15-lecie Instytutu Mazurskiego w Olsztynie

Grygier, Tadeusz

15-lecie Instytutu Mazurskiego w

Olsztynie

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 436-453

1960

stw a P o lsk iego na n ajle p sz y p am iętn ik z p ra c y n au czy cielsk iej n a W arm ii i M azurach . N a p o d k re ślen ie z a słu g u ją też obrazy olejn e, k tórych au to rem je st. ob. Żolczyń ski, em ery tow an y n au czyciel.

T ru d n o w ram ac h k ró tk iego a rty k u łu om ów ić w szystko, co p o k az a ła nam w y staw a. To, co w id zieliśm y, stan ow i n iew ątp liw ie b ogaty dorobek szk oln ictw a n a W arm ii i M azu rach . Ci, którzy ją zw iedzili, od n ieśli ja k n ajle p sz e w rażen ie nie tylko co do b o g ac tw a m ate riału , ale i sp raw n o ści o rg an izac y jn e j.

T A D E U S Z G R Y G IE K

15-LE C IE IN ST Y T U T U M A Z U R SK IE G O W O L S Z T Y N IE

M yśl p ow ołan ia In sty tu tu M azu rsk iego szła różnym i drogam i. Je d n i w y w o­ dzą tra d y c ję jego z d ziałaln o ści sp o łeczn o -o św iato w ej ośro d ka d z ia łd o w sk ie g o 1). P o lityczn a ro la tego ośro d ka była bard zo zn aczn a, na je go teren ie m ia ła w y k ry ­ stalizo w ać się n ow a p o lsk a m y śl polityczn a, ta k je śli chodzi o sto su n k i lu d n o ś­ ciow e na p olsk im P om orzu (do k tó re go do ro ku 1937 D ziałdow szczyzn a n ależała), ja k i o k ieru n ek ro zw o ju sp raw y p o lsk ie j w P ru sac h W sch o d n ich 2).

Elem en ty w a lk i p olity czn ej, p rzy początko w ym b rak u szerszych i głębszych zain tereso w ań n au k ow ych p ro b lem aty k ą m az u rsk ą, o gran iczyły d z iałaln o ść do p o d ję cia ty lk o p ra c a m a to rsk o -re g io n a ln y c h 3). T ym sp osobem p o p u lary z ac ja zagad n ie ń — w obec tru d n o ści zn alezien ia p racow n ików n au k i w sam y m D ział­ dow ie — w y p rzed zała kon ieczną p ra c ę n au k ow ą nad p ro b lem aty k ą m a z u rsk ą w w ęższym tego sło w a znaczeniu, a sp ra w ą p o lsk ą w P ru sac h W schodnich w szerszy m k o n te k śc ie 4).

O p o d jęciu b a d ań n au kow ych n ad lu d n o ścią p o lsk ą w P ru sac h W schodnich zaczęły m yśleć tak że w ład ze polskie. W ojew od a pom orsk i, W achow iak, sto ją c w obec tru d n ości polityczn ych D ziałdow szczyzn y, P om orza o raz stosu n k ów z P ru sam i W schodnim i u w ażał, że n ależy p ow ołać in sty tu ty n au k ow e: m azu rsk i i k a s z u b s k i5). W ychodził z założen ia, że p arale ln o ść tych dw u sp ra w — m az u r­ sk ie j i k asz u b sk ie j — w y m ag a pow ażn ego ich p o trak to w an ia ta k d la ro zw ią­ zan ia tru d n o ści w sto su n k ach lud n ościow ych n a Pom orzu, ja k i w p olity ce p ań stw a p olskiego. M yśl w ojew ody W ach ow iaka nie zo stała zrealizow an a. P rob lem m azu rsk i i k a sz u b sk i u to n ął w szerszych sp raw ac h p o lsk ie j p o lity k i b ałty c k iej o k resu m ięd zyw ojen n ego. P o w stał In sty tu t B a ł t y c k i6). W ten sp osób zag ad n ie n ia m azu rsk ie i k a sz u b sk ie sta ły się pod w zględem n au k ow ym z a g a d ­ n ieniam i m argin esow y m i, a polityczn ie n iedop racow an ym i, n iezrozum iałym i, p ow od u jący m i n aw et tru dn ości w zarząd zan iu a d m in istracy jn y m P o m o r z a 7).

*) E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h isto rii b a d ań regio n aln ych

n a M azurach i W arm ii, K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie 1957, nr 1 s. 25— 26.

2) W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e w B yd goszczy, d a le j W A P B, R ep. 4 n r 785 p ism o w o jew ody W ach ow iaka z d. 8 I I I 1926 r.

3) W A P B, R ep. 4 nr 785 p ism o w o jew ody W ach o w iaka z d. 16 II 1926 r. 4) W A PB, R ep. 4 nr 785 p ism o w o jew ody W ach o w iak a z d. 29 I X 1924 r. W ojew oda P o m orsk i u w ażał, że sp ra w a ro zw oju D ziałdo w a „m a w ielk ie z n a ­ czenie polityczn e ze w zględ u na lu d n o ść ja k i n a P r u sy W schodnie” .

5) W A PB, R ep. 4 nr. 1146 p ism o w ojew ody W ach o w iaka z d. 5. II 1925 r. P ro je k to w ał stw orzen ie „In sty tu tu K asz u b sk o -M a z u rsk ie g o na w zór n ie m iec­ kich in sty tu tó w w K rólew cu i W rocław iu na p od ob ień stw o zało żon ej w r. 1923, ale ju ż nie istn ie ją c e j R ad y P o m o rsk ie j. S k u p ia ć będzie n ieliczn ą in telig en cję k a sz u b sk ą i m a z u rsk ą ” .

e) J . B o r o w i k , Z p ersp e k ty w y 20 lat pracy, Ja n ta r , B yd goszcz, G d a ń sk 1946, z. 1.

7) Zob. W. W r z e s i ń s k i , K w e stia m a z u rsk a na D ziałdow szczyźn ie w l a ­

lach 1920 — 1939, K o m u n ik aty 1959 z. 3 s. 263 — 291.

In n ą dro gą szła m yśl zało żen ia In sty tu tu M azu rsk iego w ośro d ku m ła w ­ sk im 8). P rzy k o n sty tu o w an iu się In sty tu tu M azu rsk iego w lip cu 1945 r. stw ie r­ dzano, że „In sty tu t M azu rsk i, o rg a n iz ac ja sp ołeczn a (je st o rgan izac ją), k tó re j zad an ie m je st otoczenie o p ie k ą tych w arto ści k u ltu raln y ch regio n u w sch odn io- p ru sk ie g o i zaw k rzań sk ie g o , k tóre hodow ał d r O stasz e w sk i” 8). Z re sztą nici w iążące ośrod ek m ław sk i z zag ad n ie n iam i m azu rsk im i, sze rzej p ru sk ow sch od - n im i u trw alił w la ta c h 1928 — 1940 p rze b y w ając y przez pew ien czas w M ław ie, re d a k to r G azety O lsz ty ń sk ie j, K azim ie rz J a r o s z y k 10).

W reszcie do m y śli p o w o łan ia In sty tu tu M azu rsk iego p rz y zn a ją się działacze p o lscy z o k resu o k u p a c ji. D r W itkow ski w y ja śn ia ł na zeb ran iu In sty tu tu M a­ zu rsk ieg o w d. 17 V II 1945 r. w O lsztynie, iż „In sty tu t p o w stał w ok resie o k u ­ p a c ji ja k o p ró b a ro zszerzen ia K o ła R egio n aln ego zw iązan ego z p rzed w o je n ­ nym ośrod kiem m ła w sk im ” u ). In acze j n ato m ia st re lac jo n u je w sw ej p racy E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , k tó ra p o d aje , iż w r. 1943 zaw iązał się w G e n e raln e j G u b ern i „zak o n sp iro w an y In sty tu t M a z u rsk i” , nie p o d a ją c je d n ak bliższych sz c z e g ó łó w 13). D a lsz a a k c ja M azu rów w r. 1944 n o siła racz e j c h a ra k te r a k c ji p o lity c z n o -ad m in istra c y jn e j p ozostały ch p rzy życiu d ziałaczy ok resu m ięd zy ­ w ojen nego, n ależących do Z w iązku M a z u ró w 13). Istn ie ją c e m a te ria ły In sty tu tu M azu rsk iego nie p o z w a la ją na szersze om ów ienie i w y jaśn ien ie genezy tej in sty tu cji.

* * *

Z ew nętrznym w yrazem tych różnych k o n cep cji co do istoty In sty tu tu M a­ zu rsk iego je st jego sta tu t z d. 9 V II 1945 r „ zatw ierd zon y 10 V II 1945 r. przez U rząd P e łn om ocn ik a R ząd u na O kręg M a z u r s k i14). W m y śl tegoż sta tu tu (§ 4) „celem d ziałaln o śc i In sty tu tu M azu rsk ieg o je st:

a) p od e jm o w an ie i p o p ieran ie p ra c badaw czych w zak resie stosun ków k u l­ turaln ych , społeczn ych , h istoryczn o-p olityczn ych , gospodarczych , p rzy rod n i­ czych i ge o graficzn y ch P o je zie rza M azu rskiego ,

b) p o p u lary zo w an ie w iedzy o P o jezierzu M azu rsk im .

D a le j w m y śl § 5 statu tu „z a d a n ia In sty tu tu M azu rsk iego o b e jm u ją : a) u trzym y w an ie i p row ad zen ie b ib liotek i re g io n aln e j i m uzeum re g io ­ naln ego,

b) o głaszan ie k o n k u rsó w na p race n au kow e i artystyczn e,

c) u d zielan ie pom ocy człon kom w ich p ra c y n au k o w ej i arty sty czn ej, d) o rgan izow an ie i u trzym y w an ie p lacó w ek badaw czych,

e) o rgan izow an ie i p row ad zen ie kursów , odczytów , in sty tu cji p o p u lary z u ją ­ cych w iedzę o P o jez ierzu M a z u rsk im ” .

8) W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e w O lsztyn ie (d ale j W APO) IL'41/IA — 5 p rotok ół w aln ego zgro m ad zen ia In sty tu tu M azu rsk iego z d. 17 V II 1945 r.

