Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce

Pełen tekst

(1)668. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Małgorzata Kożuch Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej. Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce 1. Wprowadzenie Żadna działalność gospodarcza nie pozostaje bez wpływu na środowisko naturalne, stąd konieczne jest podejmowanie działań ograniczających bądź zapobiegających emisji zanieczyszczeń. Poziom nakładów finansowych na ochronę środowiska wpływa na skalę podejmowanych w tej dziedzinie przedsięwzięć i decyduje o jakości środowiska naturalnego w kraju. W ostatnich latach nakłady na przedsięwzięcia proekologiczne w Polsce wykazują tendencję spadkową, mimo że zwiększa się liczba źródeł finansowania tego obszaru gospodarki. Zasadniczą strukturę źródeł finansowania ochrony środowiska tworzą środki własne podmiotów gospodarczych uzupełniane przez kredyt bankowy, fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, budżet centralny, budżety samorządowe oraz zagraniczne instytucje finansowe. W artykule podjęto próbę określenia nowych rynkowych form finansowania ochrony środowiska w Polsce.. 2. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w Polsce w latach 1994–2002 Zasadniczym czynnikiem zapewniającym racjonalne kształtowanie środowiska oraz należytą jego ochronę są inwestycje. Inwestycje te (tzw. inwestycje ekologiczne) dotyczą: ochrony wód, powietrza atmosferycznego, powierzchni ziemi, przyrody i krajobrazu oraz ochrony przed hałasem i promieniowaniem jonizującym. Odrębnym zagadnieniem są inwestycje związane z gospodarką wodną, do których należą zadania związane z budową ujęć służących do poboru wody, zbiorników retencyjnych i stopni wodnych, regulacją rzek i zabudową potoków oraz budową obwałowań przeciwpowodziowych. Przedsięwzięcia związane z gospodarką wodną nie są zaliczane do inwestycji ochrony środowiska, choć niekiedy są z nią utożsamiane..

(2) 64. Małgorzata Kożuch. Analiza nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w latach 1994–2002 jest utrudniona z uwagi na zaistniałe w tym czasie zmiany w sprawozdawczości GUS, prowadzące do nieporównywalności danych za lata 1994 i 1995 z latami następnymi. Na początku lat 90. sprawozdawczość nie ujmowała w nakładach na ochronę środowiska nakładów na inwestycje w techniki i technologie wytwarzania, które eliminują czy minimalizują powstawanie zanieczyszczeń – tzw. czyste technologie. Od 1996 r. z uwagi na dostosowanie sprawozdawczości GUS do standardów klasyfikacyjnych EKD, OECD i Unii Europejskiej dane o nakładach inwestycyjnych na ochronę środowiska zostały poszerzone o takie elementy, jak: systemy monitoringu, prace badawczo-rozwojowe i wdrożeniowe oraz szkolenia w każdym z komponentów środowiska. Ponadto rozszerzono badania statystyczne o przedsięwzięcia inwestycyjne obejmujące budowę sieci kanalizacyjnej odprowadzającej ścieki do oczyszczalni i na wody opadowe, nowe techniki i technologie spalania paliw oraz modernizację kotłowni i ciepłowni, budowę i modernizację stacji uzdatniania wody oraz obiegowe systemy zasilania wodą1. Poziom nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska, ich udział w nakładach inwestycyjnych ogółem oraz w PKB świadczą o skali wysiłków podejmowanych na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń oraz o stopniu świadomości ekologicznej wszystkich użytkowników środowiska. Na wielkość nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska oraz ich znaczenie w gospodarce wskazuje tabela 1. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska w Polsce do 1998 r. systematycznie się zwiększały. Wyraźny wzrost nakładów na inwestycje proekologiczne nastąpił w latach 1995–1996. Poszerzenie sprawozdawczości zgodnie z zasadami przyjętymi przez Eurostat powoduje, że wskaźniki dynamiki nie są w pełni porównywalne. Wzrost nakładów na inwestycje ochrony środowiska pokrywa się ze wzrostem inwestowania w gospodarce narodowej, z tym że w latach 1995–1996 tempo inwestowania w ochronę środowiska było wyższe niż tempo inwestowania w gospodarce. W latach następnych tendencja ta uległa odwróceniu. W 1999 r. po raz pierwszy od kilku lat nastąpiło zmniejszenie wydatków na ten typ działalności. Tendencja spadkowa utrzymała się w latach następnych, co jest niepokojące. Warto zaznaczyć, że o ile w 1999 r. tempo zmian nakładów inwestycyjnych w gospodarce obniżyło się do 5,9%, ale nadal było dodatnie, to tempo zmian nakładów na ochronę środowiska osiągnęło poziom ujemny. Istotny wzrost nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w latach 1996– 1998 znalazł odzwierciedlenie w relacji do PKB oraz do nakładów inwestycyjnych ogółem w gospodarce. Wskaźnik udziału PKB w wysokości 1,6% był już zbliżony do wskaźników notowanych w krajach Unii Europejskiej. Nakłady inwestycyjne wydatkowane na ochronę środowiska w latach 1994–1999 kształtowały się w granicach 900–2500 USD rocznie. Szacuje się, że potrzeby finansowe wynikające z dostosowania Polski do standardów Unii Europejskiej sięgają ponad 3,5 tys. USD. 1 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska. Uwagi metodyczne, Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1998, s. 422..

