarczą przyczyniło s i ę do realizacji procesu restru kturyzacji przedsię bi ors tw . Od maja 1995 r. do grudnia 1997 r. na podstaw ie Ustawy o restrukturyzacji przed s i ębiorstw i zgodnie z Rozporządzeniem R ządu nr 82 z 9 lutego 1996 r., 14. Bilans prywatyzacji •.. Biznes jest wszędzie" 1997. nr 37..

(7) Reformy gospodarcze w Mofdawii .... nr 471 z 20 maja 1997 r. i nr 477 z 27 maja 1997 r. Rada Kredytodawców moratorium na długi j procedurę izolacji w celu realizacji planów restrukturyzacji z umorzeniem długów 132 jednostek gospod arujących. Obecnie z finan sowo-kredytowej pomocy pań s twa korzysta 112 przed s ię biorstw, w tym Ministerstwo Przemys łu i Handlu wspiera d z i ałalność 36 przeds i ębiors tw , Mini sterstwo Rolnictwa i Żywnośc i - 7 1 (w przemyś l e przetwórczym 23. w rolnictwie - 48) , koncern "INKOM " - 3 pr.ted s iębiors twa , inne gałęzie p rze m ys łu - 2. Zad łu żenie tych przedsiębiorstw wynosi 715,7 mln lei . Dłu g i te są za mro żone, a terminy ich s płaty wydłużone. Zgodnie z porozumieniem-memorandum zawartym z Radą Kredytodawców, na podstaw ie którego w latach 1996--1997 umorzono dług i na sumę 254 ,1 mln lei , czyli 35,5% całości dłu gów, w 1998 r. planuje s ię umor.tenie długów przed s iębiors tw na s umę 176,2 mln lei, czyli 24,6% ca ł ośc i dłu gów , a na lata 1999-2000 - 285,4 mln lei (39,9% c ało śc i opracowała. dłu gów).. Wyniki d zia ła ln ości zakładów, które podpi sa ły porozumienie-memorandum o poprawie ich sytuacji finan sowej. Ponad 58% dochodu pozo stającego do zagospodarowania w przed s iębiors twie wykorzystano na rozwój produkcji. Obecnie real izuje s i ę nowy kierunek finan sowej restru kturyzacj i, który zmier.ta do likwidacji i s płaty dłu gó w dawnych wobec pań s twa, bud żetów miejscowych i gos podarującyc h jednostek poprzez nabycie przez pań s two jednostek socjalno-kulturowych. W 1997 r. Rada Kredytów zaa probow ała przekazanie 18 ob iektów o charakterze socjalno-kulturowym o wartości 60,5 mln lei - mi ejscowy m organom zarządzającym. Obecnie 45 za kładów przemy s ł o wych z wyżej wymienionych podlega procesom restrukturyzacji prowadzonym przez Agencję Restrukturyzacji i Pomocy Przed s i ęb i o rs tw (ARiA). Wykorzystane zos tały n astępujące sposoby restrukturyzacji: za mro żenie i wydłużenie terminów s płaty długów, konwersja długó w, sprzedaż aktywów i zapasów, rozbudowanie przedsiębiors tw itd. W wyniku restrukturyzacji w przed s iębior stwach wprowadza s ię zarządzanie korporacyjne, optymalizuje się l i cze bno ść personelu , zmienia politykę sprzedaży przeds iębiorstw, tworzy działy marketingu i zbytu , doskonali programy produkcyjne oraz wprowadza system kontroli jakości wyrobów. Z dn iem I stycznia 1997 r. rozpoczęto reał izację projektu energetycznego, który uw zg l ędnia d ece ntralizację i powoła n ie korporacji do prywatyzacji prze d s iębiors tw energetycznych przedsiębiors tw " Mołdenergo" i " Mołd gaz". Opracowano i wprowadzono w życ ie płan restrukturyzacji długów kompleksu energetycznego. Powo łano Narodową Agencję ds. Regulacji w Sektorze Energetycznym , która wydaje licencje oraz realizuje nadzór nad poprawnośc ią rozliczeń taryfowych ". Do największych sukcesów prywatyzacji należy zaliczyć powstanie sektora małych przed s iębiors t w. Do kategori i małych przedsiębiorstw w Mołdawii św iadczą. 15 SOC)'(J{lIo-ekollomiczieskoje po{oiiellije Riespubliki Mo/dowa w /997 godu. Diepanamient Statistiki Riespubliki Moldowa, Kiszyni6w t998. s. 45-46..