•) W APO I/41/I A — 5 re fe r a t p ro gram o w y o rgan izato rów In sty tu tu M a ­ zu rsk ieg o w ygłoszon y n a zeb ran iu o rg an izac y jn y m w d. 17 V II 1945 r. N a m a r ­ g in e sie n ależy zaznaczyć, że p raw ie bezp ośred n io po zorgan izo w an iu IM ludzie, re p re z e n tu ją c y ośrod ek m ław sk i, p rz e sta li b ra ć czyn ny u d ział w p r a ­ cach In sty tu tu .

10) W A P B , R ep. 4 n r 1149 ra p o rt sy tu a c y jn y w o jew ody p om orsk iego z d. 25 IV 1937 r. R o la K . J a r o s z y k a nie b y ła je d n ak że p ierw szo p lan o w ą, gd y ż nie u m iał on do sto so w ać się do now ych w aru n k ó w politycznych.

" ) W APO II/41/I A — 5 p rotok ół z w aln ego zeb ran ia IM z d. 17 V II 1945 r. 12) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h isto rii badań ... s. 26.

la) Cech (organ M a su ren -B u n d u ) n r 11/12 (1931) u lo tk a: Die M asu risch e

B ew egu n g.

14) W APO II/41/I A — 1 p ism o U rzęd u P ełn om ocn ika R ząd u na O kręg M a ­ z u rsk i z d. 10 V II 1945 r.

W yraźnie w ięc w p odstaw ow ych celach i zad an iach In sty tu tu p rzew ażały elem en ty n ad rzęd n ej o rg an izac ji (może le p ie j k oordyn acji) p ra c y b ad aw cz e j i p o p u lary z ac y jn e j n ad regionem . P o w stała p lacó w k a m iała n ie ja k o c e n tra li­ zow ać i kierow ać c ało ścią poczynań p ra c y b ad aw cz e j i p o p u lary z ac y jn e j nad regionem w arm iń sk o -m azu rsk im 1S).

P ro g ram ten ok azał się w p rak ty ce w n ajb liższy m ok resie nie do zre alizo ­ w an ia ie). Złożyło się na to k ilk a przyczyn. W śród sam ych o rg a n iz a ­ torów In sty tu tu M azu rsk iego nie było zgodnego stan o w isk a co do isto tn e j d ziałaln o ści organ izacji. G łów ny re fere n t o rgan izato rów In sty tu tu (22 członków założycieli, sp ośród których w trak cie p rac organ izacy jn y ch jeden zm arł) d r W itold W itkow ski p o d k re śla ł trzy zasad n icze elem enty, k tóre w inny cecho­ w ać now ą p lacó w k ę: a) zw iązan ie się z p ro g ram em d z ia ła jąc e g o w czasie o k u ­ p a c ji In sty tu tu L u dow ego, a po r. 1945 d z ia ła jąc e g o w Ł o d zi n), b) s p o ł e c z n o - n au kow y c h a r a k t e r 18), c) u pow szech n ian ie k u l t u r y 19).

U stalen ie s p o ł e c z n o - o ś w i a t o w e g o c h arak te ru In sty tu tu w k o n ­ cep cji dra W itkow skiego o siągn ięto przez w y k o rzy stan ie § 11 sta tu tu o członkach n ad zw yczajn ych , w y b ieran ych p rzez w aln e zgro m adzen ie „sp o śró d osób, które sw ą p ra c ą sp ołeczn ą lub zaw odow ą p rz y c z y n ia ją się do rozw oju k u ltu raln eg o lu b gospo darczego P o jezierza M azu rsk ie g o ” ä0). Otóż ta w łaśn ie g ru p a członków In sty tu tu m iała „d a w a ć (zasadnicze) p iętn o” . N astę p n ie p rzep row ad zon e w dniu 17 V II 1945 r. w ybory w ładz i członków rzeczyw istych In sty tu tu u sta liły ten c h a r a k t e r 91). W brew §1 („członków rzeczyw istych w y b iera w aln e z gro m a­ dzenie sp o śró d osób o b ierający ch P o jezierze M azu rsk ie za przed m io t n au k ow ej lu b arty sty czn ej d z iałaln o śc i”) w ybran o znaczn ą część ludzi nie o d p o w ia d a ją ­ cych tym w ym ogom . P rezesem zo stał K a ro l M ałłek, w icep rezesem — dr W itold

15) W APO Ibid... S t a tu t In sty tu tu M azu rsk iego (§ § 17, 42) p rzew id yw ał d la ­ tego bard zo znacznie ro zbu do w an e w ładze In stytu tu . W m yśl § 17 w ład zam i IM s ą : a) w aln e zgrom adzen ie, b) k o m isja re w izyjn a, c) zarząd głów ny w sp raw ac h organ izacy jn y ch , ad m in istracy jn y ch i gospo darczych , d) ra d a n au k ow a w sp raw ac h n au ki i sztu ki. Z arząd G łów ny sk ła d a ł się z p rezesa, w iceprezesa, se k re ta rz a gen eraln ego, sk arb n ik a, dw óch członków i jedn ego z a ­ stępcy. D alej u stalo n o (§ 41), że w szy scy członkow ie rzeczyw iści In sty tu tu są człon kam i ra d y n au k ow ej, k tó ra w y b ierała (§ 42) prezydiu m złożone z d y re k ­ tora, dw óch członków . P rezy d iu m reprezen tow ało rad ę n au kow ą i w sp ó łd zia­ łało z członkam i rzeczyw istym i w organ izow an iu p ra c y n au k ow ej. R ad a n au kow a m iała w y d aw ać roczny b iu letyn spraw o zdaw czy.

W ażna była rów nież k o n cep cja — zresztą nie zrealizow an a — k tó ra w y su ­ w ała za sa d ę sam o w y starc zaln o ści In sty tu tu . U w ażano, iż w pierw szym roku n ależy liczyć ty lk o na d o tacje, by w n astęp n y m roku operow ać w yłączn ie w łasn y m i śro d k am i i fu n d u szam i. (W APO II/41/I A — 5 protokół z W alnego Z gro m adzen ia IM z d. 17 V II 1945 r.

le) W APO II/41/I A — 2 sp raw o zd an ie z d ziałaln ości IM z d. 24 IV 1947 r. n) W APO II/41/I A — 5 re fe ra t d ra W itkow skiego.

ie) W APO II/41/I A — 5 p rotokół z w aln ego zgrom adzen ia In sty tu tu M azu r­ sk iego z d. 17 V II 1945 r. W ydaje się, iż b rak ja sn e j k o n cep cji p racy In sty tu tu ilu stru je w y stąp ie n ie dr W itkow skiego, k tó ry w zyw ał do rato w an ia i r e je ­ stro w an ia sta ro p o lsk ie j k u ltu ry lu d ow ej P ru s W schodnich, ale zazn aczał rów nocześnie, że „IM je s t in sty tu tem sp ołeczn o-n au k ow ym . Z ad an iem jego je st zgro m adzen ie w szy stk ich p racow n ik ów naukow ych, którzy in te re su ją się p ro b lem aty k ą P o jezierza M azu rsk iego . G d yb y In sty tu t M azu rsk i sta ł się in sty ­ tutem n aukow ym , stałb y się in sty tu te m k am eraln y m ...” .

19) W APO II/41/I A — 2 sp raw o zd an ie z działaln o ści IM z d. 5 V 1946 r. 90) W APO 11/41 /I A — 1 sta tu t IM.

2I) W APO II/41/I A — 5 różne k o n cep cje i o rie n tacje polityczn e członków IM , d a le j n aw et pew n a p rzy p ad k o w o ść doboru ludzi (np. członków zarząd u Pepłow skiego, K u ligo w sk iego , a n aw et sam ego dr W itkow skiego) do p ro w ad ziła do tego, iż ju ż na k o n sty tu cy jn y m zeb ran iu zarząd u IM w d. 17 V II 1945 r. zn alazła się ty lk o połow a członków Z arządu .

W itkow ski, se k re tarze m — S ta n isła w Ł o p ato w sk i, człon kam i — B o h dan W ila- m ow ski, W ilczeka, T ad eu sz W itkow ski, K u ligo w sk i, członkam i K o m isji R e w i­ zy jn e j — P e p ło w sk i, Szczech, G u staw L e y din g o raz H ieronim S k u r p sk i. N a członków rzeczy w isty ch oprócz w /w w ybran o: Je rz e g o B u rsk ieg o , Em ilię S u k e r- to w ą-B ie d raw in ę , d ra A d o lfa S zy m ań sk ie go , F ry d e ry k a L e y k a, Wł. W oźniaka, E u g e n iu sza P iech ę. S tą d , m im o iż n aw et pow ołano ra d ę n au k ow ą In sty tu tu (w m y śl §42), m im o iż w m y śl §41 pow oływ ano znanych pracow n ik ów n au k o ­ w ych w k r a ju na członków rzeczyw istych 22), to do koń ca sw ego istn ien ia (7 V II 1948) szy ld In sty tu tu M azu rsk ieg o m iał bliższe ok reślen ie — R egion aln y Z akład Sp o łe czn o -O św iato w y i N a u k o w o -B a d a w c z y 2S). Z re sztą p ełn iąca obow iązki d y rek to ra ra d y n au k o w e j E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a w r. 1947 zdecydow anie n egaty w n ie u sto su n k o w ała się np. do p ro jektó w doc. d r a M a rian a T y row icza w sp ra w ie re o rg a n iz a c ji In sty tu tu na p lacó w k ę śc iśle n a u k o w ą 2J). U w ażała, iż In sty tu t nie je s t w sta n ie w n ajb liższy m czasie p o d jąć d ziałaln o ści n au kow o- w y d aw n iczej z b ra k u odpow iedn ich w aru n ków p ra c y i środków m aterialn ych .

R o zpro szen ie d ziałaln o śc i In sty tu tu , p o w od u jące co raz siln iejsze sp ych an ie na d alszy p lan p r a c y n au k o w e j z jed n ej strony, a z d ru g ie j p o w od u jące d u b lo ­ w an ie zad ań i w ysiłków innych p lacó w ek i urzędów , w yn ikło z dw u n a stę p u ­ jący ch innych przyczyn : sw oisty ch założeń polityczn ych w ładz In sty tu tu oraz zain tereso w ań o sob isty ch członków .

