Fotek, Barbara
Sesja naukowa "Obozy hitlerowskie
na Warmii i Mazurach 1939-1945"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 469-472
Barbara Fotek
S E S J A N A U K O W A „ O B O Z Y H I T L E R O W S K I E
N A W A R M I I I M A Z U R A C H 1 9 3 9 — 1 9 4 5 ”
O k r ę g o w a K o m isja B a d a n ia Z b rod n i H itle r o w sk ic h (dalej O K B Z H ) w O l s z ty n ie w s p ó ln ie z Z a r zą d em W o je w ó d z k im Z w ią z k u B o j o w n ik ó w o W o ln o ść i D e m o k r a c ję w O lsz ty n ie z o r g a n iz o w a ły 12 g r u d n ia 1984 r. se sję n a u k o w ą p o św ię c o n ą m a r ty r o lo g ii lu d n o śc i p o lsk ie j n a W a rm ii i M a zu ra ch w la ta c h II w o j n y św ia to w e j. O rg a n iz a to r o m p r z y ś w ie c a ł c e l u p a m ię tn ie n ia c z te r d z ie s to le c ia o d b u d o w y p a ń stw o w o śc i p o lsk iej. S e s j ę o tw o r z y ł p r z e w o d n ic z ą c y O K BZ H , p rezes S ą d u W o je w ó d z k ie g o w O lszty n ie, m g r Ir en eu sz O lszta.
W w y s tą p ie n iu sw o im p o d k reślił, iż k o n fe r e n c ja jest ok a zją do p r z y p o m n ie n ia zb ro d n i h itle r o w sk ic h i z a m a n ife s to w a n ia n a sze g o sta n o w isk a w o b e c r e w iz jo n isty c z n y c h w y s tą p ie ń w R e p u b lic e F e d e r a ln e j N ie m ie c .
G łó w n a K o m isja B a d a n ia Z b rod n i H itle r o w sk ic h W P o lsc e — s t w i e r d ził — d z ia ła ln o ścią sw o ją izawsze słu ż y ła in te r e so m p o k o ju i p o sza n o w a n ia z a sa d p r a w a i m o r a ln o śc i o g ó ln o lu d z k ie j. D la te g o też S e jm P R L u sta w ą z 6 k w ie t n ia 1984 r. p o sta n o w ił p o d n ie ść K o m is ję do r a n g i In sty tu tu . P e łn a n a z w a brzmi: G łó w n a K o m isja B a d a n ia Z b rod n i H itle r o w sk ic h w P o ls c e •— In s ty tu t P a m ię c i N a r o d o w e j (dalej G łó w n a K o m isja ). P o u cz c z e n iu c h w ilą cisizy p a m ię c i zm a r łe g o prof. dr. C z e sła w a P ilic h o w s k ie g o , p r z e w o d n ic tw o s e sji o b ją ł dr T a d e u sz F ilip k o w s k i.
P r z e d sta w ił on z e b r a n y m p o rząd ek obrad, z a w ie r a ją c y m . in. referaty: — m g r Ir e n e u sz O lszta, Z d zia ła ln o ś c i O k r ę g o w e j K o m i s j i B a d a n ia Z b r o
d n i H i t l e r o w s k i c h w O l s z t y n i e w la ta c h 1965— 1984; — d r A n to n i S o ło m a , C h r z e ś c ija ń s k ie «N i e » i m p e r i a l i s t y c z n e j w o jn ie ; — d r B o h d a n K o z ie łło - P o k le w s k i, Z p r o b l e m a t y k i z a tr u d n ie n ia j e ń c ó w w o j e n n y c h w z a k ła d a c h z b r o j e n i o w y c h P r u s W s c h o d n ic h m la ta c h II w o j n y ś w i a t o w e j ; — d r B o h d a n Ł u k a sz e w ic z , O b ó z h i t l e r o w s k i w D z ia ł d o w i e w la ta c h 1940— 1945.