(3) 65. Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce. Tabela 1. Wielkość i dynamika nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce w latach 1994–2002 Wyszczególnienie. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska (w mln zł): – w cenach bieżących – w cenach stałych 2002 r.. 2128 4796. 3171 5904. 6138 7 354 9 019 8 585 9821 10 296 11 273 10 044. 6570 7096. 6169 6292. 5027 5027. Dynamika nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska (ceny stałe) rok poprzedni = 100. 115,0. 123,1. 166,3. 104,8. 109,5. 89,1. 70,7. 88,7. 81,5. Dynamika nakładów inwestycyjnych ogółem w gospodarce (ceny stałe) rok poprzedni = 100. 108,1. 117,1. 119,2. 122,2. 115,3. 105,9. 101,4. 90,5. 90,0. Dynamika nakładów inwestycyjnych w przemyśle (ceny stałe) rok poprzedni = 100. 120,7. 115,0. 120,0. 113,8. 111,2. 95,3. 88,1. 95,8. 92,0. Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w PKB (w %). 1,0. 1,1. 1,6. 1,6. 1,6. 1,4. 0,9. 0,8. 0,7. Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w inwestycjach ogółem w kraju (w %). 6,3. 6,7. 9,4. 8,1. 8,0. 6,8. 4,9. 5,1. 4,6. Udział nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w nakładach inwestycyjnych w przemyśle (w %). 14,5. 15,7. 22,1. 20,9. 21,7. 20,7. 17,4. 17,2. 14,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2003, s. 377.. Struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska rozpatrywana według kierunków inwestowania w ochronę poszczególnych składników środowiska naturalnego w latach 90. ulegała wyraźnym zmianom (tabela 2). W latach 1995– 1998 najwięcej inwestycji realizowano w związku z ochroną powietrza atmosferycznego. Ich udział w łącznych nakładach przekroczył 50%. Równie wysoki był w tym czasie udział nakładów na ochronę wód. Zdecydowanie najmniejszym zainteresowaniem inwestorów cieszyły się pozostałe komponenty środowiska (powierzchnia ziemi czy bioróżnorodność)..

(4) 66. Małgorzata Kożuch. Tabela 2. Struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska według kierunków inwestowania w Polsce w latach 1994–2002 (w %) Wyszczególnienie. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. Ochrona wód. 47,4. 36,6. 35,2. 40,6. 38,1. 43,9. 50,9. 53,1. 56,3. Ochrona powietrza. 44,2. 53,4. 58,6. 50,9. 51,5. 47,1. 36,8. 34,9. 29,5. Ochrona powierzchni ziemi. 8,3. 9,5. 5,9. 8,1. 9,1. 8,2. 9,9. 7,5. 11,3. Ochrona przyrody i krajobrazu. 0,1. 0,2. 0,1. 0,1. 0,1. 0,1. 0,1. 0,5. 0,1. Ochrona przed hałasem. 0,0. 0,3. 0,2. 0,3. 0,4. 0,2. 0,7. 0,1. 0,5. –. –. –. –. 0,8. 0,5. 1,6. 3,9. 2,3. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. Pozostała działalność Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska ogółem. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2002, s. 397; 2003, s. 385.. W latach 1999–2002 nastąpiło czasowe odwrócenie dotychczasowych tendencji w preferencjach inwestycyjnych, przy czym nadal najwyższe nakłady inwestycyjne ponoszono na ochronę wód (ok. 56% w 2002 r.) i ochronę powietrza (ok. 30% w 2002 r.). Łącznie na ochronę tych komponentów środowiska przeznacza się w Polsce prawie 90% wszystkich środków finansowych kierowanych na działalność proekologiczną. W tej grupie inwestycji do niedawna przeważały przedsięwzięcia polegające na budowie komunalnych oczyszczalni ścieków i urządzeń redukujących zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powietrza (tzw. inwestycje „końca rury”). Obecnie coraz więcej środków finansowych przeznacza się na tzw. inwestycje zintegrowane (zapobiegające powstawaniu zanieczyszczeń już w procesach produkcyjnych). Należy zauważyć, że udział nakładów na ochronę powierzchni ziemi nadal kształtuje się poniżej 10%, a jak wiadomo zaniedbania w gospodarce odpadami w Polsce są ogromne.. 3. Zmiany w strukturze źródeł finansowania ochrony środowiska w Polsce Środki pieniężne na inwestycje proekologiczne w Polsce pochodzą z publicznych, prywatnych i zagranicznych źródeł finansowania. Do publicznych źródeł finansowania należą: budżet państwa, budżety samorządowe i ekologiczne fundusze celowe. W ramach źródeł publicznych można więc wyodrębnić budżetowe i funduszowe źródła finansowania. Do prywatnych źródeł natomiast zaliczane są przedsiębiorstwa, fundusze inwestycyjne i towarzystwa leasingowe, fundacje eko-.