P rzed e w sz y stk im • w łożono znaczn y w y siłek o rgan izacy jn y i m ate rialn y w p ro w ad zen ie u n iw e rsy tetó w lu d o w y c h 25). Z tym jed n ak że zastrzeżen iem , iż In sty tu t M az u rsk i nie z am ierzał k ierow ać cały m ruchem u n iw ersytetów lu d o ­ w ych (np. tzw. w ie jsk im i u n iw e rsy te ta m i)26), a ty lk o dw om a sp e c jaln y m i: M azu rsk im U n iw ersy tetem L u d o w y m w R u d zisk ach o raz W arm iń skim U n i­ w ersy tetem L u d o w y m w M o rągu . W praw dzie oba u n iw ersy tety p rzeję te zostały w r. 1948 p rzez W ojew ódzki W ydział S a m o r z ą d o w y 27), jed n ak że z u w agi na to. iż sp ra w y te p o ch łan iały zn aczn y w y siłek In stytu tu , w y m ag ają one szerszego om ów ienia. Z re sztą i w sp raw o z d an iu z d ziałaln o śc i In sty tu tu M azu rsk iego za la ta 1945 — 1947 w yraźn ie p odkreślon o, iż „ży cie w ykazało , że n ależy ro z­ szerzyć zak res p ra c y (u w aga m o ja — z a d a n ia n au k ow e i p o p u lary zac y jn e In stytu tu ), a m ian o w icie roztoczyć opiekę n ad au toch ton am i: z je d n ej strony

22) Ibid... p ro to k ó ł z p o sied zen ia Z arząd u IM z d. 18 IX 1945 r. w sk az u je rówmież na n iedogodn ość stały ch zm ian w zarząd zie i po zrzeczeniu się sta n o ­ w isk a se k re ta rz a g e n e raln eg o p rzez Ł o p ato w sk ie g o (E d w ard a M ałłk a) se k re ta ­ rzem zo sta ła — o d su w an a ra c z e j d otych czas p rzez organ izato rów IM — E, S u ­ k e rto w a-B ie d raw in a, k tó ra m ia ła k iero w ać rów nocześnie biurem , b ib liotek ą i arch iw u m IM . D a le j na p o sied zen ia Z a rz ą d u z ap rasz ać zaczęto rów nież członków R ad y N au ko w ej. O stateczn ie w p aźd zie rn ik u 1945 u sta lił się z a sa d ­ niczy zrąb działaczy In sty tu tu . D o Z arząd u dokooptow ano rów nież H. S k u rp - skiego i Wł. W acha. T ru d n o ść d z iałan ia w y n ik ała rów nież z pow odu sta łe j n ieobecności p re z e sa K a ro la M ałłk a, k tóry p rzeb y w ał w D ziałdow ie.

2S) O fic ja ln ą d ziałaln o ść p u b lic zn ą IM rozpoczął 15 X 1945 r. in a u g u r a c y j­ nym p osied zen iem z u działem p ro f. d r B. S u ch o d o lsk iego z W arszaw y. (W APO П '41/I A — 5 protok ół z ze b ran ia 15 X 1945 r.).

-4) Z re sztą część członków IM u w ażała, iż k ieru n ek jego ro zw oju w inien iść na p od ob n ej drodze jak In sty tu tu B ałty ck ie g o . P ostu low an o, by In sty tu t M azu rsk i n aw iąz ał ścisły k o n ta k t z In sty tu tem B ałty ck im i u stalił płaszczyzn ę w sp ó łp racy . (W APO 11/4.1/I A — 5 protokół z d. 14 X 1945 r. o raz protokół z p osied zen ia Z arząd u IM w d. 8 X 1947 r.).

25) W APO II/41/I A — 4 IM (pism em z d. 10 III 1948 r.) p o d k re śla ł W iej­ skiem u U n iw ersy teto w i L u d o w em u w Ju c h ach , że n igd y nie zam ierzał k ie ro ­ w ać p racą u n iw ersy tetów lu d ow ych na teren ie w ojew ództw a, że d e leg aci IM biorą tylko u dział w p racach T o w arzy stw a U n iw ersy tetó w Ludow ych.

Z7) W APO II/41/II A — 1 S p raw o z d an ie IM z d. 25 V 1948 r. W U L p rz e ­ jęty został 1 I 1948 r., a M U L 1 I I I 1948 r.

w szcząć rep o lo n izację zgerm an izow an ych , a z d ru g ie j — u św ia d a m ia ć lu d n o ść n ap ływ ow ą w tym du ch u, że M azu r i W arm iak — to P o lak , toteż p racę rozpo­ częto od tego z a d an ia...” 2S).

N atu raln ie , że k o n sek w en cją tak ie go sta n o w isk a było p rzesu n ię cie pun ktu ciężkości z o rgan izo w an ia in sty tu tu b ad aw czeg o n a p lacó w k ę społeczn o- p olityczn ą. W w yn iku ta k ie g o stan o w isk a uznano, iż p rzezn aczon y budynek na w ielk i z ak ład n au k ow y przy ul. K ę trzy ń sk ie g o je st za obszern y. C zęść o d stą ­ piono K u rato riu m O k ręgu Szkolnego, część Z w iązkow i N au czy cielstw a Pol ­ skiego. P o zostały 7 -pok ojow y lo k al przezn aczon o n a p om ieszczen ia biurow e, w tym jeden p okój n a b ib lio te k ę 29). T ym sp osob em z g ó ry zaw ężono zad an ia n au kow e In sty tu tu , o g ra n ic z a ją c p od staw ow y elem en t w a rsz tatu p racy , jak im m iała być b iblioteka w pierw otn ych zam ierzen iach o r g a n iz ato ró w 80). Ten sze rszy k ieru n ek społeczn y IM sp otęgow ał się, g d y w sierp n iu 1945 r. u stąp ił se k re tarz gen eraln y In sty tu tu , S ta n isła w Ł o p a to w sk i (E dw ard M ałłek), a fu n k cję tę o b ję ła E m ilia S u k e rto w a -B ie d ra w in a **). Z tą ch w ilą w zięły górę w p racach In sty tu tu zain tere so w an ia i tra d y c y jn y k ie ru n e k p racy , ja k i reprezen tow ał w o k resie m ięd zyw ojen n ym ośrod ek działd o w sk i.

P rzed e w szy stk im sta ra n o się o zdobycie środ k ów pieniężn ych n a u ru ch o­ m ien ie u n iw ersy tetów ludow ych. 1 X I I 1945 r. u zy sk an o z K u rato riu m p ierw szą su b w en cję 20.000 zł n a M az u rsk i U n iw ersy tet L u d o w y **). W z asad zie sta tu t nie p rzew id yw ał w y d atk ó w na tego ro d z a ju a k c ję . W obec tego p od ciągn ięto a k c ję u n iw ersytetów pod § 5 a i b statu tu .

Z ało żen ia ideologiczne i o rg an izac y jn e te j d ziałaln o ści o p ierać się m iały na z asad ac h G ru n d tv ig a i S o la rz a **). P rzed e w szy stk im p ostan o w ion o zdobyć na p otrzeb y u n iw ersy tetów o śro d k i go sp o d arcze. O rg a n iz u ją c y je K . M ałłek uznał, iż n a cele M azu rsk ieg o U n iw e rsy te tu L u d o w eg o n ad a w a ć się będzie n a jle p ie j m a ją te k O tylki i p e n sjo n a t R u d zisk a, pow. szczycień sk i (k. P asy m ia). M ająte k liczył 198 ha, p o sia d a ł dość do bre zab u d o w an ia gospo darcze. W oje­ w ódzki U rząd Z iem ski w O lsztynie p rzy d zielił (18 I X 1945 r.) In sty tu to w i M a ­ zu rsk iem u te obiekty. Istn ia ły jed n akże tru d n o ści z uruchom ieniem sam ego o środ ka szkoleniow ego, gd y ż R u d zisk a były do ść znacznie zdew astow an e. S tą d początkow o M U L n au k ę p ro w ad ził w szkole p o d staw o w e j w P asy m iu 84).

N a jisto tn ie jsz ą stro n ą d ziałaln o śc i M U L je st jego p ra c a w ychow aw ezo- polityczn a, k tó ra w p raw d zie nie p rzy n io sła w ięk szych re zu ltató w (z u w agi na k ró tk ą dw u letn ią d ziałaln ość), ale je st c h arak te ry sty czn a dla ów czesnych w aru n ków . Otóż M U L p o sia d a ł trzech stały ch w ychow aw ców , n ato m iast znaczn a liczba w ykładow ców (m iędzy inn ym i członkow ie In sty tu tu M azu rsk iego) d o jeżd żała do R u d zisk z O lsztyn a. P ro g ra m n au k i o b ejm o w ał: język p o lsk i (100 godz.); lite ra tu rę p o lsk ą (50 godz.); h istorię P o lsk i (50 godz.); g e o g ra fię z przyrodą (20 godz.); ro ln ictw o i hodow lę (100 godz.); ogrodn ictw o (50 godz.);

2e) W APO II/41/I A — 3 S p raw o zd an ie In sty tu tu M azu rsk ieg o z d. 29 VI 1947 r.

2I1) W APO 11/41 /I A — 2 sp raw o zd an ie I. M. z d. 5 V 1946 r. 30) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h isto rii badań... s. 28.

81) W APO 11/4:1/1 A — 5 protokół z p o sied zen ia z arz ąd u IM z d. 9 V III 1945 r. r. *2) W APO II/41/I A — 6 sp raw o zd an ie fin an so w e IM za 1945 r.

_ -ia) W APO II 4 11 A — 2 sp raw o zd an ie z d ziałaln o śc i M U L -u .