W in fo r m a c ji z d zia ła ln o ści K o m isji, I. O lszta stw ie r d z ił m . in.: „ w o k u p o w a n y c h p rzez T r zecią R zeszę k ra ja ch E u r o p y straciło ż y c ie 30 m in ludzi, w ty m w sp o só b p la n o w y i z p r e m e d y ta c ją z a m o r d o w a n o 18,1 m in osób c y w iln y c h . Z g in ę ło w ie lu in te le k tu a listó w , lu d zi n a u k i. K u ltu r a n a ro d o w a p o n io sła o g r o m n e s tr a ty ta k ż e w d o b ra ch m a te r ia ln y c h . N ie m c y h itle r o w sk ie z ła m a ły o b o w ią z u ją c e p r a w o n a r o d ó w — k o n w e n c j ę h a sk ą z 1907 r. i k o n w e n c j ę g e n e w s k ą z 1929 r. m a so w o m o r d u ją c lu d n o ść c y w iln ą w obozach za g ła d y o r a z je ń c ó w w o je n n y c h . N ic d z iw n e g o , że P o ls k a p o w y z w o le n iu k r a ju jako je d n a z p ie r w s z y c h w y d a ła sp e c ja ln ą u s t a w ę k a m ą d o ty c zą cą o d p o w ie d zia ln o śc i z a zb ro d n ie T r zeciej R z e sz y N ie m ie c k ie j, a m ia n o w ic ie d e k r e t z 31 s ie r p n ia 1944 r. S ą d y a n ty h itle r o w s k ie j k o a lic ji d o ty c h c z a s s k a z a ły łą c z n ie
K e m u n lb itr M n u rs fc o -W a rm iA ik lt, IM S , n r S-4
470 Kro nika n a u k o w a
ok oło 50 ty s. h itle r o w c ó w za p o p e łn io n e zb rod n ie w o je n n e i zb ro d n ie p r z e c iw k o lu d zk ości. W R F N w sz c z ę to d o c h o d zen ie p r z e c iw k o 84 403 osobom , zaś do 1 sty c z n ia 1984 r. o sąd zon o z a le d w ie 6456 o só b ”. G łó w n a K o m isja s y s t e m a ty czn ie u d z iela p r a w n e j p o m o c y są d o m R F N w g ro m a d z e n iu d o w o d ó w p r z e c iw k o zb rod n iarzom w o je n n y m . R e fe r e n t p rzy p o m n ia ł też, iż w d w u d z ie sto le tn im ok resie d zia ła ln o śc i O k rę g o w a K o m isja z o r g a n iz o w a ła łą czn ie 17 se sji — 12 w O lsz ty n ie a 5 w teren ie. Z asad n iczą sw o ją d z ia ła ln o ść o p iera ła na a k ty w ie sp o łe c z n y m . Z a jm o w a ła się p r o w a d z e n ie m śle d z tw w sp ra w a ch zbrod n i w o j e n n y c h i zbrod n i p rzec iw k o ludzkości; sp ra w b a d a w czy ch , d o k u m e n ta c y jn y c h oraz prac a r c h iw a ln y c h ; p u b lik o w a n ie m w y n ik ó w ty c h działań za pom ocą śr o d k ó w m a so w e g o p rzek azu i w y d a w n ic t w .
D r A n to n i S o ło m a w sw o im refe r a c ie o m ó w ił sto su n k i w K o ś c ie le p r o te sta n c k im , jak i r z y m sk o k a to lic k im w P r u sa c h W sc h o d n ich w a sp e k c ie h is t o r y c zn y m . W y b u c h ■ d ru g iej w o j n y ś w ia to w e j sp o w o d o w a ł w y r a ź n e p op arcie ob u K o śc io łó w dla p la n ó w m ilita r n y c h T r zeciej R zeszy. Z d a rz a ły się i n d y w i d u a ln e p r z y p a d k i w y s tę p o w a n ia p r z e c iw k o w o j n ie jako sp rz eczn ej z e w a n g e lią. Część d u c h o w ie ń stw a starała się n a sw ó j in d y w id u a ln y sp osób ła god zić sk u tk i w o j n y p rzez k o n sp ir a c y jn e n ie s ie n ie p o m o c y je ń co m w o je n n y m i ro b o tn ik o m p r z y m u so w y m . B y ła to jed nak gru p a n ie liczn a .