(8) Karoli"a KOfulewicz. zaliczane są przedsięb i orstwa, w których liczba pracowników wynosi od 10 do 100 osób. W okresie od stycznia do września 1998 r. w Mołdawii d ział ało ok. 15 tys. małych przedsiębiorstw (z 18 tys. jednostek gospodarujących. które są własnością prywatną).. Na sektor małych przedsiębiorstw przypada 83% ogólnej liczby p rzedsię biorstw i 15% ogó lnej liczby zatrudn ionych. Według wielkośc i obrotu (suma wplywów ze sp rzedaży towarów i reali zacji produkcji) na małe przeds i ęb ior stwa przypada ok. 40% ogólnej produkcji kraju. Na w i e l kość obrotów mały c h przedsiębiorstw s kłada się 80% wartości ze sprzedaży towarów i 20% z reali zacji w ł asnej produkcji i św iad czen ia u s ł ug. Małe przedsiębiorstwa w znacznym stopniu przyczyniają się do zwiększenia konkurencj i rynkowej, różnorodności produkcj i, sprzyjają efekt ywnemu wykorzystan iu s ił y roboczej. Świadczy o tym wie l kość obrotu przypadającego na jednego pracownika zatrudnionego w sektorze małych przeds i ębiorstw, która wynios ł a w okres ie stycze ń-wrzesień 1997 r. ok. 42 tys. lei, podczas gdy w całej gospodarce wskaźnik ten wyniós ł 16 tys. lei. Obrót przypadający na 1 prac ującego , według form własności, przedstaw ia tabe ł a I. W strukturze obrolu małych przeds i ębiorstw znaczną część (74%) sIanowi własność prywatna i Iylko 4% przypada na w ł asność publiczną i 8% na mieszaną. Udział przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym wy n iós ł 12%. [I przedsiębio r s tw zagranicznych - 2%. Tabela I. Obrót Fonna. według. fonn. wlasności. Ogólem małe biorstwa. własności. Liczba pracowników (tys. osób). Obrót (mln lei). Obrót na I prnoownika (tys. lei). 1381. 5767,9. 41.7. przedsię-. Z łego:. własność. publiczna. 15,8. 209,7. 132. własność. prywatna. IDO.!. 4264,1. 42,6. 15.8. 469.6. 29.8. O,.. 111.7. 124.1. 5,_. 712.8. 127 3. 913,2. 14448,9. 15$. mieszana (prywatna + publiczna) własność. własność. zagraniczna. własność pnedsiębior.>tw polączonych Ogółem. w republice. źródłO: Soc}'alno.elwnomiczieskoje polożienije Riespubliki Moldowa w 1997 godu, Oieparatmient Statistiki Riespubliki Mołdowa. Kiszyniów 1998. s. 47..