(5) 67. Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce. logiczne, jak również środki własne społeczeństwa. Wśród zagranicznych źródeł finansowania ochrony środowiska znaczące miejsce zajmują środki pieniężne z konwersji polskiego długu na inwestycje ochrony środowiska realizowane w Polsce. Środkami tymi zarządza Fundacja Ekofundusz, a w odniesieniu do zobowiązań wobec rządu niemieckiego Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Ponadto Polska korzystała z dotacji m.in. z programów PHARE, ISPA, SAPARD oraz grantów z Globalnego Funduszu Ochrony Środowiska, a obecnie m.in. z funduszy strukturalnych. Strukturę źródeł finansowania inwestycji ochrony środowiska w Polsce w latach 1991–2002 przedstawiono w tabeli 3. Strukturę tę tworzą, jak już wspomniano: budżet państwa, budżety miast i gmin, przedsiębiorstwa, ekologiczne fundusze celowe oraz pozostałe instytucje finansowe, takie jak: fundacje ekologiczne, fundusze inwestycyjne i towarzystwa leasingowe oraz zagraniczne instytucje finansowe. W latach 1991–1995 procesy finansowania ochrony środowiska opierały się głównie na rozbudowanej strukturze funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Od 1996 r. nastąpiła zmiana w strukturze źródeł finansowania w kierunku przeważającego udziału kapitałów przedsiębiorstw, przy zmniejszającej się roli ekologicznych funduszy celowych. Udział pozostałych źródeł finansowania uległ pewnemu ograniczeniu. Szczególnie było to widoczne w wypadku środków z budżetów miast i gmin. Od 1998 r. widoczny jest rosnący udział pozostałych źródeł finansowania, przy czym w Rocznikach Statystycznych w pozycji tej ujęto również nakłady niesfinansowane. Tabela 3. Struktura źródeł finansowania inwestycji ochrony środowiska w Polsce w latach 1991–2002 (w %) Wyszczególnienie 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Inwestycje: – centralne – władz samorządowycha – przedsiębiorstw, łącznie z kredytami – funduszy ekologicznych – pozostałe Ogółem a c. 5. 5. 7. 5. 5. 5. 3. 3. 2. 2. 2. 2. 20. 13. 16. 19. 18. 8b. 30. 20. 25. 31. 32. 42. 5b 47 16. 3b 50 13. 3b 46 13. 3b 53 12. 2b 52 12. 3b 47 12. 40 5. 58 4. 47 5. 41 4. 40 5. 34 11c. 17 12c. 16 15c. 25 11c. 20 10c. 24 8c. 26 10c. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. wraz z kredytem bankowym; b środki finansowe władz samorządowych bez kredytu bankowego; w tym nakłady niesfinansowane. Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Żylicz, Nakłady gospodarcze na ochronę środowiska, „Życie Gospodarcze” 1992, nr 35; Ochrona środowiska, GUS, Warszawa, 1993, 1994, 1995, 1998, 1999, 2002, 2003.. Warto wspomnieć, że struktura środków finansowych wydatkowanych na ochronę środowiska prezentowana przez Ministerstwo Środowiska kształtuje się nieco.

(6) 68. Małgorzata Kożuch. odmiennie (tabela 4). Różnice dotyczą lat 1998–1999, w których widoczny jest zdecydowanie wyższy wskaźnik udziału funduszy ekologicznych i budżetów lokalnych w strukturze finansowania oraz niższy wskaźnik udziału środków własnych przedsiębiorstw w finansowaniu przedsięwzięć ochrony środowiska. Tabela 4. Struktura środków finansowych na ochronę środowiska według źródeł finansowania w Polsce w latach 1991–1999 (w %) Źródła finansowania. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 5. 5. 7. 5. 5. 5. 3. 3. 2. Budżety lokalne (miast i gmin) oraz kredyt bankowy. 20. 13. 16. 19. 18. 19. 23. 19. 23. Środki własne inwestorów i kredyt bankowy. 30. 20. 25. 31. 32. 38. 40. 43. 36. Fundusze ekologiczne. 40. 58. 47. 41. 40. 34. 30. 28. 33. 5. 4. 5. 4. 5. 4. 4. 7. 6. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. 100. Budżet centralny. Fundacje i pomoc zagraniczna Ogółem. Źródło: Ekologia na giełdzie, „EkoFinanse” 2001, nr 4.. W procesach finansowania ochrony środowiska wykorzystywane są różne formy finansowania, charakterystyczne dla źródła pochodzenia środków pieniężnych. Formy finansowania inwestycji proekologicznych przedstawiono w tabeli 5. Sposoby finansowania przedsięwzięć ochronnych równocześnie z przemianami gospodarczymi podlegają ewolucji. Lata 90. charakteryzuje poszukiwanie takich sposobów finansowania, które zapewniłyby zwiększenie skuteczności działań ochronnych i efektywności wykorzystywanych środków finansowych. Polska opiera obecnie swoją politykę finansową w zakresie ochrony środowiska przede wszystkim na zasadach: zanieczyszczający płaci i użytkownik zasobu płaci, zgodnie z którymi na podmiocie korzystającym z zasobów środowiska i dokonującym w nim zmian bezpośrednio spoczywa obowiązek finansowania przedsięwzięć ochronnych. Nie oznacza to odejścia od zewnętrznego wsparcia finansowego, ale tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy na przykład trudno jest ustalić jeden konkretny podmiot powodujący szkody w środowisku lub gdy przedsięwzięcia ochronne są szczególnie kapitałochłonne. Wówczas część ciężaru finansowania może przejąć państwo lub organ władzy lokalnej. Źródła publiczne stanowią wciąż istotną część rynku finansowego ochrony środowiska i są wykorzystywane do wspierania realizacji polityki ekologicznej państwa oraz regionalnych i lokalnych programów ochrony środowiska. Ma to istotne znaczenie, gdyż nadal udział środków publicznych jest często głównym bodźcem dla inwestorów do podejmowania inwestycji ekologicznych..