34) W A PO II/41/I A — 5 p rotok ół z zeb ran ia IM z d. 14 X I 1945 r. Z resztą w ychodzono z założenia, że „p o d sta w ą n ależytego p ro sp ero w an ia M U L ’u je st przed e w szy stk im z ago sp o d aro w an ie o śro d k a roln ego O tylk i..." (pism o z d. 10 I X 1947 r., W APO II/41/I A — 3). Z ag ad n ie n ia go sp o d arc ze u n iw ersytetów ludow ych ab so rb o w ały b. siln ie IM . N p. tylko w g ru d n iu 1947 r. w y d atk i na M U L w yn osiły 194.304 zł. (W APO II/41/I A — 4). '

p rzetw ó rstw o (25 godz.); rach u n k i (50 godz.); n au k a o P o lsce w sp ó łczesn ej (20 godz.); k u ltu ra lu d ow a (20 godz.); M azu rozn aw stw o (60 godz.); sztu k a lu ­ dow a (10 godz.); sp ółdzielczość (30 godz.); śp iew (50 godz.); te a tr ludow y (30 godz.); g im n a sty k a i sp o rt (50 godz.); z a ję c ia św ietlico w e (70 godz.) — razem 700 godz. C ałym w ych ow an iem w M U L k ie ro w ała K a ta r z y n a N isz- ków n a o raz sam orząd m łodzieżow y, stro n ą g o sp o d arczą zajm o w ała się M ałłko - wa. S a m o rz ąd m łodzieżow y u rząd ził 33 w ieczorn ice o raz 7 w idow isk ludow ych d la p u b liczn o ści (Ju trz n ię n a G ody, Plon, m azu rsk i w ieczór regionalny). K u rsy były k o ed u k acy jn e i trw ały od 4 do 5 m iesięcy 35).

N a p ie rw szy k u rs je sie n ią 1945 r. w erb ow an o „k an d y d ató w z pom ocą autochton ów , k tórzy w y c ią g a li m łodzież k ry ją c ą się w b u n krach , z m altreto ­ w an ą, w y gło d n iałą i n ag ą ” 30). N a n astęp n e k u rsy w erbow ano m łodzież z p o ­ m ocą ab so lw en tó w p oprzedn ich k u rsów . Do koń ca roku 1946 ukończyło k u rsy 134 w ychow an ków (79 M azurów , 29 W arm iaków , 17 Ślązak ó w , 2 K aszu b ó w , 5 F ilipon ów , 2 w ychow an ków pochodziło z P o lsk i C en traln ej). Pod w zględem w yzn aniow ym dzielili się oni na ew an gelik ów (96), rzy m sk o -k ato lik ó w (32), g re k o -k ato lik ó w (4), p raw o sław n y ch (1) i 1 b ap ty stę . N a p odk reślen ie z a słu g u je jeszcze jedn o — ,,w czasie p rzy b y c ia na k u rs św iad om o ść n arodow ą p o lsk ą p o sia d a ło 38 osób, p lem ien n ą (m azu rską) — 40 osób, n iem iecką — 56 osób. P rzy op uszczan iu zak ład u u św iad o m ien ie n arodow e p o lsk ie p o siad ało 118 osób, p lem ien n e — 20 osób, n iem ieckie — 2 osoby” 37).

P o ukończeniu M U L w ych ow an kow ie p rzeszli do n astęp u jąc y c h zaw odów : szkoln ictw a (17 osób), do p ra c y w p rzed szk o lu (20 osób), do a d m in istra c ji p u ­ b liczn ej (2), a d m in istra c ji sam o rząd o w ej (14), spółdzielczości (24), m ilic ji (1). R e szta w róciła do d o m u 38).

P odobn ie sy tu a c ja p rz e d sta w iała się z W arm iń sk im U n iw ersytetem L u d o ­ w ym w M o r ą g u 38). P race przygotow aw cze do otw orzen ia d ru giego u n iw ersy tetu ludow ego rozpoczęto ju ż w sty czn iu 1946 r. B azą g o sp o d arczą tegoż u n iw e rsy ­ tetu m iał być m a ją te k Ju r e c k i M łyn pod M orągiem (76 ha). Z pow odu tru d ­ ności m aterialn y ch kierow n ik tegoż u n iw ersy tetu , J a n B oen igk, rozpoczął n au kę n a W U L dn ia 10 czerw ca 1946 r. P ierw szy k u rs (26 osób) trw ał do 20 V III 1946 r. M łodzież sk ła d a ła się z 16 d ziew cząt i 10 chłopców . B y ło w śród n ie j 18 autochtonów i 8 osób z lud n ości n ap ływ ow ej. „S to su n e k ten w zięto celow o d la przep row ad zen ia do św iadczeń na odcinku repolon izacyjn ym . P rzy pom ocy m łodzieży p rzesie d leń czej i re p atrian tó w osiągn ięto szybsze op an o ­ w an ie język a polskiego, ja k i w zbogacen ie słow n ik a u m łodzieży teren ow ej. D ało to w yn iki pierw szo rzęd n e. Stw ierd zo n o rów nież szybkie i szczere zap rzy ­ jaźn ien ie się, ja k i zniknięcie różn ic u tych g ru p m łodzieżow ych ...” 40).

Perso n el n au czycielski i w ych ow aw czy był p rzejścio w y . Przez k ilk a tygodni w y k ład ał n au czyciel S ik o ra , a p ó źn iej B arczew sk i. D ru gi k u rs rozpoczęto 10 X I

as) W APO 11/41 /I A — 3 sp raw o zd an ie z d ziałaln o ści IM z d. 29 VI 1947 r. **) W APO 11/41 /I A — 2 S p ra w o z d an ie z d ziałaln o śc i M U L 'u z d. 31 X I I

1947 r. ‘

37) W APO II 41 I A — 5 p rotok ół z posied zen ia Z arząd u IM z d. 18 I X 1945 r. •i«) W APO II/41/I A — 2 sp raw o zd an ie z d ziałaln o śc i M U L za r. 1947. 30) W APO II 41 I A — 3 sp raw o zd an ie z W arm iń skiego U n iw ersy tetu L u ­ dow ego z d, 10 IV 1947 r.

4n) Ibid... S p raw o zd an ie z d. 20 V III 1946 r. P ro g ram n au ki p rze d staw iał się n astę p u ją c o : L ite ra tu ra 92 god z.; Z agad n ie n ia P o lsk i W spółczesnej — 50 godz.; R ach u n k i gospo d arcze — 30 godz.; Z agad n ie n ia społeczn e — 30 godz.; K u r s rep olon izacy jn y — 10 godz.; różne — 30 godz. R e sztę czasu p ośw ięcon o na głośn e czytanie, zaję c ia św ietlico w e i p race w g o sp o d arstw ie szkoln ym . D alej urządzono w ycieczkę do G ru n w ald u o raz k ilk a im prez św ietlicow ych m iesz­ kańców m ia sta w M orągu.

1946 г. P ostan o w ion o zm ienić system p racy, u w a ż a ją c , że n ależy k u rs p rze ­ d łużyć, gdyż „w o k re sie p ięciom iesięczn ym m łodzież nie je st w sta n ie o p a­ now ać i p rzysw oić so b ie m ateriały , tak by po w y jśc iu z z a k ła d u m o gła z tego fak ty czn ie k o rzy stać...” 41). D a le j zw iększono p rocen t m łodzieży m ie jsc o w e j na W U L (38 m iejscow ych i 2 osoby n apływ ow e). Z re sz tą zak res p racy repolon i- z acy jn e j zm u szał d o p rzed łu żen ia trw an ia k u r s u 42).

P roblem y zw iązan e z bieżącą tru d n ą sy tu a c ją ogóln ą w o jew ództw a olszty ń ­ skiego, a w szczególn ości lu d n o ści m ie jsco w e j sp ow odow ały co raz siln ie jsz e p olityczn e zaan gażow an ie się In sty tu tu , k tó ry sta ć się m iał n ie ja k o re p re zen ­ tan tem in teresów lu d n o ści m az u rsk ie j *я). P rzed e w szy stk im p o d ję to sta ra n ia u różnych o rg an izac ji społeczn ych w sp ra w ie pom ocy sp ołeczn ej d la lu d n o ści m iejsco w ej. U w ażano, iż a d m in istra c ja p ań stw o w a w obec w ielu zagad n ie ń zw iązan ych z op an ow an iem terytoriu m nie m ogła w p ełn i zasp okoić p alący ch p otrzeb lud n ości m iejsco w ej. S k ie ro w an o n aw et dw a m em oriały do w ład z centraln ych , dotyczące p ołożen ia lu d n o ści m iejsco w eg o p o c h o d z e n ia 44). M e­ m o riały te złożyła sp e c ja ln a d e le g a c ja In sty tu tu M a z u rsk ie g o 45). N astęp n ie, 41) Ibid... S p raw o zd an ie W U L -u z d. 30 V I 1947 r. P o d k re ślan o zre sztą b a r ­ dzo nierów n y poziom słu ch aczy u niw ersytetu . N p. n a tym d ru gim k u fs ie 4 uczestn ików p o siad ało m atu rę szkół n iem ieckich, 10 p o sia d a ło ukończoną n iem ieck ą szkołę śred n ią, jed n akże bez m atu ry , 24 ukończyło p ełn ą szkołę p odstaw ow ą.

42) Ibid... S p raw o zd an ie W U L-u z d. 10 V II 1947 r. Z re sztą p ro b lem em istotn ym d la p racy u n iw e rsy tetu była sp ra w a r e k r u ta c ji słu ch aczy . N a p ły ­ w ała bow iem m łodzież bard zo u boga, w iek iem n aw et nie o d p o w ia d a ją c a celom , który p o staw ił sobie u n iw e rsy tet (przeciętny w iek 17 lat). P rzyjm o w an o (ze w zględu na ów czesne w aru n ki) taką, ja k a się zg łaszała. C hcąc ja k n a j­ lep ie j p rzygotow ać słu ch aczy do życia w now ych w aru n k ach kierow n ik W U L -u J a n B o en igk rozszerzył znaczn ie zak res tem aty k i w y k ład ów (j. p olsk i, h isto ria, zag ad n ie n ia P o lsk i w sp ó łczesn ej, h isto ria lite ra tu ry p o lsk ie j, ekon om ia p o li­ tyczna, spółdzielczość, rach un k ow o ść go sp o d arc za, p race św ietlico w e, sztu k a regio n aln a, roboty ręczne). D a le j obok m iejsco w y ch w ykładow ców (J . B o en igk a, Pr. Jan k o w sk iego . E. Ja n k o w sk ie j) w y k ład y p ro w ad z ili członkow ie T o w a rz y ­ stw a U n iw ersytetó w L u do w ych S a y d a k i D rozd ow ski, a z zagad n ień re g io n a l­ nych E. B ie d raw in a i M. Z ien tarów n a. D la zap o zn an ia m łodzieży au to ch to n icz­ nej z P o lsk ą u rządzono w listo p ad zie 1946 r. w ycieczkę do K ra k o w a , d a le j na zjazd autochtonów w W arszaw ie (listop ad 1946 r.). W czerw cu 1947 r. znow u słu ch acze W U L-u byli w W arszaw ie, n astęp n ie p o d ejm o w an i b y li p rzez T o w a ­ rzystw o P rz y jació ł L u d u M azu rsk iego w K rak o w ie. W S ta ry m T e atrz e k ra k o w ­ sk im słu ch acze W U L-u w y sta w ili w ido w isko lud ow e K i e r m a s y na W a r m ii. Z kolei p od ejm ow an i byli przez K a to lic k i U n iw e rsy te t L u b e lsk i w L u b lin ie .