(9) w Mołdawii ... Najwięk szy udział małych przedsiębiorstw występuje w handlu , gdzie nie jest koni eczne angażowanie dużych n akładów kapitałowych. W analizowanym okresie na małe przedsiębiors twa prąpada 84% ogólnej wartości obrotu towarowego republiki , ich udział w ogólnej liczbie przedsiębiorstw handlowych wynosi 92%, a w ogólnej liczbie zatrudnionych -46%. W budownictwie udział malych przed s iębior s tw w ogólnej wartości reali zowanych prac wynosi 34%, w ogólnej liczbie przedsiębiorstw budowlanych republiki - 77%, a w ogólnej li czbie pracowników - 33%. W przemyśle na małe przed s i ębiorstwa przypada 11 % wartości realizowanej produkcji , 72% ogólnej liczby zakład ów produkcyjnych i 10% liczby pracown ików. Działalno ść małyc h przed s iębiors tw w dziedzinie tran spo rtu charakteryzuje s ię udział e m 3% wartośc i wykonywanych u s ług i 6% w zatrudnieniu.. Tabela 2. Udział małych przedsiębio rstw według rodzajów działalno ści gospodarczej. w działalności ogólem w republice (w %) Liczoo Wyszczegó lnienie. prtedsię·. biorstw MaJe pr/.cdsiębiol'Stwa ogóJem Rolnictwo. polowanie, gospodarka leśna i rybna Prremysl prt.etwórczy Energia elektryczna. gaz i gospodarka wodna Budownictwo T ransport. gospodarka magazynowa i łączność Handel dctalic:t.rly i hurtowy. Do<hód. Liczba zatrudnionych. z TCalizacji produkcji. prac i usług. Obrót handlowy. Wydatki na wyplaty dla pmcown ikó w. 12.9. 6,4. 9.3. 185. 7'. 42. 0$. 4,9. 2,1. 1.0. 112. 4,4. 7.. 4,4. 2,9. 8,8. 43. ". 15.4. 2,9. 11.9. 13,8. 22.6. 9.1. 1l.8. 8,8. 2). 2.. 20,8. 24. 1. 19.3. 345. 9,1. 11 ,8. Dzialalność. finansowa. 14' 14.3. 33,7. 25. 13.1. 27.7. Inne rodzaje. działalności. 13.7. 15,0. 14 .0. 7,6. 10.6. 100.0. 100P. 100,0. 100.. 100.. Ogólcm. Źród ło: Soc)'(llno·ekol/omiczieskoje.", s, 48 . Wielkość udziału małych przedsięb i orstw według. gospodarczej przedstawiono w tabeli 2.. rodzajów. działa l no śc i.

(10) Karolina Kowlewicz. 4.2. Reforma rolna W omawianym okresie systematycznie postępował dal szy rozwój procesu prywatyzacji w sektorze rolniczym. W sektorze rolnictwa od początku prywatyzacj i, tj. od 1994 r., do I stycznia 1998 r. do miejscowyc h organów w ł adzy wykonawczej wpłynę ł y podania o przekazanie ziemi na rzecz gospodarstw ch łopskic h (fannerskich) od 246 tys. osób. Do końca 1997 r. zostalo rozpatrzonych 21% poda ń , i 1276 tys. osób otrzymało ziemię. W ten sposób liczba obywateli posiadających z i emię wzros ł a w 1997 r. 0 1/3 . Srednio w republ ice na jedno gospodarstwo fannerskie przypada 1,8 ha ziemi . w tym 1,36 ha to ziemie orne, 0,24 ha - ziemie zagospodarowane pod uprawę winorośli oraz 0,19 ha to sady. Na l eży zaz naczyć, że ponad 86 tys. obywateli, którzy otrzymali ziemię (48% ogól nej ich liczby), do 1998 r. nie zarejestrowa ło swojego gospodarstwa. W ich posiadani u znajduje się ok. 107 ty s. ha zie mi , a ogólna li czba podań o ziem ię dotyczy 225 tys. ha . J ed noc ześn i e z organi zowaniem gospodarstw fannerskich postęp uje proces ich integracji i powstania zwif)zków gospodarstw ch łopsk i ch. Ogółem w republice wła śc i c iele ponad 13 tys. gospodarstw c hł opskic h utwor.ty li 124 związki gospodarstw fa rmerskich w zakresie obsług i rol nictwa. Srednio na jedną spó ł dzieln i ę gospodarstw c hłopskic h przypada ponad 207 ha ziem i. Równ ocześ nie obiektywne i subiektywne czy nniki tj. trudna finansowo-ekonomiczna sytuacja gospodarstw rolnych , brak infrastruktury ry nku , trudności związa ne z wydziele niem mają t kowym udz i ałów w naturze i in .