(7) Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce. 69. Tabela 5. Formy finansowania przedsięwzięć ochrony środowiska w Polsce Źródło pochodzenia środków pieniężnych. Forma finansowania przedsięwzięcia. Przedsiębiorstwa. – zysk zatrzymany – wpływy z emisji akcji, obligacji – dochody z tytułu sprzedaży udziałów w obcych spółkach. Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej. – dotacje – niskooprocentowane pożyczki – dopłaty do kredytów preferencyjnych – umorzenia części kwoty pożyczki – zakup akcji lub udziałów w spółkach podejmujących przedsięwzięcia proekologiczne. Jednostki samorządowe. – wpływy z podatków – wpływy z emisji obligacji. Budżet państwa. – dotacje i subwencje – ulgi i zwolnienia podatkowe. Banki. – kredyty komercyjne ze środków własnych banku – kredyty komercyjne ze środków powierzonych – kredyty preferencyjne ze środków własnych banku z dopłatą do oprocentowania od innych instytucji finansowych, np. funduszy ekologicznych. Fundusze inwestycyjne. – udziały kapitałowe w przedsięwzięciach proekologicznych. Zagraniczne instytucje finansowe. – ekokonwersja – granty i darowizny – pożyczki i kredyty preferencyjne – kredyty komercyjne – udziały kapitałowe w przedsięwzięciach proekologicznych. Źródło: opracowanie własne.. Prywatne źródła finansowania ochrony środowiska tworzą głównie podmioty gospodarcze zobligowane do likwidacji lub ograniczenia emisji zanieczyszczeń oraz banki przy nadal nieznacznym udziale innych instytucji sektora prywatnego, takich jak fundusze inwestycyjne czy towarzystwa leasingowe. Poprzez wykorzystanie banków do współfinansowania inwestycji ochrony środowiska skala udziału sektora prywatnego w finansowaniu przedsięwzięć ekologicznych ulega szybkiemu wzrostowi. Ponadto pośrednio zwiększa się też udział osób fizycznych w finansowaniu ochrony środowiska, ponieważ poprzez lokaty oszczędności w sektorze bankowym zapewniają one dopływ środków finansowych wykorzystywanych w procesie ochrony środowiska. Pomoc zagraniczna na ochronę środowiska w postaci dotacji dewizowych i darowizn udzielana jest Polsce od 1990 r. na podstawie umów i porozumień międzynarodowych oraz protokołów, oświadczeń i porozumień podpisanych przez upoważnione agendy rządowe Polski i państw wspierających finansowo realizację projektów ochrony środowiska. Zagranicznymi środkami finansowymi, udostępnianymi w formie grantów lub niskooprocentowanych pożyczek czy kredytów, administrują.

(8) 70. Małgorzata Kożuch. polskie fundusze i fundacje ekologiczne bądź Bank Ochrony Środowiska SA. Programy tzw. pomocowe są adresowane bezpośrednio do rządu polskiego i z reguły nie mają charakteru oferty publicznej. Szczególną formą pomocy jest porozumienie o konwersji polskiego zadłużenia zagranicznego na finansowanie inwestycji ekologicznych. Ponadto środki finansowe na ochronę środowiska oferują międzynarodowe instytucje finansowe i banki komercyjne w formie zagranicznych linii kredytowych.. 4. Wykorzystanie obligacji komunalnych w finansowaniu ochrony środowiska W latach 1990–1997 systematycznie umacniała się pozycja i wzrastało znaczenie gmin na rynku inwestycji proekologicznych. Udział środków własnych samorządów lokalnych w finansowaniu przedsięwzięć ochrony środowiska kształtował się na poziomie 13–23% łącznych nakładów inwestycyjnych. Analiza struktury źródeł finansowania w latach następnych wskazuje na zmniejszający się udział środków budżetów lokalnych w wydatkach inwestycyjnych na ochronę środowiska i zwiększający się udział kredytów krajowych, pożyczek i innych form finansowania. Oznacza to, że rosnące wciąż zapotrzebowanie gmin na kapitał inwestycyjny zaspokajane było przy zmniejszającym się udziale środków własnych i budżetu państwa. W 1990 r. na mocy ustawy o samorządzie terytorialnym2 gminy uzyskały niezależność finansową i ponoszą odpowiedzialność za zapewnienie lokalnej społeczności zaopatrzenia w wodę, energię, ciepło, za rozbudowę i modernizację systemów wodociągowo-kanalizacyjnych, inwestycje ekologiczne, naprawę ulic itp. Środki otrzymywane z budżetu państwa nie wystarczają na pokrycie potrzeb, stąd gminy szukają dostępu do innych długoterminowych źródeł finansowania. Jednym ze sposobów pozyskania nowych zasobów pieniężnych jest emisja obligacji komunalnych. Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia3 (zapłaty kwoty pieniężnej wraz z oprocentowaniem). Nabywca obligacji może swobodnie sprzedać ją innemu nabywcy, zobowiązując tym samym emitenta do spłaty zobowiązania wobec nowego właściciela obligacji. Zbywalność jest istotną cechą obligacji, odróżniającą ją od innych rodzajów pożyczek. Charakter długu zbliża obligację do tzw. instrumentów dłużnych, z których podstawowymi są kredyty i pożyczki. Jednak, w przeciwieństwie do kredytu, obligacja jest papierem wartościowym. Różnice między obligacją a kredytem omówiono w tabeli 6. 2 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95 z późn. zm., która została zastąpiona Ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2001, nr 142, poz. 1591 z późn. zm. 3 W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 200..