Po p r z e r w ie g ło s zab rał dr B o h d a n K o z ie łło -P o k le w s k i. R e fe r e n t p r zed s t a w ił z e b r a n y m d o w o d y n ie p r z e str z e g a n ia k o n w e n c ji h a sk ie j z 1907 r. i k o n w e n c j i g e n e w s k ie j z 1929 r. w p rzed m io cie za tru d n ie n ia je ń c ó w w o je n n y c h w p r z e m y śle z b r o je n io w y m n a t e r e n ie P rus W schodnich.
R e fe r a t nt. obozu h itle r o w sk ie g o w D z ia łd o w ie w la ta ch 1940— 1945 w y g ło sił dr B o h d a n Ł u k a sz e w ic z .
M ó w ca sc h a r a k te r y z o w a ł p o k ró tc e źródła, z jakich k o r z y sta ł p rzy o p r a c o w a n iu refera tu . S z c z e g ó ln e z n a czen ie m ają w śr ó d n ich w s p o m n ie n ia b y ły c h
je ń c ó w te g o obozu. D o w r z e śn ia 1941 r. ob óz m ia ł c h a ra k ter k a rn ego. K o m e n d a n te m b y ł ss -m a n K rauze.
Z a c h o w a ło się w s p o m n ie n ie p an a Ś w ią tk o w s k ie g o , k tó r y w o b o zie p r a co w a ł jako m o n te r in sta la c ji sa n ita r n o -w o d o c ią g o w e j. W id zia ł on p r z e tr z y m y w a n y c h w p iw n ic a c h w ię ź n ió w z w ią z a n y c h d ru te m k o lcza sty m . B y ł on ta k ż e św ia d k ie m bicia w ię ź n ió w p a łk a m i g u m o w y m i i d r e w n ia n y m i p rzez u s t a w io n y c h do teg o celu w d w u sz e r e g u ż o łn ie r z y n ie m ie c k ic h . W iad om o m u było o e g z e k u c ja c h w ię ź n ió w na te r e n ie ob ozu bąd ź w p o b lisk ic h la sa c h (K om or n iki). D o m a ja 1940 r. w D z ia łd o w ie N ie m c y za m o r d o w a li ok oło 1500 w i ę ź n ió w .
W o b ozie p a n o w a ły n ie z w y k le tru d n e w a r u n k i b y to w e . R acje ż y w n o ś c io w e w y s ta r c z y ły , a b y u tr z y m a ć się p rzy ży c iu — p a n o w a ł głód. W ię ź n io w ie sp a li w p r o st na s ło m ie zm ie n ia n e j bardzo rzadko. N ie b y ło u rzą d zeń sa n ita r ny ch . W ię ź n io w ie b y li ź le ubrani, b ru d n i — p a n o w a ła w s z a w ic a . M ów ią o ty m n ie ty lk o rela c je św ia d k ó w , a le i z a c h o w a n y rap o rt w y s o k ie g o u rzęd n ik a S S E r n sta K a lte n b ru n era .
Od listo p a d a 1940 r. do sty c z n ia 1945 r. p rzeszło p rzez obóz co n a jm n ie j 17 ty s. osób. D od ając do teg o o k res sp rzed listo p a d a 1940 r. — łą czn a liczba w ię ź n ió w w y n o s i ok oło 24 tys. osób. W sty c z n iu 1945 r. w tr a k cie lik w id a c ji ob ozu w lesie , w S ta r y c h Ja b ło n k a c h , za strz elo n o 118 e w a k u o w a n y c h w ię ź nió w .