• hamują proces prywatyzacji w rolnictwie. Wed ł ug stanu na 1 grud nia 1997 r. z 1,1 mln obywateli - uczestników prywatyzacji majątku rodzinnych pr.tcdsiębiorslw 544 tys. (49%) otrzymało odpowied nie świadec twa , po t wierdzające prawo włas n ości. Około 377 Iys. (66%) św iadectw zostało potwierdzone przez agencje terytorialne Mini sterstwa Prywatyzacji i Kierowania Majątkiem Pań stwowym • Wed ł ug Sianu na I styczn ia 1998 r. w organizacji gospodarstw roln iczych nowego rodzaju, bazujących na włas n ości prywatnej, wz i ę ło udz iał 753 tys. osób (68% ogólnej liczby osób pos i adającyc h prawo do ud zia ł ów m aj ąlkowych). Przydział majątków ch ł opo m , zakladającym nowe organi zacje na podstawie po ł ącze n ia otrzymanych u dz i a łów (prod ukcyjnyc h, spó ł dzie lni ro lniczych, towarzystw akcyj nych, asocjacji gospodarstw chłopskich po produkcji rolniczej) wyniós ł ś rednio 89%. C hłopom pos i ad ającym przydzia ł y ziemskie (w tym tych, którzy organi zowal i farmerskie gospodarstwa) przyznano ok. 64% n a l eż n ego im m ajątku rol niczego t1 . l6. 16 Tamie, s, 48-49. 11 Tamże. s. 49..

(11) w Mołdawii .... 4.3. Ryne k papierów wartościowych M o łd awia nal eży. do nielicznych krajów WNP, którym udaje się rozwijać rynek finansowy. Rząd i Bank Centralny z powodzeniem przeprowadzają efektywne reformy monetarne. Między inn ymi cen tralna instylU cja em isyjna wykorzystała aukcje do przydziału kredytów bankom komercyjnym. Tą drogą udzie lono 80% ogó lnej ich kwoty. Od 26 czerwca 1995 r. w Mołdawii działa giełda papierów wartościowych. Uruchom ienie rynku tych walorów w Kiszyniowie uznano za prlełomowy punkt programu reform. Giełd a ma przyciągać kapitały ponad 500 sprywatyzowanych przedsiębiorstw. Ich denacjonalizacje przeprowadzono na podstawie kuponów, które otrzymali wszyscy obywatele. Nad prawidłowym funkcjonowaniem giełdy sprawuje kontrolę państwowa komisja rynku papierów wartościowych. Wyposażeniem g i ełdy i przygotowaniem fa chowców zaję ła s i ę amerykańska agencja ds. rozwoju gospodarczego. Zajm uje s i ę ona obsługą transakcji gieł do wych. a rozliczenia prowadzi oszczędnościowy bank Moldaw ii , będący jedyną ope racyjną instytu cją ban k ową w tym kraju. Bank ten sprzedaje od października 1994 r. emitowa ne bony skarbowe" . Warto nadmi enić, że posiadacze tych wa lorów mogą l iczyć na dochód rzędu 80% w skali roku. Likwidowane we wcześniejszym terminie bony zapewn i ają ich w l aścicie lom zysk w wysokości 50% nominału. W połowie 1991 r. em itowano obligacje pożyczki wewnętrznej, z których można było u zyskać zysk 100% rocznie. W przygotowaniu jest em isja krótkoterminowych obligacji państwowych, podobnych do emitowanych w Rosji. 1 stycznia 1998 r. w republice funkcjonowało 170 jednostek gospodarczyc h będącyc h profesjonalnymi uczestnikami rynku papierów wartościowych, z których 42 to prywatyzacyjne fundusze inwestycyjne, 10 - kompanie trustowe, 25 - kompanie brokerskie i dealerskie, 26 rinn y ni edealerskie i inne instytucje profesjonalne. które prowadzą działalność brokerską i deal e rs k ą (17 z nich jest bankami i jednocześnie św iadczy u s łu gi depozytowe). Ponad 1000 osób otrzyma ło certyfikaty uprawni ające do obrotu papieram i wartościowymi. W 1997 r. wielkość tran sakcj i papierami wartościowymi wyniosła 322.7 mln lei (1996 r. - 28.9 mln lei , 1995 r. - 5,7 mln lei). Na rynku wewnątrzgie l dowym były rea lizowane transakcje dotyczące kupn a-sprzeda ży akcji na kwotę 11 0. 1 mln lei. Jedn ocześ ni e na rynku kapita ł owy m transakcje akcjami wyniosły 178 mln lei 19. zrównoważony. 4 .4 . Inwestycje zagran iczne. Mimo trudnej sytuacji w wielu obszarach życ i a, gospodarka Mołdawii stale rozw ija , zwraca uwagę jej s tabi ln ość polityczna i gospodarcza. Jednym z jej elementów jest uchwalona w 1994 r. nowa konstytucja, ktÓra stanowi , że Mołda się. J. Zielinski. Akcje i obligacje na Wschodzie, .. Rynki Zagraniczne" 1995, nr 10 I . 19 Socyalno-ekollomiczieslwje •... op. cit .• s. 5 1.. II.