(9) 71. Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce Tabela 6. Elementy różnicujące obligacje i kredyt bankowy Kryterium różnicujące. Obligacja. Kredyt bankowy. Liczba wierzycieli. wielu. jeden (bank). Rola banku. przy emisji obligacji rola banku jest ograniczona. decyzje kredytowe należą do banku. Forma spłaty zobowiązania. zwrot długu z obligacji najczęściej następuje jednorazowo w terminie zapadalności obligacji. zwrot długu z kredytu następuje na ogół w kilku lub kilkunastu ratach. Warunki powstania zobowiązania. emitent samodzielnie kształtuje kredytobiorca nie ma wpływu na warunki pozyskania kredytu strukturę emisji. Źródło: opracowanie własne.. Na rozwiniętych rynkach kapitałowych wytworzyło się wiele odmian obligacji, które można pogrupować ze względu na: termin wykupu, rodzaj oprocentowania, formę oprocentowania, przeznaczenie (cel emisji), liczbę nabywców4. Zgodnie z art. 25 ust. 1 ustawy o finansowaniu gmin, gmina nabyła prawo do emitowania papierów wartościowych5. Tymi papierami emitowanymi przez gminę na jej potrzeby są obligacje, z których wpływy przeznacza się na zadania rozwojowe. Obligacje komunalne umożliwiają pożyczenie funduszy niezbędnych do sfinansowania inwestycji w postaci jednorazowej kwoty na początku budowy. Po wprowadzeniu reformy samorządowej, pierwsze emisje obligacji komunalnych przeprowadzono w gminie Międzyrzecz, w Płocku oraz w Warszawie Mokotowie. Zainteresowanie obligacjami komunalnymi wzrosło po wejściu w życie w 1995 r. nowej ustawy, w której jednoznacznie zostały wskazane jednostki samorządu terytorialnego, będące potencjalnymi emitentami obligacji6. Podjęcie decyzji o emisji obligacji poprzedzają długie i wnikliwe analizy kosztów kapitału z alternatywnych źródeł zasilania, ponieważ gmina, chcąc pozyskać jak najtaniej dodatkowe środki finansowe poprzez emisję, musi oszacować i porównać koszty emisji z kosztami kapitału z innych dostępnych źródeł dofinansowania. Emisja obligacji przez jednostki samorządu terytorialnego ma na celu, oprócz pozyskania kapitału na sfinansowanie inwestycji wymagających znacznych nakładów, także pobudzenie rozwoju gospodarczego regionu, przyciągnięcie nowych inwestorów, a przez to zmniejszenie bezrobocia. Zaletą emisji obligacji komunalnych jest m.in. możliwość zaciągnięcia długookresowych, wysokich pożyczek, pozyskanie tańszego kapitału, znaczna elastycz-. 4 E. Klimek, Obligacje komunalne jako źródło pozyskiwania środków finansowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000, nr 289. 5 6. Ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o finansowaniu gmin, Dz.U. 1993, nr 129, poz. 600 z późn. zm.. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Dz.U. 1995, nr 83, poz. 420 oraz Dz.U. 2001, nr 120, poz. 1300 z późn. zm..

(10) 72. Małgorzata Kożuch. ność kształtowania warunków finansowania inwestycji oraz zaoferowanie mieszkańcom gminy atrakcyjnych instrumentów lokowania własnych kapitałów (a tym samym włączenia społeczności do procesów rozwoju infrastruktury komunalnej). Finansowanie lokalnych inwestycji, zwłaszcza proekologicznych, dochodami z obligacji wydaje się korzystniejsze od kredytu bankowego z uwagi na dogodniejsze warunki spłaty i niższe koszty pozyskiwania środków. Nabywcami obligacji komunalnych mogą być inwestorzy indywidualni, przedsiębiorstwa, instytucje finansowe i inwestorzy zagraniczni, przy czym największą grupę inwestorów obligacji komunalnych stanowią instytucje finansowe, gdyż dokonują zakupu dużego pakietu akcji. Do instytucji finansowych należą banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i emerytalne. Fundusze emerytalne w związku z nową reformą stanowią ważną grupę potencjalnych nabywców obligacji komunalnych. Dysponują one znacznymi kapitałami, które mogą być inwestowane w papiery wartościowe. Przykładowo, otwarte fundusze emerytalne mogą inwestować do 15% wartości aktywów w obligacje komunalne w obrocie publicznym7. Stąd emisja obligacji na rynku publicznym, na którym będzie coraz większe zapotrzebowanie na dłużne instrumenty finansowe, jest dodatkową szansą dla samorządności lokalnej na uzupełnianie brakujących środków finansowych, kierowanych na inwestycje proekologiczne. Do końca 2001 r. ponad 100 jednostek samorządu terytorialnego w Polsce przeprowadziło emisje obligacji komunalnych. Emitentami obligacji są zarówno duże aglomeracje miejskie, np. Gdańsk, Gdynia, Łódź, Kraków, miasta średniej wielkości – Ostrów Wielkopolski, Gorzów Wielkopolski, Krotoszyn, Jawor, jak i małe gminy wiejskie, np. Mieścisko, Udanin, Lubacz, Kunice. Większość dotychczasowych obligacji sprzedawana była na rynku krajowym w obrocie niepublicznym. Obligacje Gdyni zostały sprzedane za granicą, a Ostrowa Wielkopolskiego zostały dopuszczone do publicznego obrotu i są notowane na rynku pozagiełdowym CeTO (Centralna Tabela Ofert). Emitentem obligacji są już także powiaty, np. lubelski czy jarosławski. Na koniec 2001 r. jednostki samorządowe w Polsce z tytułu emisji obligacji komunalnych zadłużone były na kwotę 1770,45 mln zł. W USA udział podmiotów komunalnych w rynku obligacji sięga ok. 20%, w Niemczech ok. 45%, a w Polsce ok. 4% (98% wartości emisji to obligacje Skarbu Państwa)8. Środki finansowe uzyskane z emisji obligacji skierowane na ochronę środowiska stanowiły w 2001 r. ok. 3,5% wszystkich dochodów z emisji obligacji komunalnych w Polsce. Wielkość emisji obligacji komunalnych, których celem było sfinansowanie inwestycji ochrony środowiska w latach 1996–2001, przedstawiono w tabeli 7. Warto wspomnieć, że Bank Ochrony Środowiska SA jest trzecim na polskim rynku bankiem ze względu na wartość obsługiwanych obligacji komunalnych. Jego udział w obsłudze tego typu transakcji stanowi 11% wartości wszystkich emisji obligacji komunalnych (dla porównania udział PKO BP wynosi 46%, a PEKAO SA 7. K. Walczak, Wiara w obligacje, „EkoFinanse” 2001, nr 4.. 8. Ibidem..