B ard zo isto tn ą częścią p racy W U L-u b y ła p ra c a go sp o d arcza. W praw dzie U n iw e rsy te t u zysk iw ał d o tac je z In sty tu tu M azu rsk iego , K u rato riu m S z k o l­ nego czy S am o rz ąd u P o w iato w ego w M o rągu , ale głów nie sw e p o d staw y m a terialn e zam ierzał oprzeć na w łasn ych p o d staw ach . P rzek azan y p rzez U rząd Z iem ski m a ją te k był je d n ak że zdew astow an y. Pom oc w in w en tarzu z U N R R A nie w y starczała. S tą d np. w r. 1947 zadłużenie w yn osiło 355.000 zł. In w en tarz m a ją tk u W U L -u w yn osił w ro ku 1946 — 8 szt. b y d ła i 8 koni, w r. 1947 — 8 koni, 5 krów , 2 jałów k i, 2 cielęta, 6 szt. trzody ch lew n ej, 40 szt. drobiu.

48) W APO II/41/I A — 5 protok ół z p o sied zen ia Z arząd u I. M. z d. 11 X I I 1945 r. Z n alazło to w y raz w w yborach d e leg ata IM do W o jew ó d zk iej R ad y N aro d ow ej w O łsztynie. W ybór K . M ałłk a (proponow ano E. S u k e rto w ą - B ied raw in ę) m iał zdecydow an ie p o d k re ślić polityczn e zaan gażo w an ie IM w p racach W oj. R a d y N aro d ow ej.

^ >4) W APO 11/41/ À — 5 protokół z p osied zen ia Z arząd u IM z d. 9 I 1946 r. M iano sta ra ć się w M in isteriu m Ziem O dzyskan ych o załago d zen ie sk u tkó w błędnych poczynań p olsk ich w ład z terenow ych i lud n o ści n ap ływ o w e j w obec lud n o ści m iejsco w eg o pochodzen ia. '

45) M em oriał ten złożyła m in istrow i W asilew skiem u d e le g a c ja w sk ład zie : K . M ałłek, J . M alew sk i. J . P ietrzak -P aw ło w sk i. (W APO II/41/I A — 5 protokół z p osied zen ia Z arząd u IM w d. 29 I 1946 г.).

z u w agi n a w yzn an ie p ro testan ck ie M azurów , zw rócono się rów nież o p op arcie a k c ji ch a ry ta ty w n e j (na w zór k ato lick ieg o „ C a r ita s u ”) u w ładz k o ścio ła p ro ­ te sta n c k ie g o w P o lsce (G en eraln ego Su p erin ten d e n ta Szerud y) o raz do S zw e d z­ k ie go C zerw onego K rz y ż a (listo p ad 1945 r.). C hodziło o roztoczen ie opieki nad zru jn o w an ym i p rzez d ziałan ia w o jen n e i przez szabro w n ików autochton am i, w zn ac zn ej m ierze ch orym i i w y g ło d n ia ły m i46).

In sty tu t w id ział kon ieczność sk on cen tro w an ia tej opieki na trzech polach: zag w a ra n to w a n ia z w arto ści ośrodków p o lsk ie j lu d n o ści m iejsco w ej, zo rg an i­ zow an ia opieki n ad siero tam i o raz a k c ji u św iad am ian ia lud n ości autochto- n iczej w now ej sy tu a c ji p o lity czn o -p raw n ej. W tym też celu zorgan izow ano op iek ę n ad czysto m a z u rsk ą w sią G rom w pow iecie szczycień sk im (56 ro d z in )4T). O piekę tę pow ierzono p asto ro w i W itten bergow i z P asy m ia. D ośw iad czen ia o rg an izac y jn e z te j w si zam ierzan o p rzen ieść na inne ośrodki. P róbow an o także zorgan izo w ać Dom D zieck a M azu rsk iego w M ik o łajk ach (w pow iecie m rągow - skim ), gd zie opiekę n ad siero tam i p rz e ją ł p a sto r W ład ysław P ilch 48). Na razie u zy sk an o 100 m ie jsc (łóżek), gd y ty m czasem p rob lem siero t i p ó łsiero t m azu r­ sk ich był p roblem em o b e jm u jący m ca 7.000 dzieci. Pom oc w te j m ierze obiecało p ań stw o p o lsk ie i Szw ed zk i C zerw ony K rzy ż. W reszcie trzecia fo rm a opieki n ad au toch ton am i w y raziła się w dru k o w an iu k ale n d arzy d la M azurów , zresztą ja k o 17 rocznik w y d aw an y ch przez E. B ied raw in ę w latac h m iędzyw ojenn ych w D ziałdow ie. P ie rw szy K a le n d a rz u k azał się w r. 1946 na rok 1947 4e). K a le n ­ d arze m iały lu d n o ść m ie jsco w ą in stru o w ać, ja k w inna sobie rad zić w n iezn a­ nych d la sieb ie w aru n k ach .

N a m a rg in e sie sp ra w opieki n ad lu d n o ścią autoch ton iczn ą w yp łyn ął bard zo istotn y p roblem w ięk szego zain tere so w an ia się In sty tu tu M azu rsk iego M azu ­ ram i. W yw ołało to sp rzeciw y d ziałaczy w a rm iń sk :ch. S p rzeciw ten w yraził się w trzech w a ria n ta c h — p ro je k c ie otw orzen ia In sty tu tu W arm iń sk iego 30), K lu b u W arm iń sk ie g o 5') czy ż ąd an ia w p row ad zen ia do zarząd u In sty tu tu M azu rsk iego w ięk sze j ilo ści d ziałaczy w a rm iń sk ic h 52). Z d ru g ie j strony pod koniec ro ku 1945 i na p oczątku 1946 r. rów nież i w łonie zarząd u In sty tu tu dokonyw ać zaczę­ ły się do ść znaczne p rzesu n ię cia p erso n aln e, w yn ikłe na sk u tek p łyn ności lu d ­ n ości w ojew ództw a, odm iennych p ogląd ów poszczególnych członków na c h a ra k ­ te r In sty tu tu o raz szerszego an g ażo w an ia się członków In sty tu tu w innych dziedzin ach życia sp ołeczn ego poza In sty tu te m czy a d m in istra c ji p ań stw ow ej Ł1). 40) W APO II/41/I A — 3 d a le j chodziło też o u dzielan ie pom ocy w d z ia ła l­ n ości re p o lo n izac y jn e j w ładz ad m in istracy jn y ch , ja k np. w u sta la n iu zak resu sp o lszczen ia im ion ge rm ań sk ich (pism o IM z d. 2 I 1947 r.).

47) W APO II/41/I A — 5 p ro to k ó ł z p osied zen ia Z arząd u IM w d. 15 V 1947 r. S p r a w a ta w rozu m ien iu IM m iała zresztą szerszy znacznie w ydźw ięk. Chodziło o to, by region m azu rsk i w ogóle stan o w ił je d n ą jed n ostk ę ad m in i­ stra c y jn ą w p ań stw ie p o lsk im . S tą d w y słan o m em oriał, ż ą d a ją c y przyłączen ia do w o jew ództw a olszty ń sk iego p ow iató w m azu rsk ich będ ących w g ran icach w ojew ództw b iało sto ck iego i w arszaw sk ieg o . C hodziło o p ow iaty Ełk, O lecko, G o łd ap i D ziałdow o.

4Я) W APO II/41/I A — 3 sp raw o zd an ie z d ziałaln o ści IM z d. 5 V III 1947 r. 40) W APO II/41/I A — 4 w y d aw an ie k ale n d arzy w y m ag ało zn aczn ego w y ­ siłku b iu ra IM . .

“°) W APO II/41/I A — 5 p ro je k t w y su n ięty p rzez P a w ła Sow ę. я ) W APO II/41/I A — 5 p ro je k t w y su n ię ty przez J a n a B oen igk a.

52) W APO II/41/I A — 5 p rotokół p osied zen ia Z arząd u IM z d. 29 II 1946 r. 53) W APO II/41/I A — 5 p rotok ół z p o sied zen ia Z arząd u IM w d. 29 I 1946 r. Z n alazło to w y raz w p ro je k c ie w y su n ięty m przez Wł. W acha w sp ra w ie w zn o­ w ien ia p rzed w ojen n ych czaso p ism : G azety O lszty ń sk ie j i M azu ra. P o d jęto n aw et sta ra n ia w te j m ierze w W arszaw ie (M in isterstw o In fo rm a c ji i P r o p a ­ gan dy) i u zysk an o p o p arc ie p ro je k tu (dr Z ab łu d o w sk i). Je d n a k ż e nie zre alizo ­ w an o tychże — w y d a je się — słu szn ych p lan ów .

W w yn iku te j sy tu a c ji 23 k w ietn ia 1946 r. dochodzi do n ad zw y czajn ego w a l­ nego zebran ia, które w p row ad ziło zm iany w sk ład zie Z arząd u i R a d y N a u k o ­ w ej Isty tu tu 54).

Z m ian y w In sty tu cie w y raziły się w dw u k ie ru n k ach — z je d n ej stro n y ograniczono do m in im u m jego w y stąp ie n ia p olityczn o-spo łeczn e i zaczęto kon ­ cen trow ać się na d ziałaln o ści o św iato w ej i n a u k o w e j55). Z d ru g ie j strony, p o d ­ jęto szerszą a k c ję zm ie rza jąc ą do o b ję cia sw ym z asię g ie m lu d n o ści w a rm iń ­ sk ie j 5e). Je ś li chodzi o tę o statn ią sp raw ę , p ie rw szą p ró b ą było w y d an ie o so b ­ nego k ale n d arza d la W a rm ia k ó w 57). W zasad zie je d n ak że m ożna p rz y jąć, tz p ró b a ta nie u d ała się. Obok w ielu czyn ników p rzyczyn ą głów n ą był b rak sieci kolporterów . Otóż o ile na teren ie m azu rsk im In sty tu t m iał ich p rzeszło 30 (np. 9 p asto ró w w yzn an ia au g sb u rsk ieg o , 3 p asto ró w m etodystycznych , 21 d z ia ­ łaczy m azu rskich ), o ty le na W arm ii w zasad zie sp ra w a k olp o rtażu w ogóle nie ru szy ła z m ie jsc a . B y ł to sy gn ał dość isto tn e j tru d n ości w d ziałaln o śc i I n sty tu tu 5e).