Ja k o p ierw sza, zabrała gło s w d y sk u sji A lin a Z ie n k ie w ic z . B y ła ona w i ę ź n ie m ob ozu w D z ia łd o w ie od m a ja 1944 r. W sp om in a. O bóz w D z ia łd o w ie b y ł
Kronika n a u k o w a 471
straszn y. P r z y b r a m ie o b o zo w ej sta li ss-m a n i, i p rzy w e jśc iu za bra m ę bili p ejczam i. N a s tę p n ie całą noc w ię ź n ia r k i s t a ły na d w o rze, rano k a za n o r o ze brać się im do naga, p o se g r e g o w a n o k o b ie ty i o d e sła n o do b a rak ów . W b a ra kach b y ł y p ry cze do sp a n ia , k tó r e „aż się r u sz a ły ” od ro b a ctw a — b y ł y to w sz y . W obozie p a n o w a ł s t r a s z liw y głód. N a p o siłk i w ię ź n ia r k i b y ły z m u szo n e sk ak ać żabką. G l y k tó r a ś c h cia ła się w y p r o s to w a ć b y ła bita. W id ziała jak ss-m a n i d ob ijali w ię ź n ió w bu tam i. W o b ozie p r z e b y w a ła ro sy jsk a w ię ź n ia r k a Tania, którą znała. K o m e n d a n t ob o zu o so b iście z a m o r d o w a ł ją w ob ecn ości w ię ź n ió w . Praca b y ła m ord ercza zaró w n o w sk w a r z e jak i w zim ie, i — jak sąd zi d y sk u ta n tk a — g d y b y n ie p o m o c w s p ó łw ię ź n ió w , n ie p r z e ż y ła b y obozu. J e s ie n ią 1944 r. p r z e w ie z io n o ją d o obozu w R aven sb r ü c k .
N a s tę p n ie g ło s zabrał p. J a n K a p u śc ia k w y r a ż a ją c p og lą d , ż e n a le ż y z a ch ęcić w s z y stk ie o rg a n iz a c je sp o łe c z n e do w s p ó łp r a c y z K o m isją b o w ie m sp ra w a z a c h o w a n ia p a m ię c i o zb ro d n ia ch h itle r o w sk ic h jest w a ż n a dla m ło d e g o p o k o len ia .
E u g e n iu sz S k ib iń sk i, k tó r y jest p o śr e d n ik ie m K o m isji w k o n ta k ta c h z o r g a n iz a c ja m i k o m b a ta n c k im i w e F ra n c ji i B e lg ii, m ó w ił o so lid a r y z o w a n iu się b. w ię ź n ió w w o j e n n y c h B e lg ii i F r a n c ji z w ię ź n ia m i polsk im i.
K o le jn o g ło s za b rał T a d eu sz K o c h a n o w sk i — p r z e w o d n ic z ą c y k o m isji h isto r y c z n e j Z B oW iD , M ó w ił m . in. o p o tr zeb ie p r z e k a z y w a n ia m ło d z ie ż y histo rii za g ła d y z la t okupacji. S tw ie r d z ił, że h isto rię ob o zó w u tw o r z o n y c h p rzez N ie m c y m o żn a p o d z ie lić n a d w a o k r e sy — do 1939 r. i po ty m roku. Po r. 1939 rola o b o z ó w z m ie n iła się. S ta ły się o n e in str u m e n te m e k ste r m in a c ji n a ro d ó w s ło w ia ń s k ic h i in n y c h n a ro d ó w św ia ta . W p ro w a d zo n o w ó w c z a s k o m o r y g a zo w e. P ie r w sz ą z n ic h u r u ch o m io n o w D a ch au . W a ru n k i w o b ozach p racy n ie w ie le się r ó ż n iły od w a r u n k ó w w obozach k o n c e n tr a c y jn y c h . S p e c y fic z n y m i o b o z a m i b y ły też g e tta ż y d o w s k ie o r g a n iz o w a n e w w ię k sz y c h m ia s tach. M ó w ca p r z y p o m in a ł też, że je szc ze przed w o jn ą o sa d zili N ie m c y w o b o zach ok oło 2 ty s. d z ia ła czy p o lo n ijn y c h w N ie m czech .
