Nowak, Zenon
"L’Ordine teutonico. Alle origine
dello prussiano", Karol Górski, Torino
1971 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 460-461
460 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
c o ra z s iln ie j z w ra c a s ię n a p o łu d n ie . J e j c e le m j e s t o p a n o w a n ie t r o n u k ra k o w sk ie g o . R ó w n o c z e śn ie w e w ła s n y m k s ię s tw ie K o n ra d a n a s tę p u je n ie u c h ro n n y p ro c e s d e z i n te g ra c ji, z w ią z a n y z d o ra s ta n i e m sy n ó w K a z im ie r z a , B o le sła w a i S ie m o w ita , k tó rz y z a c z y n a ją d ą ż y ć d o p o z y s k a n ia w ła s n y c h d z ie ln ic. N a jc e n n ie js z ą c zę ścią r o z p ra w y B. "Wło d a rs k ie g o j e s t a n a liz a , ty m ra z e m ju ż p r z e w a ż n ie s a m o d z ie ln a (d o ty c h c z a s o w a l i t e r a t u r a n ie w ie le n a ty m p o lu z d z ia ła ła ), o w ego p r z e jś c ia od ,.p la n u p ó łn o c n e g o ” do „ p la n u p o łu d n io w e g o ” (s. 47). S ą to la t a 1227—*1243. O s t a tn i m e p iz o d e m „ p la n u p ó łn o c n e g o ” b y ła b itw a p o d S u c h o d o łe m (25 V 1243), k t ó r a o s ta te c z n ie p r z e k r e ś li ła d ą ż e n ia K o n r a d a d o o p a n o w a n ia M a ło p o lsk i. R e k o n s tr u k c ja w y d a r z e ń w w y m ie n io n y m o k re s ie o b e jm u je s p r a w y d o ty c z ą c e c a łe j P o lsk i.
M iło śn ic y d z ie jó w p o ls k ie g o ro z b ic ia d z ie ln ic o w e g o b ę d ą ró w n ie c h ę tn ie sięg a li do p ra c y B. W ło d a rsk ie g o , j a k d o tą d do S tu d ió w S. Z a c h o ro w sk ie g o .
G e ra rd L a b u d a
K a ro l G ó r s k i , L ’O rd in e te u to n ic o . A l le o rig in e d e llo p ru ss ia n o , T o rin o 1971, ss. X V I, 287, 6 w k ła d e k ilu s tr., 1 ta b . g e n e a lo g ic z n a .
C e n io n a n a e u r o p e js k i m r y n k u w y d a w n ic z y m o fic y n a w ło s k a G iu lio E n a u d i w y d a ła k s ią ż k ę w y b itn e g o u c zo n e g o p o ls k ie g o , K a r o la G ó rs k ie g o , p t. Z a k o n k r z y ż a c k i. U p o c z ą tk ó w p a ń s tw a p r u sk ie g o . F a k t te n z a s łu g u je n a szc z eg ó ln e p o d k re ś le n ie , g d y ż j e s t to p ie rw s z a , t a k o b s z e rn a , p r a c a p o ls k ie g o h i s to r y k a o d z ie ja c h Z a k o n u , k tó r a z o s ta ła w y d ru k o w a n a p rz e z z a g r a n ic z n y d o m w y d a w n ic z y . D o ty c h c z a s c z y te ln ik n ie z n a j ą c y ję z y k a p o ls k ie g o d la u z y s k a n ia in f o r m a c ji o Z a k o n ie z m u sz o n y b y ł sięg a ć do o b fite j, a c z k o lw ie k n ie z a w s z e o b ie k ty w n e j, l i t e r a t u r y n ie m ie c k ie j. P r a c a ta s t a n o w ić m oże p o c z ą te k w p r z e ła m a n iu m o n o p o lu h is to rio g r a f ii n ie m ie c k ie j d o ty c z ą cego in fo r m o w a n ia c z y te ln ik a k r a jó w z a c h o d n ic h o z n a c z e n iu i ro li K rz y ż a k ó w , z w ła s z c z a o p rz e sz ło śc i E u r o p y ś r o d k o w o w sc h o d n ie j. K a ro l G ó rs k i j e s t a u to re m p ie rw s z e