D ziałaln ość ośw iato w a In sty tu tu M azu rsk iego m u sia ła rów nież o b jąć lu d ­ ność napływ ow ą. B r a k zn ajom ości m iejsco w ych stosu n k ów lud n ościow ych ze strony osadn ik ów i u rzęd n ików p olsk ich pow od ow ał znaczne tru d n o śc i polityczn e i p op ełn ian ie błędów . S tą d zap o czątk ow an o a k c ję p o p u lary z ac y jn ą, o b e jm u jącą — w y staw y , k u rsy m azu ro - i w arm io zn aw cze oraz w y d aw n ictw a p o p u la r n e 39). 2 X I I 1945 r. otw orzono w y staw ę p a m ią te k p leb iscytow ych , któ ra w kw ietn iu 1946 r. p rzen iesion a zo stała do W arszaw y (w P olitech nice), a 14 V II 1946 r. do D ziałdo w a w zw iązku ze zjazd e m w ychow an ków b yłego P ań stw o w ego S em in ariu m N au czy cielsk iego w D ziałdow ie. 12 I 1947 r. o tw arto p okaz druków m azu rsk ich z X V I — X X w iek u o raz rocznicow ą w y staw ę kop ern ik ow sk ą eo).

D la n au czy cielstw a szkół śred n ich z w o jew ództw o lsztyń sk iego, g d ań sk ie g o i b iałostock iego zorgan izow an o w dn iach 17 — 24 lu te go 1946 r. k u rs re g io ­

M) W APO II/41/I A — 5 Ju ż 9 I 1946 r. na członków IM poproszon o k u rato ra Szu lczyń sk iego, dr Wł. G ęb ik a, K n ó tza, W iktorię Ż u raw sk ą, J a n a B oh uck iego, L u d w ik a K o h u tk a; 24 I I I 1946 r. do R a d y N au k o w ej IM w y b ran o prof. d r J . K o - strzew skiego, d r J . P ie trzak -P aw ło w sk ą, 23 IV 1946 r. w y b ran o na człon ­ ków P aw ła Sow ę, M. Z ientarów n ę, A. Śliw ę, W. P ien iężn ą, B . B o eh m a, J . B oen igk a, M . L en go w sk iego . D ale j do Z arząd u n a m ie jsc e dr W itkow skiego w iceprezesem w y b ran o d r A. S z y m ań sk ie g o oraz n a człon ka Z arz ąd u P. So w ę (protokół z n ad zw y czajn ego w aln ego zgro m ad zen ia IM z d. 23 IV 1946 r.).

55) W APO II/41/I A — 5 P rotok ół z p o sied zen ia Z arząd u IM z d. 12 V 1946 r. P o stan o w ion o zorgan izow ać w In sty tu cie cztery se k cje : 1) h isto ry czn o ­ lite rack ą, 2) g o sp o d arczą, 3) arty sty czn ą, 4) p ra w n ą. Z a k re s w yzn aczon ej p racy w y k raczał w ięc m im o w szy stk o znacznie poza m o żliw ości p erso n aln e i w a rsz ­ tatow e IM . W d alszy m w ięc ciągu p ra c a o św iato w a p rzew ażała w d ziałaln o ści In sty tu tu . C ały w y siłek w d alszy m ciągu w k ład an o w w y d aw n ictw a p o p u larn e , a gd y tru dn ości w yd aw n icze nie p o zw alały na w y d aw an ie G azety O lszty ń sk ie j i M azu ra zam y ślan o w y d aw ać m iesięczn ik Ł y n a (p ro je k t P . Sow y) oraz k a le n ­ darz dla M azurów i W arm iakó w (p ro jek t E. S u k e rto w e j-B ie d ra w in y ). N a w yd aw n ictw a p o p u larn e z całości bu dżetu IM (3.303.866 zł) p rzezn aczon o 491.712 zł, na u n iw ersy tety ludow e p rzeszło 150.000 zł. T en w y siłek w y d a w ­ niczy o tyle zw ięk szał się, iż były p óźn iej znaczn e tru d n ości z k olp o rtażem w ydaw nictw , które p o zo staw ały na sk ład zie. (W APO II/41/I A — 2 k. 12— 18).

5e) W APO II/41/I A — 5 p rotokół z p o sied zen ia IM z d. 17 IX 1946 r. D alej chodziło też o obronę p ro gram u d ziałan ia z o k resu m ięd zy w ojen n ego (np. s p r a ­ w y J a n a J a g ie łk i J ä g e r t a la i O lszew sk iego czy p ó źn iej W ilam ow skiego).

57) W APO 11/41 /I A — 3 p ism o IM z d. 10 X 1946 r.

5S) W APO 11/41/I A — 3 S p raw o zd an ie IM z d. 29 VI 1947 r. W ydane ro cz­ niki „K a le n d a rz dla W arm iakó w ” b yły m u ta c ją „K a le n d a rz a d la M azu rów ” .

5S) W APO II/41/I A — 5 p rotok ół z p osied zen ia zarząd u z d. 1 X I 1946 r. eo) W APO II/41/I A — 2 sp raw o zd an ie z w y staw IM z d. 10 V I 1947 r.

n aln y, słu szn ie w ych odząc z założen ia, iż a k c ja p o p u lary zac y jn a zagadn ień re gio n aln y c h m u si w y jść przede w szy stk im od n au czy cielstw a. D ru gą gru p ą ludzi, na których zw rócono w ięk szą u w agę, stan ow ili p racow n icy w ydziałów sp ołeczn o-po lityczn ych oraz in fo rm acji i p ro p ag an d y a d m in istra c ji p ań stw o ­ w e j ja k o na tych, którzy byli n ie ja k o od pow iedzialn i za p olityczn y obraz w o je ­ w ództw a. U rządzon o dla nich w r. 1946 trzy k u rsy pięciodniow e (w m aju , czerw cu i lip cu 1946 r.). In n ą fo rm ą a k c ji p o p u lary z ac y jn e j były w yk ład y p u b liczn e (92 w latac h 1945 — 1947) p row ad zon e przez p rof, d ra J . K o strze w - skiego , p ro f, dra B . Su ch od olsk iego , T. T u rk o w sk ie go , B . Sk ro d zkieg o , E. B ie- d raw in ę, P. Sow ę

J e ś li chodzi o w y d aw n ictw a p o p u larn e , to n ac isk położono przede w szystk im na p u b lik a c je dyd akty czn o -reg io n aln e. W ydano w ięc D ożynki na M azu rach ;

Ju trz n ię M azu rsk ą n a G ody e2), M azu rsk i Ś p ie w n ik R egion aln y 03) K. M a 11 к a.

D a le j P o lsk o ść M azurów i W arm iaków M), B o jow n icy M a z u rsc y 63) E. S u k e r - t o w e j - B i e d r a w i n y . N astę p n ie w y d an o w zm ian kow an e w yżej k a le n ­ d arze d la M azurów i W arm iaków na r. 1947 66).

Z m ian y w p racy In sty tu tu zaszłe w połow ie ro ku 1946 zapo czątk ow ały p race bad aw czo -n au ko w e In sty tu tu . Zw rócono u w agę na dw ie sp raw y : stw orzen ia w a rsz ta tu p ra c y n au k o w e j oraz w y d aw n ictw naukow ych.

O rgan izo w an ie w a rsz tatu p racy , to p rzed e w szy stk im bib lioteka, arch iw alia i zbio ry ręko piśm ien n e. Z biory biblioteczn e zap o czątk ow ał zbiór Su kow a, który zo stał w O lsz ty n ie 67). W praw dzie teren w o jew ództw a był b ogaty w k się g o ­ zbio ry p on iem ieckie, czy staro p o lsk ie (b ib lio tek a k o leg iack a w D obrym M ieście, S e m in a riu m D uchow nego we F rom b o rk u , L ice u m H osian um ), jed n ak że ich zabezp ieczen ie i zw iezienie do In sty tu tu było bard zo utrudnion e. Przede w szy stk im do zabezp ieczen ia tych m ate riałó w było u praw n ion e M in isterstw o O św iaty (W ydział B ib lio te k i W ydział A rc h iw ó w )e8). S tą d zbiory ’ arch iw aln e zab ezp ie czały w ład ze arch iw aln e, a b ib lioteki w ładze biblioteczn e lu b u p o­ w ażn ione przez nie odpow iednie in sty tu c je (np. U n iw e rsy te t M. K o p e rn ik a w T o ru n iu , U n iw ersy tet W arszaw sk i i inne). In sty tu t M azu rsk i, zajęty w latac h 1945 — 1946 sp raw am i p olityczn o-społeczn ym i, sp raw ę organ izow an ia w a rsz tatu n au kow ego p o trak to w ał m arg in eso w o i nie w szczął sta r a n ia o to, by od w ładz bibliotecznych u zy sk ać u pow ażn ien ie do zabezp ieczen ia i gro m ad zen ia re g io ­ n aln ych zbiorów bibliotecznych. S tą d rozpoczęto in d y w id u aln ą a k c ję zbieran ia k siążek , k tó ra nie p rzy n o siła je d n ak pożądan ych rezultatów . E. B ie d raw in a o trzy m ała pozw olenie od p rof, dr G rycza, k ie ro w n ik a W ydziału B ibliotek.

61) W APO II,-41/1 A — 4 Stw ierd zić trzeba, że n a przełom ie 1947/48 r. coraz szersze grono p racow n ik ów n aukow ych zgłaszało sw ą chęć w sp ó łp racy z IM (zob. p ism o p rof, d r T. S t. G rab o w sk iego z d. 27 I 1948 r.). P odany w yk az członków (W APO II/41/I A — 5) w y raźn ie św iad czy o tym , że IM w y k ry stali- zow yw ał się zdecydow an ie na p lacó w k ę n au k ow ą.

e-’) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h isto rii badań... s. 27. 63) K. M a 11 e к i А. К a n t, M azu rsk i Śpiew n ik regio nalny. M) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h isto rii badań ... s. 27. 65) P r a c e E. B ie d raw in y zo stały szeroko sp op u lary zow an e.