(11) 73. Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce Tabela 7. Emisja obligacji komunalnych związanych z ochroną środowiska w Polsce w latach 1996–2001 Lata. Wartość emisji (w mln zł). Kraków. 1996–2000. 291. infrastruktura drogowa, torowiska, komunikacja, wykup emisji I etapu (138 mln zł). Gdynia. 1998. 234. budowa bazy MPK, modernizacja sieci drogowej, wymiana taboru komunikacyjnego. Lublin. 1996–2001. 210. infrastruktura drogowa, zakup taboru komunikacyjnego. Bydgoszcz. 2000. 144. infrastruktura drogowa. Poznań. 2001. 105. infrastruktura drogowa, budowa szpitala. Gdańsk. 1996. 99,3. infrastruktura drogowa, budowa kolektora sanitarnego. Biała Podlaska. 1999. 20. budowa składowiska odpadów i oczyszczalni ścieków. Śmigiel. 1998. 4,5. budowa oczyszczalni ścieków. Bychawa. 1997. 4. Osieczna. 2000. 3,5. Kostrzyn. 1997. 2. budowa kanalizacji. Mieścisko. 1996. 1. budowa oczyszczalni ścieków. Emitent. Cel emisji. budowa oczyszczalni ścieków i infrastruktury technicznej, wodociągowej i kanalizacji budowa oczyszczalni ścieków z kanalizacją. Źródło: CERA (Środkowoeuropejskie Centrum Ratingu i Analiz).. 13%)9. Nowym produktem BOŚ SA są obligacje z dopłatami. W wypadku ich emisji zawierana jest trójstronna umowa pomiędzy emitentem – jednostką samorządu terytorialnego, bankiem i WFOŚiGW, który dopłaca do oprocentowania obligacji. Taką emisję przeprowadziło starostwo powiatowe w Lublinie w czerwcu 2001 r.10. 5. Leasing jako nowe narzędzie inwestowania w ochronę środowiska Nowym, rozwijającym się segmentem w strukturze źródeł finansowania w Polsce stały się w ostatnich latach instytucje leasingowe. Zainteresowanie taką formą finansowania wynika z możliwości, jakie oferuje leasing w przełamaniu ograniczeń finansowych podmiotów gospodarczych. Leasing polega na oddaniu na pewien czas przedmiotu w posiadanie użytkownika, który za opłatą korzysta z niego przez ustalony okres z zastrzeżeniem zwrotu. 9 10. K. Walczak, op. cit. Obligacje z dopłatami, „EkoFinanse” 2001, nr 7–8..

(12) 74. Małgorzata Kożuch. tego przedmiotu11. Do podstawowych form leasingu należą: leasing operacyjny i leasing finansowy. Leasing operacyjny dotyczy środków trwałych (urządzeń). Przedsiębiorstwo leasingowe sprawuje nadzór nad pracą urządzenia, które do czasu określonego umową leasingową pozostaje nadal składnikiem jego majątku trwałego. Leasing finansowy ma miejsce, gdy okres użytkowania urządzenia przez leasingobiorcę zbliża się do granic fizycznego zużycia przedmiotu. Staje się on faktycznie składnikiem majątku leasingobiorcy i jest przez niego amortyzowany. Stwarza to możliwość odliczenia amortyzacji przedmiotu leasingu od podstawy opodatkowania leasingobiorcy. Zwykle z leasingu korzysta podmiot, który nie posiada środków finansowych na zakup potrzebnego urządzenia lub nie ma wystarczającego zabezpieczenia potrzebnego do zaciągnięcia kredytu bankowego. Z tych względów leasing uznawany jest za bardziej uniwersalny i elastyczny sposób finansowania działalności inwestycyjnej niż kredyt. Tabela 8. Instytucje leasingowe na polskim rynku ochrony środowiska Nazwa instytucji. Warunki finansowania. DB Leasing Polska Sp. z o.o.. – okres zawierania umowy 2–6 lat – opłata wstępna 0–30% – brak opłat manipulacyjnych i prowizji. Kopex Leasing System Sp. z o.o.. – okres zawierania umowy 2–5 lat – wpłata początkowa 10–40% – ubezpieczenie przedmiotu leasingu – leasingodawca. Lubelskie Towarzystwo Leasingowe SA. – opłata wstępna 10–30% – opłata manipulacyjna 0–2%. Ekoleasing SA. – opłata wstępna do 40% – możliwość preferencyjnego finansowania po spełnieniu kryteriów NFOŚiGW – elastyczne i zróżnicowane formy płatności. WBC Leasing Sp. z o.o.. – okres zawierania umowy 1–3 lat – pierwsza wpłata 15–40% – rozkład płatności równomierny lub degresywny. Wschodnie Towarzystwo Leasingowe. – okres zawierania umowy 1–5 lat – opłata wstępna 5–45% – wysokość opłat miesięcznych 2,56–10,17%. Źródło: Skąd pieniądze na ekologię, „EkoFinanse” 2000, nr 8.. Z punktu widzenia podmiotu gospodarczego zaletami leasingu są: – możliwość łatwego dostępu do najnowszej techniki bez angażowania własnych środków finansowych,. 11 L. Lewandowska, Niekonwencjonalne formy finansowania przedsiębiorczości, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1999, s. 21 i nast..