D r Z y g m u n t Lietiz — n a w ią z a ł do refe r a tu dr. Ł u k a sz e w ic z a p odając p arę sz c z e g ó łó w rap ortu K a lte n b ru n era . S tw ie r d z ił także, iż w obozie w D z ia ł d o w ie z g in ę ło n ie w ą t p liw ie w i e l e osób z P om orza, o czy m p o w in n a m ó w ić d o k u m e n ta c ja z C iech a n o w a . O m ó w ił n a stę p n ie ro d zaje o b ozów w P ru sa ch W sc h o d n ic h i w s k a z a ł d a lsze p o tr zeb y b a d a w c z e w tej d ziedzinie.
W a c ła w A n d r u sz k ie w ic z m ó w ił o roli O k r ę g o w e j K o m is ji w p rocesie k sz ta łto w a n ia św ia d o m o śc i h isto r y c z n e j o b y w a te li. P rz y p o m in a ł o p o g lą d a ch , iż po tak d łu g im o k resie n ie n a le ż y ro zd ra p y w a ć sta r y c h ran p rzez o rg a n izo w a n ie te g o ty p u se sji n a u k o w y c h i p u b lik o w a n ie w y d a w n ic t w z w ią z a n y c h z m a rty r o lo g ią . P o g lą d ta k i ok a za ł się b łę d n y , a d alsza d z ia ła ln o ść K o m isji n iezb ęd n a . W ażk o ść za g a d n ie ń p o r u sz a n y c h p rzez K o m is ję u św ia d a m ia ją n a m dzisiaj n ie ty lk o d z ia ła n ia z io m k o stw r e w iz jo n isty c z n y c h w R F N , a le także n ie p o k o ją c e w y p o w ie d z i p o lity k ó w p a ń stw k o a lic ji a n ty h itle r o w s k ie j, p o d w a ża ją cy ch a k tu a ln o ść u k ła d ó w z J a łt y i P o czd a m u . M u sim y p a m ię ta ć o ty m , że groziła n a m z a g ła d a b iologiczn a. O n ie j m ó w ią św ia d k o w ie , k tó r zy jeszc ze żyją. S ą to w isto c ie r a n y k r w a w ią c e i b o lą c e d la ty c h ludzi, k tó r y m ud ało się te n k o szm a r p rzeżyć . S ą o n i jed n a k ż y w y m i d o w o d a m i i m a ją m o r a ln y o b o w ią z e k w o b e c p r z y sz ły c h p o k o le ń P o la k ó w m ó w ić o s w o ic h cierp ien ia ch , b y o ty m n ie za p o m n ia ły . W z a k o ń czen iu m ó w c a stw ie r d z ił, że m a te r ia ły z se sji w i n n y b y ć o p u b lik o w a n e. Z a w ie r a ją o n e b o w ie m n ie ty lk o su c h y m a ter ia ł fa k to g r a fic z n y , a le i w s p o m n ie n ia ludzi, k tó r z y z e tk n ę li się z e zbrodnią,
472
Kronika naukowa
N a s tę p n ie o p r a co w a n o a p e l o n a d sy ła n ie d o K o m is ji w s z e lk ic h m a te r ia łó w i in fo r m a c ji d o ty c z ą c y c h e k ste r m in a c ji lu d n o śc i p o lsk ie j i in n y c h n a r o d o w o śc i w o k r e s ie II w o j n y ś w ia t o w e j n a t e r e n ie W a r m ii i M azur.
P o d c z a s s e s j i w h a llu b ib lio te k i S ą d u W o je w ó d z k ie g o o tw a r to w y s t a w ę p o św ię c o n ą o b o zo m h itle r o w sk im n a W arm ii i M azurach. W e k sp o z y c ji w y o drębniono: ob ó z k a r n y dla d z ie c i i m ło d z ie ż y w L u b a w ie , obóz h itle r o w sk i w D z ia łd o w ie , S ta la g I В w O lsz ty n k u oraz te m a ty k ę r o b o tn ik ó w p r z y m u so w y c h w P r u sa c h W schod n ich .