66) K ale n d arz e p rz e ją ł p óźn iej P o lsk i Z w iązek Z achodn i. 3 roczniki o p ra ­ cow ała B ied raw in a. K a le n d a rz na rok 1949 został sk on fisk ow an y.

67) Z b ió r druków p lebiscytow ych zap o czątk ow ały d ru k i p rzek azan e ze zbio­ rów daw n ego m uzeum w zam ku o lsztyń sk im . D alej w listo p ad zie 1945 r. p rze­ jęto d rob n ą p artię a k t „G e s ta p o ” (p rzek azał R u ciń sk i) (W APO II/41/I A — 5 p rotokół z zeb ran ia Z arz ąd u IM z d. 1 X I 1945 r.). Z eb ran e m ate riały pozw o­ liły IM n a zorgan izo w an ie już w g ru d n iu 1945 r. w y staw y p am iątek p ople- biscytow ych.

68) T ad eu sz G r y g i e r, W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e w O lsztynie, K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie 1958, z. 3, s. 271 — 288.

B r a k było kred ytów n a w y n ajęc ie sam och odów i b rak ludzi. B ie d ra w in a sam a w y b ie rała i zw oziła. In d y w id u aln e zgłoszenia (np. po zbiór b ib lio te k b. g im ­ n azjów niem ieckich) załatw ion e były p rzez K u rato riu m w y jątk o w o i u zależ­ n ian e np. od tego, „c zy In sty tu t w ykaże się w p rzy szło ści ja k ą ś sz e rsz ą d z ia­ ła ln o śc ią ” 69). Z re sztą żad n a z b ibliotek w o jew ództw a nie s ta ła się ce n tralą zab ezp ie czającą i g ro m ad zącą w szy stk ie k siążk o w e zbiory regio n aln e 70). P ozo­ sta ła w ięc In sty tu to w i ty lk o a k c ja zb ieracza i w y m ian a dru k ów . W r. 1948 (w czasie lik w id ac ji In sty tu tu M azu rskiego) b ib lio tek a iiczy ła ok. 5.000 tom ów r e g io n a lió w 71).

D alszą tru d n o ścią organ izo w an ia b ib lio tek i n au k ow ej In sty tu tu był b rak k red y tó w na zaan gażo w an ie b ib lio te k arza. S e k re ta rz gen eraln y , p ełn iący w latac h 1947/1948 rów nocześnie obow iązki d y rek to ra In sty tu tu , m u sia ł p ro ­ w ad zić ca łą biu ro w ość In sty tu tu , p ra c e o rgan izac y jn e i ad m in istra c y jn e , p ro ­ p ag an d o w ą oraz w y k ład y w u n iw ersytetach . S tą d na op raco w an ie istn ie ją c e g o ju ż i n ap ły w ające g o c iąg le k sięgo zb ioru zo staw ało m ało czasu . O gran iczono się w ięc tylk o do p o d staw o w e j ew id en cji b ib lio te czn o -sk arb o w ej — in w en tary zacji książek . C hodziło o to tylko, by ja k n ajw cze śn ie j móc zgrom adzon y k sięgo zb iór u d o stę p n ić 72).

D ru gim działem p ra c y n au k o w e j In sty tu tu — to zb ie ran ie arch iw aliów i zbiorów rękopiśm ien n ych . W obec zap o czątk o w an ej już w r. 1946 p rzez p a ń ­ stw ow ą słu żbę a rch iw aln ą a k c ji zb ie ran ia m ateriałó w arch iw aln ych , k tóra d o p ro w ad ziła ostateczn ie w r. 1948 do zo rgan izo w an ia W ojew ódzkiego A rch i­ w u m P ań stw o w ego w O lsztynie 7S), rów n ież i ta d ziałaln o ść In sty tu tu sta ła się czyn nością n iesy stem atyczn ą, sp o rad y czn ą. G łów ne zn ale zisk a In sty tu tu — to a rch iw alia k ościeln e (O stróda i P a s y m )74) oraz re cesy se jm ik o w e stan ów w sch o d n io p ru sk ich 75). M ate riały te p rzek azan o zresztą w r. 1950 do A rch iw u m P a ń stw o w e g o 7e).

W reszcie trzecim elem en tem p ra c y n au k o w e j — zap o czątk o w an e j na w n iosek ' Wl. W acha — było zb ieran ie p am iętn ik ó w d ziałaczy w arm iń sk ich i m a z u r­ skich 77). A k c ja ta p o m y ślan a bard zo szeroko nie p rzy n io sła sp odziew anych rezu ltató w . W praw dzie w yzn aczon o k red y ty na p rzep row ad zen ie k on ku rsu, **) W APO II/41/I A — 5 protokół z p osied zen ia Z arząd u z d. 7 X 1945 r. Z re sztą p o d k re ślan o n egatyw n e stan o w isk o k u rato ra Szu lczew skieg o , który racze j gro m adził k sięgo zb iory i p rzek azyw ał je poza g ran ic e w ojew ództw a.

70) Z ezw olenie udzielone przez N aczeln ą D y rek c ję B ib lio te k ogran iczało się ty lk o do in d y w id u aln ego zb ie ran ia k siążek . N ato m iast nie było in sty tu cji w w ojew ództw ie o lsztyń sk im , k tó ra — podobn ie ja k zasób ak to w y A rch iw u m P ań stw o w ego — g ro m ad ziła cały zasó b biblioteczny. P roblem ten otw arty je st do dn ia d zisiejszeg o .

71) W APO II/41/I A — 4 M im o w ysiłku , z jak im organ izow an o bibliotekę, IM p rzek azał (30 III 1948 r.) 15 staro d ru k ó w o rgan izu jąc em u się M uzeum M. K o p e rn ik a w e F ro m b o rk u .

72) W APO II/41/I A — 3 Z resztą b ard zo w iele w y siłk u p och łan iała In sty ­ tutow i in fo rm acja regio n aln a, do k tó re j zm u szali różn ego ro d zaju p eten ci (np. w sp raw ie m isji K w ak ró w w C zerw once, gd zie b a d a n ia z ram ie n ia U n i­ w e rsy te tu Ł ó d zk ie go — In sty tu tu P e d ag o g ik i Sp o łe czn ej, p ro w ad ziła W anda N ow icka — p ism o z d. 7 V II 1947 r.).

73) T. G r y g i e r , W ojew ódzkie A rchiw um ... s. 272.

,4) W APO II/41/I A — 4 p ism o IM z d. 15 I 1948 r. R ozpoczęła się ró w n o­ cześn ie a k c ja o d eb ran ia m ateriałó w M. K a jk i, zab ran y ch do B iałe g o sto k u przez O igę P ary so w ą.

75) W APO II/41/I A — 4 15 IV 1948 r. IM u pom in ał się w S ąd zie O kręgo­ w ym o re cesy se jm ik ó w P r u s K siążęcy ch (w zw iązku ze sp ra w ą M ielczarka).

7e) W APO II/41/I A — 4 17 IV 1948 r. IM zdobyw a m iędzy inn ym i k ron ikę szkoln ą z N ow ej K a le tk i (obecnie w zbiorach S ta c ji N au k o w ej P T H ).

77) W APO II/41/I A — 5 p rotok ół z p osied zen ia Z arz ąd u IM z d. 9 I 1946 r. Z 15 p am iętn ik ów n ad esłan y ch w yróżnion o 5, z tego 3 opublikow an o.

jed n akże nie zdołano z e b r a ć w latac h 1947 — 1948 ta k ie j ilo ści kred ytów , by m ożna było p row ad zić sy ste m a ty c z n ą a k c ję zb ie ran ia w spółczesn ych źródeł z a stę p c z y c h 78). Z d r u g ie j stro n y obok n ied ostatk ów fin an sow ych w y łan iać zaczęły się tru dn ości n a tu ry o rg an iz ac y jn e j i p o lity czn ej. N iektórzy członkow ie In sty tu tu zaczęli w y cofy w ać się z p racy , zm ienił się sk ład z a r z ą d u 78). L u ty i m arzec 1948 r., to o k re s, w którym ro d ziła się k o n cep cja re o rg an izacji In sty tu tu , u stale n ia n ow ego statu tu , ro zszerzen ia znow u tej placó w ki w ja k ą ś sze rszą o rg an izac ję sp ołeczn ą, p o sia d a ją c ą n aw et koła (kom órki) w te r e n ie 80). N a tu ra ln ie w tak im u ję c iu d ziałaln o ść n au k o w a In sty tu tu b y łab y b ard zo d a le ­ kim m arg in esem p racy. Z in ic ja ty w y prof, d ra W ojciecha H ejn osza i d ra Wł. G ę- b ik a In sty tu t m iał z a ją ć się o rg a n iz ac ją Pow szechn ych W ykładów U n iw e rsy ­ tetu M ik o łaja K o p e r n ik a 81). N a stę p n ie m iał z a ją ć się p ro p ag an d ą k u ltu ry p ol­ sk ie j z innych dzielnic P o ls k i i zorgan izow ać np. o b jazd ch óru F ilh arm o n ii K ra k o w sk ie j s'2).