j, ze s ta n o w is k a p o lsk ie g o , g r u n to w n e j s y n te z y p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h , od k tó r e j u k a z a n ia się d ru k ie m m in ę ło j e d n a k p o n a d ć w ie rć w ie k u 1. N in ie js z a k s ią ż k a n ie j e s t p o p r o s tu p rz e tłu m a c z e n ie m ta m te j, o d n a p is a n ia k tó r e j n a s t ą p i ł p rz e c ie ż o g ro m n y p o s tę p w z a k r e s ie z n a jo m o ś c i ź ró d e ł d o d z ie jó w Z a k o n u i ic h i n t e r p r e ta c ji, d o czego w n ie m a ły m s to p n iu p rz y c z y n ił się s a m a u to r. O g ó ln ie n a le ż y z a u w a ż y ć , że w o m a w ia n e j p r a c y w id a ć n ie «tylko d b a ło ść o szczeg ó ły , o k a ż d y f a k t i z d a rz e n ie h is to ry c z n e , k tó r e s ą s ta r a n n i e d o b ra n e i w y w a ż o n e , a le ró w n ie ż s z e ro k i ro z m a c h i o d d e c h u k a z a n e w p r z e m ia n a c h p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o n a t l e o g ó ln ie js z y c h p ro c e s ó w z a c h o d z ą c y c h w c a łe j E u ro p ie . W te n sp o só b n a p is a n a s y n te z a , g łę b o k o p rz e m y ś la n a , m o g ła w y jś ć ty lk o s p o d p ió r a a u to r a , k tó r y sp ę d z ił p o n a d 40 l a t in te n s y w n e j p r a c y b a d a w c z e j n a d h is to r ią Z a k o n u . N ie z n a c z y to , że k s ią ż k a j e s t p o z b a w io n a so lid n e g o b a g a ż u e ru d y c y jn e g o , w rę c z p rz e c iw n ie , z a w ie ra o n a b o g a ty m a te r ia ł f a k to g r a fic z n y n ie z b ę d n y w n ie j z e w z g lę d u n a a d r e s a ta .
O m a w ia n ą p r a c ę p o p rz e d z a k r ó tk a p r z e d m o w a i k ilk u s tr o n ic o w e w p ro w a d z e n ie , w k tó r y m n a ś w ie tlo n o m o ż liw o ści i sp o so b y b a d a n i a d z ie jó w Z a k o n u . W ła śc iw a je j t r e ś ć u j ę t a j e s t w p ię c iu ro z d z ia ła c h , m ia n o w ic ie : 1. Z a k o n k r z y ż a c k i n a d b r z e g ie m M o rza Ś r ó d z ie m n e g o i B a ł t y k u ; 2. P a ń s tw o w ie lk ie g o m is tr z a го P r u s a c h ; 3. Z a k o n p r z e c iw u n ii p o ls k o - lite w s k ie j; 4. W a lk a o w o ln o ść ; 5. U p a d e k i s e k u la r y z a c ja , o ra z w ep ilo g u , o b e jm u ją c y m d w a m n ie js z e ro z d z ia lik i: il. K o n ie c Z a k o n u w In fl a n ta c h i 2. G a łą ź Z a k o n u k r z y ż a c k ie g o w R z e s z y . K a ż d y ro z d z ia ł d z ie li s ię z k o le i n a p o d ro z d z ia ły w lic z b ie od 11 do 15. K o n s t r u k c ja c a łe j p r a c y j e s t j a s n a i p rz e jrz y s t a . R zeczą z b ę d n ą b y ło b y t u szc z eg ó ło w e o m a w ia n ie tre ś c i w sz y s tk ic h ro z d z ia łó w , a l e w a r to p r z y n a jm n ie j w y m ie n ić ty tu ły p o d ro z d z ia łó w je d n e g o z ro z d z ia łó w , n a p r z y k ła d p i ą te g o : 1. N a r o d z in y w o ln o ś c i; 2. K r y z y s Z a g o n u w P r u s a c h ; 3. Z w ią z e k s ta n ó w p r u s k ic h ; 4. P o l ity k a p o k o jo w a K o n ra d a v o n E r lic h s h a u s e n ; 5. A k t y te r r o r u i r e p r e s ji; 6. I n te r w e n c ja b is k u p ó w i o s ta tn ie la ta K o n ra d a v o n E r lic h s h a u se n ; 7. P ie r w s z e la ta r z ą d ó w L u d w ik a v o n E rlic h s h a u se n ; 8. P r z y g o to w a n ia d o p ro ce su ; 9. P ro c es c e s a r sk i
