d r A ldona C H LE W IC KA
Katedra Bibliotekoznawstwu i Informacji Naukowej Akademia Bydgoska
K siążka polska w B ydgoszczy
w okresie m iędzyw ojennym
N a m ocy trak tatu p o k o jo w eg o p o d p isan eg o p rzez N iem cy 28 c z erw ca 1919 r. B y d g o szcz p o w ró ciła do Polski i w łącz o n a zo stała do w o je w ó d z tw a p o zn ań sk ieg o . W w yn ik u siln eg o o d p ły w u ludności niem ie ck iej po cz erw cu 1919 r., w latach d w u d z iesty c h liczba p olskich m ieszk ań có w m ia sta z w ię k sz y ła się n iem al trzy k ro tn ie. Szybko n a stąp iło p rzejęcie przez P o lak ó w instytucji zaró w n o k u ltu raln y ch i o św iato w y c h ja k i zak ład ó w p rz e m y sło w y c h , han d lu itp. Jed n ak w ch w ili o d zy sk a n ia n iep o d leg ło ści w B y d g o szczy p raw ie nie ist n iała książka polska. G ród nad Brdą, m iasto ukochane przez N iem ców , ich „m ały B erlin ” , w o k resie zab o ró w po d d an e b y ło szczeg ó ln y m p ro ceso m zn iem czan ia. S zero k o za k ro jo n a , p ru sk a p o lity k a w y n a rad a w ian ia sp raw iła, że B y d g o szcz b y ła o k re śla n a m ian em „polskiej B eo cji” . D opiero w p ierw sz y ch latach n ie p o d le g ło śc i p o jaw ili się w niej uznani pisarze. N a kró tk o z a m ieszk ali tu: J ó z e f W e y sse n h o ff i A ntoni C h o ło n iew sk i, W ład y sław U m iń sk i. N a to m ia st n a m ie j sce d łu ż sz e g o p o b y tu w y b rał B yd g o szcz A dam G rz y m a ła -S ie d lec k i. Jak w y n i ka z listy czło n k ó w Z w iąz k u Z aw o d o w eg o L iterató w P o lsk ich w P o zn an iu , śro d o w isk o b y d g o sk ie re p rez en to w a ło 13 tw órców . W m ieście d z iałało k ilk o sto w a rz y sz e ń i o rg an izac ji k tó ry ch celem było p ro p ag o w an ie p o lsk iej książki i k u ltu ry : R ada A rty sty c z n o -K u ltu ra ln a, B y d g o sk ie T o w a rz y stw o N a u k o w e i in. Je d n ą z bardziej in teresu jący ch in icjaty w p o d jęto w 1924 r. B yło n ią p o w o łan ie K o m itetu S ien k ie w iczo w sk ieg o dla u fu n d o w an ia p ie rw sz e g o w P olsce p o m n ik a a u to ra „ K rz y ż a k ó w ” . P o m n ik d łu ta K o n sta n te g o L a sz c z k i, sta n ą ł w B y d g o sz c z y w 1927 r. W śród ciek a w szy ch p o czy n ań m ięd zy w o jen n ej B y d g o sz c z y w a rto z w ró cić tak że u w ag ę n a d zia łaln o ść T eatru M iejsk ieg o p ro w a d zo n eg o m .in. p rzez L u d w ik a D y b izb ań sk ieg o i W ład y sław a S tom ę. N a d e skach teatru w y sta w ian o z aró w n o d zieła p o lsk ie ja k i obce, k la sy k ę i d ram aty w sp ó łc zesn e.
N a n a u k o w ą działalność instytucj i b ydgoskich składały się przede w szy st kim p u b lik a c je p ra co w n ik ó w P ań stw o w eg o In sty tu tu R o ln iczeg o , (m .in. prace W ło d z im ie rz a K u lm aty c k ieg o - z a ło ży ciela p ie rw szej w P o lsce p la c ó w k i n a
132
u k o w o -ry b a c k ie j, e n to m o lo g a dr S tefan a K elera, le p id o p te ro lo g a S erg iu sza Tolla).
W m ie śc ie fu n k cjo n o w ało k ilk a w ydaw nictw , sp o śró d k tó ry ch n a jb a r dziej z a słu ż o n y b y ł In sty tu t W y d aw n iczy „ B ib lio tek a P o lsk a ” za ło ż o n y p rzez W ła d y sła w a K o śc ielsk ie g o . S ie d z ib ą In sty tu tu b y ła W arszaw a, ale d ru k a rn ia m ie śc iła się w B y d g o szczy . „ B ib lio tek a P o lsk a ” p u b lik o w a ła p rz e d e w sz y st kim lite ra tu rę pięk n ą , m .in. w seriach: „ B ib lio tek a B o y a” , „W ielk a B ib lio te k a ” , d zieła h isto ry c z n e , a tak że p u b lik a c je z zak resu sztuki, w o jsk o w o śc i, itp. oraz c z a so p ism a np. „ P rzeg ląd W arszaw sk i” , „ P o lo n ista ” .