(12) Karolina Kotu/ewiel. wia jest re publiką. d e m okrat ycz ną. i kieruje s ię zasadam i gospodarki rynkowej . R ząd szczegó ln ą wagę przywiązuje do reform , stara s ię śc iqga ć do republiki jak najwięcej zachodnic h inwestorów. Faktem jest, że przyjęty w 1997 r. kurs nowego, wy mi e nialnego lej a pozostaje niezmienny w stosunku do dol ara. Dzieje się tak ni e bez pomocy międzynarodowych instytucji finan sowyc h, Mi ędzy n arodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, dzięki którym ga l op uj ąc a innacja s padł a do dwucyfrowej. Determinacja w ład z w sprawie reform , obok s tabilności politycz nej, prtyc i ąga do M o łd aw ii zagranicznych inwestorów. Zw ł aszcza że za c h ęcaj ące są spore ułgi oraz przywi leje. I tak cudzoziemcom , którzy inwes tują w waż n e dla republiki dziedziny p rzemys łu , np . spożywczy czy farmaceutyczny, pr.lysłu g uje prawo do 50% ulgi, a nawet ca łkow it e czasowe zwolnien ie z podatku . Nie bez znaczen ia jest t akże fakt , że nie ma żadn yc h og rani cze ń dewizowych i od mi ennie niż w innych republikach poradzieckich, c udzozi emcy maj ą peł ną swobodę w zakupie ziemi pod budowane przez siebie prl.edsiębiorstwa. J ed nak że - zdaniem ekonom istów - inwestycj i zagranicznych , wynoS7_<}cych w sumie zaledwie 600 mln US D, jest jak na potrzeby odradzającej s ię gospodarki Mołda w ii zbyt mało. R ząd prowadzi - mimo li cznyc h protestów (w tym częśc i deputowanych) - odważ n y program prywatyzacyjny. Z wytypowanych w poł ow i e 1995 r. do szybkiej prywatyzacji S9 pr zedsięb i ors tw panstwowych (głównie z branży tytoniowej, spożywczej i telekomunikacyjncj) znaczna część ma j u ż swojego zagranicznego inwestora . Mołdawia zabiega również o włączenie do struktur zachodnioeuropejskich. Jako pierwsza z WNP wstąpiła do Rady Europy, a w 1998 r. zostala 16 czlonkicm Inicjatywy Ś rodkowoe uropej s kiej :!O, Jest równie ż czł onkiem Agencji do Spraw Gwara ncj i dl a Inwestycji Banku Swiatowego, co zapewnia m oż liwość kompensacji strat spowodowan yc h nadzwyczajnymi oko li cz nośc i am i , np . wojną domow ą. Z kolei prl.y Ministerstwie Gospodarki działa Agencja ds. Rozwoju i Inwestycj i Zagranicznych, która s lu ży pomocą zagranicznym inwestorom. W Republi ce jest zarejestrowanych ponad ł 200 wspólnych przed s i ęb i ors tw (spół ki z udzialem kapitału zagrani cznego mogą być być zarówno pań s twowe. jak i prywatne). W 1997 r. pow s tały kolejne 303 takie prze d s i ębiorstwa, tj . o 50% więcej ni ż w poprzednim roku. Z nac zne ś rodki zainwestowano w odbudowę przemy s łu przetwórczego . Winiarstwo - jedna z bardziej strategicznych i atrakcyjniejszych pod wzg l ędem doc hodowym bran ż sektora rolno-przemysłowego - wymaga jeszcze dużyc h n akładów fin ansowych. Należy podkreś l i ć , że niewątpliwym atutem dla inwestorów zainteresowanych rolnictwem Mo łdawii jest,jakjuż wspomniano , moż li wość kupna i s przedaży ziemi . Podejmowane są próby przyciąg n ięcia obcego kap it ału równi eż w drugim etap ie prywatyzacji. Przew iduje s ię wystawian ie do sprzedaży ( równi eż dla. 20 Bracia ", osobnych dOIlUJch, "Rzeczpospolita" 1996, nr 267..