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 461 i w y r o k ; 10. P o w s ta n ie ; 11. W o jn a tr z y n a s to le tn ia : p ie r w s z y o k re s ; 12. D ru g i o k re s: tr a n s a k c je i s p r z e d a ż z a m k ó w ; 13. T r z e c i o k re s : o fe n s y w a Z a k o n u k r z y ż a c k ie g o ; 14. C z w a r ty o k re s : 1463— 1466; 15. P o k ó j to r u ń s k i w 1466 r. P r z y o k a z ji te g o ro z d z ia łu n a le ż y d o d a ć, że K a ro l G ó rs k i p o z o s ta ł p r z y s w o je j p e rio d y z a c ji w o jn y t r z y n a s t o le tn ie j, p rz y ję te j ju ż w p r a c y P o m o r ze w d o b ie w o jn y t r z y n a s to le tn ie j (1932 r.), d z ie lą c j ą n a c z te ry o k r e s y 2. P o d z ia ł te n , z d a n ie m a u t o r a , le p ie j u w y p u k la ii a k c e n tu je p o szc z eg ó ln e je j o k re s y n iż ty lk o p o d z ia ł d w u d z ie ln y M a r ia n a B is k u p a 3, co j e s t ta k p r z y d a tn e w k s ią ż c e p rz e z n a c z o n e j je d n o c z e ś n ie d la s ze rsz eg o c z y te ln ik a . D o i n t e r e s u ją c y c h m ie js c w k s ią ż c e n a le ż ą ta k ż e te, w k tó r y c h a u to r p isz e o Z a k o n ie w a s p e k cie s p o łec z n y m , o je g o s t r u k t u r z e s p o łe c z n e j. W y m ie n iłb y m t u g łó w n ie p o d ro z d z ia ły w d ru g im ro z d z ia le : Z a k o n w ś w ie tle s w o ic h s ta tu tó w (w ie k X I I I ) i S t r u k t u r a P r u s w X I V w ie k u . C ie k a w ie n a p is a n y j e s t ró w n ie ż p o d ro z d z ia ł o s z tu c e i k u ltu r z e w P r u s a c h . P r a c a , z g o d n ie z c h a r a k t e r e m w y d a w n ic tw a , n ie m a o d s y ła c z y d o w y k o rz y s t a n y c h m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h i o p ra c o w a ń , a le b r a k te n w części r e k o m p e n s u j ą z a ł ą c zo n e n a je j k o ń c u o b s z e rn e u w a g i b ib lio g r a f ic z n e , w k tó r y c h a u t o r o m ó w ił k r y ty c z n ie l i t e r a t u r ę .p rze d m io tu . P o z a ty m , z m y ś lą o s ze rsz y m c z y te ln ik u , d o k s ią ż k i z a łą c z o n a j e s t t a b lic a g e n e a lo g ic z n a d y n a s tii A rp a d ó w , A n d e g a w e n ó w , P ia s tó w , J a g ie llo n ó w , L u k s e m b u rg ó w , H a b s b u rg ó w i H o h e n z o lle r n ó w . W ty m s a m y m c elu d o d a n o o siem m aipek, n a jw ię k s z e — f o r m a t u k s ią ż k i. N ie w s z y s tk ie j e d n a k m a p k i m o ż n a u z n a ć za u d a n e , co d o ty c z y szc z eg ó ln ie p ie rw s z e j, z a ty tu ło w a n e j: P o s ia d ło śc i Z a k o n u k r z y ż a c k ie g o (1400 r.)} k t ó r a m im o te g o t y t u ł u n a o b ry s ie E u r o p y o g ra n ic z a się do p rz e d s ta w ie n ia ty lk o p o s ia d ło ś c i Z a k o n u w P r u s a c h i I n f la n t a c h , p rz y czy m dość n ie d o k ła d n ie .