W szystkie te p o ciągn ięcia now ego z arząd u nie doczekały się re a liz a c ji z u w agi n a n ow ą ry s u ją c ą się ogóln ą sy tu a c ję w ojew ództw a olsztyń skiego i całego k r a ju . Je ś li chodzi o sp ra w ę In sty tu tu — to p rzed e w szy stk im chodziło o śc isłe ro zgran iczen ie p r a c y n au k o w e j od p o p u lary z ac y jn e j i o ś w ia to w e js:!). T y m czasem rów nież i sp ra w a w yd aw n ictw n au kow ych z tru d em zn ajd o w ała m ożliw ości re aliz acji. S k ła d a ły się na to różne przyczyny: p rzesu n ięcie p u n ktu ciężk ości d ziałaln o śc i In sty tu tu n a sp ra w y sp ołeczn o-ośw iatow e, b rak k red ytów , b ra k m iejsco w ych w arsztató w p racy n au k o w ej, sk ąp e k a d ry n au k o ­ w e z a jm u ją c e się p rob lem am i P ru s W schodnich. S tą d dopiero w lecie 1946 r. rozpoczęto w y d aw an ie K o m u n ik ató w D ziału In fo rm a c ji N au ko w ej In sty tu tu oraz osobne p ozycje k sią ż k o w e 84). D o koń ca istn ien ia In sty tu tu M azu rsk iego w yd an o 18 num erów K o m u n ik a tó w 85) oraz dw ie p ozy cje k sią ż k o w e Rr>). P rof. d r R o sp on d u w ażał zresztą, że jego d ru k i m azu rsk ie w inny zapo czątk ow ać serię „S ta ro p o lsk ie j B ib lio te k i M a z u rsk ie j” 87). N astępn ym i tom ik am i m iały być: K a t e c h i z m z r, 1546 M a ł e c k i e g o oraz W y z n a n ia S e k l u c j a n a . N astę p n ie p rzygotow an o w yd an ie p racy B. L e ś n o d o r s k i e g o o D o m i­

78) W APO Н /4 Ш A — 3 pism o IM z d. 10 III 1948 r.

70) W APO II/41/I A — 4 p ism o IM z d. 22 III 1948 r. T ru d n o ści p e rso ­ n aln e i o rg an izac y jn e zah am o w ały n aw et a k c ję odczytow ą In stytu tu .

80) W A PO II/41/I A — 4 T a szersza o rg an iz ac ja m ia ła n ie jak o zm obilizow ać lud n ość autoch ton iczn ą do a k c ji p o lsk ie j. Np. w zw iązku z przygotow yw an ym i n a m a j 1948 r. u ro czy sto ściam i gizew iu szow sk im i w m arcu 1948 zam ierzan o „zgro m ad zić ew an gelik ó w M azu rów ” (p ism o IM z d. 2 III 1948 r.). (N a zd e w a­ sto w an e j m ogile G izew iu sza z tru dem od n alezion ej przez B ied raw in ę , s t a r a ­ niem IM w zn iesion o n ag ro b e k taki, jak i zniszczyli h itlerow cy w 1939 r.).

81) W A PO II/41/I A — 4 p ism o IM z d. 3 II 1948 r. (W ykłady m ieli p rof, d r W. H ejn osz, p rof. dr K . G ó rsk i, p ro f, d r P asse n d o rfe r).

82) W APO 11/41 I A — 4 p ism o I. M. do M. Ż elazn o w sk iej w K rak o w ie. 82) W APO 11-41 I A — 4 p ism o IM do M. Ż elazn o w sk iej w K rak o w ie

z d. 11 II 1948 r. '

8S) W A PO II. 41 Г A — 5 T e n now y k ieru n ek p ra c m iał p rzep row ad zić nowy zarząd. 15 X I I 1947 r. w y b ran o Z arząd IM w sk ład z ie : prezes — dr A 1. S z y ­ m ań ski, se k re ta rz g en eraln y i p. o d y rek to ra R ad y N au ko w ej E. S u k e rto w a -

B ie d raw in a, sk arb n ik — d r Wł. G ębik. D a le j zam ierzan o u sp raw n ić sa m ą d z ia ­ łaln ość Z a rz ą d u u sta ia ją c , że zeb ran ia Z arząd u IM w in ny od byw ać się p rz y ­ n ajm n ie j raz w m iesiącu . W m arc u 1948 r. zam ierzan o p rzen ieść IM do Z am k u olszty ń sk iego o raz rozpocząć o rgan izację kół IM w teren ie (protokół z zeb ran ia z d. 26 III 1948 г.). M iano doprow adzić do połączen ia IM z M uzeum M azu rsk im .

81) W APO II 41 I A — 3 w yk az p lan ow an ych w yd aw n ictw IM na rok 1947/48. 83) S ta n isła w F l i s , Bib lio g ra fia „K o m u n i k a t ó w ” I n s t y t u t u M a z u rsk ie g o

w O l s z t y n i e za la t a 1946— 1950, K o m u n ik aty , 1959, z. 4, s. 495 — 498. ae) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h isto rii badań... s. 27. 87) W APO II/41/I A — 3 p ism o p ro f. dr S t. R o sp o n d a z d. 27 V 1947 r.

nium W a r m i ń s k im m). Sk rom n y dorobek p ra c y n au k o w ej In sty tu tu st a l sic

bardzo pom ocny w k ryzysow ych m iesiąc ac h (m aju, czerw cu i lipcu ), kiedy zazn aczać się zaczęła n ow a o rg an izac ja in sty tu tó w n aukow ych. P ro b lem ten w yp łyn ął nagle, tak że zarząd In sty tu tu M azu rsk iego nie m ógł n aw et u sto su n ­ k ow ać się do nowych p rojektó w . S tą d na k o n fe re n cji u w ice m in istra G lu cka w d. 7 V I 1948 r., na k tó re j In sty tu t re p re zen to w ali E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a oraz m gr J . A ntoniew icz, za p a d ła d e cy zja o „u p ań stw o w ien iu In sty tu tu M a­ zu rsk iego, podobnie ja k In sty tu tu Z ach o dn iego i Ś lą sk ie g o ” 8"). M in iste r G lu ck zażąd ał, ab y do dn ia 7 lip ca p rzed staw ion o In sty tu to w i decyzję i u stalo n o w aru n ki w aln ego zgro m ad zen ia w sp ra w ie „u p ań stw o w ie n ia” . J e ś li chodzi o szczegóły, to n ow a o rg an iz ac ja In sty tu tu m ia ła p o legać na całk ow itym oddzielen iu a k c ji p o p u lary z ac y jn e j, k tó rą (n aw et w y d aw n ictw a p opu larne) m iał firm ow ać P o lsk i Z w iązek Z ach o d n i"0). P odobn ie a k c ja rep o lo n izacy jn a In sty tu tu m iała p rz e jść w ręce PZZ, In sty tu t m iał z a ją ć się ty lk o p racą n au kow ą.

U pań stw o w ien ie In sty tu tu w zasad zie rów n ać m ogło się jego lik w id acji. D latego se k re tarz g e n e raln y In sty tu tu (E. B ied raw in a) p o d jął się n aw iązan ia kon tak tó w (16 i 17 czerw iec 1948 r.) z in sty tu tam i: Z achodnim , Ś lą sk im i B a ł­ tyckim , by u stalić ja k ą ś w spó ln ą płaszczyzn ę d z ia ła n ia 01). W w y n ik u zarząd In sty tu tu n a p osied zen iu w dniu 30 czerw ca 1948 r. w y raził zgodę na przejęcie p racy sp ołeczn o-ośw iatow ej, k u ltu raln e j, p u b lic y sty czn o -p ro p ag an d o w e j i repo- lo n izacy jn ej przez P o lsk i Z w iązek Z ach odn i” "'2). O stateczn ie od byte 7 lipca 1948 r. w aln e zgrom adzen ie In sty tu tu nie p rzep row ad ziło jego lik w id a c ji fo r­ m aln ej, a zgodziło się tylko na połączenie z In sty tu te m Z achodnim . „ S tw ie r ­ d z a ją c , że dotych czasow y dorobek In sty tu tu M azu rsk iego był n iew ątp liw ie p o­ zytyw ny, m a ją c na u w adze nie p o d le g ają c ą zastrzeżeniom kon ieczność p ra c tego kieru n k u oraz zalecan y m przez M in isterstw o Ziem O dzyskan ych zjednoczeniu in stytu tów naukow ych, w id ząc korzyść d la ro zw oju tej p lacó w k i w aln e ze­ b ran ie członków In sty tu tu M azu rsk iego u ch w ala dokonan ie w y żej w ym ien io­ nego połączen ia o raz u pow ażn ia zarząd In sty tu tu M azu rsk iego do p rze p ro w a­ dzenia p e rtra k ta c ji z In sty tu te m Z achodnim w tym duchu, aby zap ew n ić roz­ w ój b ad ań naukow ych, tyczących ziemi w arm iń sk o -m azu rsk iej.

W alne zebran ie w y raża życzenie, ażeby zorgan izow an y In sty tu t M azu rsk i ja k o część In sty tu tu Z ach odn iego został oddan y pod opiekę U n iw ersy tetu W ar­ szaw sk ie go ze w zględu na n atu raln e ciążen ie ziem i w a rm iń sk o -m a z u rsk ie j do M azow sza o raz ażeby był reprezen tow an y przez co n ajm n ie j dw ie osoby w cen­ traln ym kierow n ictw ie in sty tu tó w n au kow ych ” M).

8a) P rac ę tą p rzygotow an ą do w y d an ia p rzez IM op ublikow ał ju ż In stytu t Zachodni.

"*) W APO II/41/I A — 4 p ism o IM z d. 8 VI 1948 r. 4 V 1948 r. m in ister D u biel zap ro sił E. B ie d raw in ę na k o n fe re n cję do W arszaw y. T am ośw iadczono, że „IM nie może być zlikw idow an y, ja k sobie życzą niektórzy, bo zysk a! uznanie. S tą d m a być u p ań stw ow io n y...” (W APO II/41/I A — 5 protokół z p o­ sied zen ia Z arząd u I. M. z d. 9 V I 1948 г.).

"") W APO II/4'l.'I A — 4 p ism o P o lsk ie go Z w iązk u Z achodn iego (Z arządu G łów nego) z d. 22 V I 1948 r.

"’) W APO I1/41/I A — 4 E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a , ch cąc zag w aran to w ać n iep rzerw an ą d ziałaln ość IM n aw iązała bezpośrednie k on takty z dy rek to ram i in sty tu tó w M. P o llak iem i R. Lu tm an em . *

-**) W APO 11,41/1 A — 4 p ism o IM z d. 1 V II 1948 r.

M) W APO II/41/I A — 1 W zasad zie fo rm aln ie W alne Z gro m adzen ie In sty ­ tutu M azu rsk iego nie p o d ję ło statu to w o (§ 54' „R o zw iązan ie In sty tu tu M azu r­ sk iego m oże n astąp ić na p o d staw ie u ch w ały Щь członków sto w arzy szen ia”) decyzji ro zw iązan ia. C hodziło racze j o to, by w n ajg o rszy m razie k ilk u człon­ ków IM zostało au tom atyczn ie członkam i In sty tu tu Z achodn iego w Poznaniu.