(13) Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce. 75. – zwiększenie płynności finansowej przedsiębiorstwa przez finansowanie zewnętrzne, – możliwość szybkiego i elastycznego reagowania na zmiany rynkowe, – oszczędzanie na czynnościach proceduralnych związanych z wyborem i zakupem urządzenia, – łagodniejsze w porównaniu z kredytem warunki umowy (zabezpieczenia finansowe spłaty rat, zastawy itp.). Forma leasingu daje możliwość rozłożenia obciążeń finansowych związanych z inwestycją na wiele lat, co jest szczególnie istotne w wypadku inwestycji ekologicznych, które nie są nastawione na osiąganie zysku. Instytucje leasingowe oraz warunki uzyskania dofinansowania prezentuje tabela 8. Inne instytucje leasingowe zajmujące się finansowaniem ochrony środowiska w Polsce to np.: Altra Group SA, Centralne Towarzystwo Leasingowe SA, Centrum Leasingu i Finansów Sp. z o.o., Europejski Fundusz Leasingowy SA, Grupa Inwestycyjna Nywig SA, BISE Leasing Sp. z o.o.12. Liczba instytucji leasingowych związanych z ochroną środowiska systematycznie wzrasta (lecz wolniej niż początkowo sądzono). Instytucje te dysponują znacznym kapitałem, także zagranicznym i bogatszym doświadczeniem w zakresie wspierania inwestycji ekologicznych. Przedmiotem leasingu są najczęściej maszyny, urządzenia, linie technologiczne (zwłaszcza związane z modernizacją instalacji grzewczych), środki transportu przyjazne środowisku.. 6. Fundusze inwestycyjne w systemie finansowania ochrony środowiska w Polsce W 1996 r. powstały pierwsze ekologiczne fundusze inwestycyjne, których uczestnictwo w finansowaniu projektów ekologicznych miało okazać się przełomowe dla integracji ochrony środowiska z przedsięwzięciami o charakterze gospodarczym. W tabeli 9 przedstawiono ofertę funduszy inwestycyjnych skierowaną do podmiotów inwestujących w ochronę środowiska w Polsce. Przedmiotem wejścia kapitałowego są głównie przedsięwzięcia z dziedziny czystych technologii. Kapitał akcyjny jest zazwyczaj źródłem uzupełniającym montaż finansowy. Wnoszony do spółek, stanowi ok. 20–40% nakładów inwestycyjnych, na pozostałą część składają się kredyty, dotacje oraz kapitał własny podmiotu realizującego inwestycję. Współfinansowanie polega na nabyciu przez fundusz inwestycyjny mniejszościowych udziałów kapitałowych spółki13.. 12 Źródła finansowania inwestycji ekologicznych w Polsce – przewodnik, Wyd. Chemonics International Inc., Warszawa 1998, s. 159–174. 13 G. Peszko, Finansowanie inwestycji proekologicznych kapitałem akcyjnym [w:] Źródła finansowania ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Materiały konferencyjne, AE w Krakowie, Kraków 1997, s. 69..

(14) dn 7–10 6–7 3–7 max 5 5–10 5–8 3–6 5–7 4–6 3–7. dn poniżej 35 poniżej 50 poniżej 25 ponad 50 ok. 48 poniżej 49 25–40 dn dn dn 10–49. dn 10 100 5 mln ecu 0,5 4 mln ecu 5 6 18 3,3 350 tys. zł. 5 mln ecu 2 mln USD 4 mln USD 2 mln ecu 0,5 mln USD 150 tys. ecu 0,5 mln USD 2 mln USD 1 mln USD dn 10 tys. zł. 8,7 mln USD 140 mln USD 4 200 mln USD 44 mln dol. kanadyjskich 0,5 mln USD 80 mln ecu 60 mln USD 55 mln ecu 351 mln USD 33 mln ecu 4,2 mln zł. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. Global Environmental Fund. International UNP Holdings. Kouri Kapital Poland Ltd. Źródło: Źródło finansowania inwestycji ekologicznych, www.mos.gov.pl/przewodnik.. dn – do negocjacji. Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych. Reneissance Partners. Polish Private Equity Funds. Poland Partners. Pioneer Investment Poland Sp. z o.o.. NEFCO. International Finance Corporation. dn max 8. dn. dn 2,5. 1 mln USD. max 5. ok. 1 mln ecu. 25–49. 30 mln ecu. 0,4. % kapitału spółki. Preferowany okres zaangażowania kapitału (lata). 25 mln USD. 0,5 mln USD. 14,9 mln USD. mln USD (max). Udział zaangażowania kapitału w przedsięwzięciu. Copernicus Capital Management. Central&Eastern European Infrastructure Resources Partners. Caresbac-Polska SA. Nazwa instytucji finansowej. Minimalna kwota udziału kapitałowego. Posiadany kapitał. Tabela 9. Ekologiczne fundusze inwestycyjne funkcjonujące w Polsce w 2000 r.. 76. Małgorzata Kożuch.