N a ogół w y d a w n ic tw o E n a u d i w y sz ło o b ro n n ą r ę k ą z o d d a n ia p ra w id ło w e j p i so w n i p o ls k ic h m ie js c o w o ś c i i im io n . D la u ła tw ie n ia c z y te ln ik o w i, d o p r a c y załąc z o n o w y k a z n a z w p o ls k ic h i n ie m ie c k ic h m ie js c o w o ś c i i im io n . W id a ć j e d n a k b r a k u j e d n o lic e n ia w o d d a n iu im io n p o ls k ic h i n ie m ie c k ic h w fo r m ie w ło s k ie j. O b o k fo r m y C o r ra d o i E n ric o w y s t ę p u je te ż K o n ra d czy H e in ric h . K o n ra d , k s ią ż ę m a z o w ie c k i, p o j a w ia się p o d f o r m ą C o rra d o , a le n a p rz y k ła d K o n r a d v o n E r lic h s h a u s e n ty lk o w te j fo rm ie . L e p ie j m o ż e b y ło b y o d d a ć im ię o jc a P a w ła W ło d k o w ic a w p o s ta c i z la ty n i- z o w a n e j o g ó ln ie p rz y ję te j. V la d im íř i m ia s t Vlodirrni-rd (por. w ie lk ą p r a c ę S ta n is ła w a B ełch a , P a u lu s V la d im íři). N ie s te ty n a s tr o n a c h k s ią ż k i p o ja w iło się n ie c o b łę d ó w k o re k to rs k ic h (k o r e k ty p rz e p r o w a d z iła s a m a r e d a k c j a w y d a w n i c tw a b ez u d z ia łu a u to ra ). N a jb a r d z ie j p r z y k r y b łą d w k r a d ł s ię do d a ty z a ło ż e n ia T o w a rz y s tw a J a s z czu rcz e g o , ro k 1357 z a m ia s t 1397.
K s ią ż k a L 'O r d in e te u to n ic o ta k ż e p o d w z g lę d e m s z a ty g ra fic z n e j p r e z e n t u je się d o s k o n a le . T re ś ć je j n ie w ą tp liw ie u z u p e ł n ia ją i w z b o g a c a ją p o m y s ło w o d o b ra n e i o n ie b a g a te ln y c h u ję c ia c h i lu s tr a c je . O k o k u p u ją c e g o p rz y c ią g a ć b ę d z ie ł a d n a o b w o lu ta z f o to g r a f ią u k a z u j ą c ą f r a g m e n t p ły ty n a g ro b n e j K rz y ż a k a K u n o n a L ie b e n - s te in a z N o w eg o M iasta . N a k o n ie c n a le ż y je sz c z e ra z p o d k re ś lić , że c z y te ln ik z a g r a n ic z n y o trz y m a ł z r ą k w y b itn e g o z n a w c y , K a ro la G ó rsk ie g o , p o d k a ż d y m w z g lę d e m i n te r e s u ją c ą sy n te z ę o d z ie ja c h Z a k o n u . W sk a z a n e b y ło b y u d o s tę p n ie n ie te j p ra c y ta k ż e c z y te ln ik o w i p o ls k ie m u . Z e n o n N o w a k H e id e W u n d e r , S ie d lu n g s — u n d B e v ö lk e r u n g s g e s c h ic h te d e r K o m tu r e i C h r is tb u r g (13.— 16. J h d t), W ie sb a d e n 1968, ss. 282, 4 m a p y ; M a r b u r g e r O s tfo rs c h u n g e n , B d. 28. S to s u n k o w o b o g a ta l i t e r a t u r a p o ś w ię c o n a p ro b le m o m o s a d n ic z y m z ie m p ru s k ic h p o w ię k sz y ła się o n o w ą i d o d a jm y z a ra z n a w s tę p ie — c e n n ą p o z y c ję . A u to r k a te j d y s e r ta c ji d o k to rs k ie j z a ję ła się s to s u n k a m i o s a d n ic z y m i w k o m tu r s tw ie d z ie rz g o ń
-2 P o r. K . G ó r s k i , N o w a p ra ca o w o jn ie tr z y n a s to le tn ie j , Z a p is k i H is to ry c z n e , t. 34, 1969, z. 2, ss. 60— 61.
3 M. B i s k u p , T r z y n a s to le tn ia w o jn a z Z a k o n e m k r z y ż a c k i m 1454— 1466, W a r s z a w a 1967.