(13) Reformy. w Mo/dawii .... inwestorów zagranicznych) dobrze fu nk cj onującyc h przeds i ębiorstw, a także obiektów nic dokOliczonych. Ogó ł em ma być w ten sposób sprywatyzowanych ok. 600 prledsiębiorstw. W rol nictwo Mo ł dawi i amerykań sk i fundusz Weste rn Nis Enterprise Fu nd (dz i ała w Mołdaw i i od 1996 r.) zam ierza zainwestować 3 mln USD, z przeznaczeniem na dofinansowanie spół dz i el n i rolniczych Mołdaw ii , n iezależn i e od ronny w ł asnośc i . pod warunkiem że obszar upraw rolnych będzie nie mniejszy niż 50 ha 21 • Finansowe wsparcie będz i e dotyczy ł o m. in. rejonu Synżereja, w którym spół dzieln i e rolnicze już wcześniej otrzymały dotacje na zakup sprzętu ro lniczego z Wie lkiej Brytanii i Niemiec. Najwięcej inwestycj i napł ynęło w 1996 r. (69% ogółu inwestycj i do 1998 r.), glównie z Rosji - 53,9 mln USD, Liechtenste inu - 6 ,5 mln USD. Irlandii 4,7 mln USD, USA -4,4 mln USD, Szwajcari i - 4, 1 mln USD, które s tanowi ły 78% ogólnej sumy inwestycj i zagranicznych. Inwestycje te zostały ulokowane na s t ępująco: energetyka i gospodarka wodna - 54,4%, przemy si przetwórczy - 14,7%, handel - 5,0%, inwestycje związane nieruchomoSciami - 4,2% i in. Wielkość produkcj i w przed siębiorstwach z kapita ł em zagranicznym w 1996 r. wynios ł a 183,8 mln lei. Udz i ał firm zagranicznych w produkcji artyku lów spożywczyc h wyniós ł 72,8 mln lei (36,9% ogólnej wartości). W 1996 r. na rynku wewnętrznym Mołdawii sprledano towary i u s ługi za s umę 1,89 mld lei. z których 543.3 mln lei (45.7%) przypada na gaz, 2 1J ,6 mln lei (J 7,8%) - sp rzeda ż u węgla i produktów ropopochodnych, 97.9 mln lei (8;2%) - napoje aJkoholowc . Jak z powyższego wynika, pomimo trud n ośc i gospodarczych, w jakich znajduje się gospodarka narodowa Mołdawi i , refanny są stale wprowadzane w życie. Economl c Reforms in Moldavl a In the 1990s The anicie prcscnts the role and position ofthe Moldavian economy in the fonner USSR. Since 1992, Moldavia as been on the path of systemie change and is eurrently facing major economie problems. Overeoming them requires economic refonn. which is the subject ofthe next pan of the anicie. The author discusses Moldavia 's attempts at privatisation . agricultural refonn. the creation or a seeurities market. and investment.. 11 22. Mołdawia wV'lacllia sllwerellllo.fć ... Biznes jest wszędzie" 1998, nr 3. trwos/rannyje inl/ies/icy;. "Ekonomiczeskoje obozrienije" 1997. nr [ I ..

(14)