(15) Rynkowe źródła finansowania ochrony środowiska w Polsce. 77. Początkowe znaczne zainteresowanie funduszy inwestycyjnych udziałami w spółkach wytwarzających produkty i usługi służące ochronie środowiska słabnie z uwagi na brak dobrze przygotowanych projektów, a także niewielkie zaangażowanie samych przedsiębiorstw w wypracowanie dogodnych warunków współpracy z funduszami. Praktyka pokazała, że finansowanie inwestycji ochrony środowiska za pośrednictwem udziałów i pożyczek oferowanych przez fundusze wymaga szczegółowych analiz i znacznie dłuższego czasu niż w wypadku innych źródeł finansowania. Obecnie na rynku finansowym ochrony środowiska pozostaje niewiele aktywnych funduszy inwestycyjnych. Należą do nich m.in.: Caresbac – Polska SA, Central and East European Environmental Bussines Fund, Pioneer Inwestment Poland Sp. z o.o.. 7. Podsumowanie Konieczność spełniania przez polskie przedsiębiorstwa norm i standardów ekologicznych oraz dostosowania się w najbliższej przyszłości do wymagań stawianych w tym zakresie przez Unię Europejską (w kontekście integracji Polski ze strukturami unijnymi) wymaga podejmowania wielu przedsięwzięć inwestycyjnych. Szacunki wskazują, że potrzeby finansowe wynikające z dostosowania się do standardów Unii Europejskiej kształtują się na poziomie ok. 3,5 mld USD (przy obecnych nakładach rzędu 2–2,5 mld USD rocznie). Stąd pojawia się konieczność poszukiwania nowych źródeł zasilania w strumienie pieniężne. Przemiany gospodarcze kraju stworzyły warunki do rozwoju kapitałowych form finansowania ochrony środowiska. Miejsce tradycyjnych źródeł finansowania stopniowo uzupełniają nowe źródła i sposoby finansowania. Udane emisje obligacji komunalnych przeprowadzone w wielu polskich miastach i gminach wskazują, że jest to atrakcyjna forma pozyskiwania kapitału potrzebnego do realizacji budowy lub modernizacji oczyszczalni ścieków, wodociągów bądź systemu kanalizacyjnego w mieście czy gminie. Coraz większego znaczenia na ekologicznym rynku finansowym nabierają także instytucje leasingowe oraz fundusze inwestycyjne, chociaż zainteresowanie taką formą finansowania przedsięwzięć proekologicznych nie jest tak duże jak w Europie Zachodniej czy Stanach Zjednoczonych. Literatura Czapała W., Obligacje komunalne i mieszkaniowe, Fundacja Rozwoju Rachunkowości, Warszawa 1996. Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska. Uwagi metodyczne, Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1998. Fabozzi F.J., Rynki obligacji. Analiza i strategie, WIG-Press, Warszawa 2000. Klimek E., Obligacje komunalne jako źródło pozyskiwania środków finansowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2000, nr 289..

(16) 78. Małgorzata Kożuch. Lewandowska L., Niekonwencjonalne formy finansowania przedsiębiorczości, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 1999. Myczkowska A., Skąd miasta biorą pieniądze, „Rzeczpospolita” 1997, nr 66. Obligacje z dopłatami, „EkoFinanse” 2001, nr 7–8. Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2001. Peszko G., Finansowanie inwestycji proekologicznych kapitałem akcyjnym [w:] Źródła finansowania ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Materiały konferencyjne, AE w Krakowie, Kraków 1997. Sobolewski L., Obligacje i inne papiery dłużne, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1999. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2001, nr 142, poz. 1591 z późn. zm. Ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o finansowaniu gmin, Dz.U. 1993, nr 129, poz. 600 z późn. zm. Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Dz.U. 2001, nr 120, poz. 1300 z późn. zm. Walczak K., Wiara w obligacje, „EkoFinanse” 2001, nr 4. Węgrzyn G., Obligacje komunalne jako źródło finansowania inwestycji w gminie, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 1996, nr 721. Źródła finansowania inwestycji ekologicznych w Polsce – przewodnik, Chemonics International Inc., Warszawa 1998.. Market Sources of Financing Environmental Protection in Poland National economic changes have created conditions for the development of new financial sources for environmental protection in Poland. Although a corporation’s own finances, supplemented by bank capital, both Environmental Protection and Water Management funds, the national and local government budgets, and foreign financial institutions are the basic source of financing for environmental protection, the search for additional sources of financing has come to include public bonds and leasing, which are used ever more as a form of market financing of environmental protection. The successful issuing of communal bonds carried out by numerous Polish cities and local governments indicates that this form of capital procurement needed for pro-environmental investments is attractive..

(17)