In ten sy w n ie ro zw ijał się ruch k sięg arsk i. Do g rona n a jle p sz y c h firm z a liczy ć n ależy: K się g a rn ię B y d g o sk ą - p ro w a d z o n ą p rzez b ib lio filó w N arcy za G iery n a i L eo n a P o słu sz n eg o , K się g a rn ię B raci B ażań sk ich , ja k ró w n ie ż k s ię g a rn ię Jan a Id zik o w sk ieg o . N ie ty p o w y c h ara k ter m iała K siążn ica S a m o k sz ta łc e n io w a K o n sta n te g o C h m ielew sk ieg o , d z ia ła ją ca w latach 1921-1935. F ig u r o w a ła o n a w b y d g o s k ic h re je s tr a c h h a n d lo w y c h j a k o k s ię g a r n ia , c h o ć p ro w a d z iła d z ia ła ln o ść n ak ład czą.
P ie rw sz ą p o ls k ą g a z e tą co d zien n ą, k tó ra trw ale w p isała się w ży cie g ro du n a B rd ą b y ł „D zien n ik B y d g o sk i” , u k azu ją cy się od 2 g ru d n ia 1907 r., z a ło żony, re d a g o w a n y i w y d a w a n y p rze z Jan a Teskę. W B y d g o szczy u k az y w a ły się też: „G a z e ta B y d g o sk a ” , „S łow o W ielk o p o lsk ie” - red a g o w a n e p rz e z S ta n i sław a N o w a k o w sk ie g o i w iele innych. Jed y n y m p ism em o p o z io m ie n a u k o w ym w y c h o d z ą c y m w g ro d zie nad B rdą był „P rzeg lą d B y d g o sk i” , k w artaln ik , p o w o ła n y do ż y c ia w 1933 r. p rze z Z y g m u n ta M alew sk ieg o . Je d n ą z c ie k a w o stek B y d g o sz c z y b y ł „ P ie rw sz y P o lsk i K alen d arz A stro lo g ic z n y ” re d ag o w an y p rz e z astro lo g a i e sp e ra n ty stę F ran cisz k a A u g u sty n a P ren g la. E fek tem in te n syw nej d zia ła ln o śc i o św iato w ej b y ło u k az an ie się k ilk u p ise m e k m ło d zieży szk o ln ej np. „ O g n iw ” i „Ż a czk a Ś w ię to ja ń sk ie g o ” .
O lb rzy m ie zn aczen ie dla k rzew ien ia ku ltu ry i książki polskiej m iała d zia łaln o ść b y d g o sk ich b ib lio tek . N a jw ię k sz ą b y ła zało żo n a w 1903 r. B ib lio tek a M iejska. Je d n a k do 1920 r. m iała o na w y b itn ie n iem ieck i charakter. G łó w n y m z a d a n ie m d r W ito ld a B ełzy, o b ejm u ją ceg o tuż po o d zy sk a n iu n iep o d leg ło ści p rz e z B y d g o sz cz stan o w isk o d y rek to ra placó w k i, było sp o lszczen ie k się g o z b io ru. D zięki je g o sta ran io m B ib lio tek a, p o w ięk sz y ła się o p o n ad 65 tys. tom ów , z czeg o 56 tys. sta n o w iły d zie ła p o lsk ie. N a le ż y pam iętać, że o p ró c z sw ojej p o d sta w o w e j d z iałaln o śc i B ib lio te k a M iejsk a u c z e stn ic z y ła ak ty w n ie w życiu sp o łeczn y m i k u ltu ra ln y m m iasta. W g m ach u B ib lio tek i o d b y w a ły się n a jró ż n iejsz e sp o tk a n ia i o d c z y ty nau k o w e. Tutaj m iały sw o ją sied zib ę: T o w arzy stw o M iło śn ik ó w M iasta B y d g o szczy i T o w arzy stw o dla B ad ań nad H isto rią P o w sta n ia W ie lk o p o lsk ie g o . W m urach K siążn icy d z ia ła ł te ż U n iw ersy tet P o w szech n y i latach 1933-1939 red ak cja „P rze g ląd u B y d g o sk ie g o ” . J e d n ą z sal z ajm o w ała p rac o w n ia b y d g o sk ieg o m alarza Jerzeg o R u p n iew sk ieg o . B yła w ięc
133
w tym o k resie B ib lio tek a w ażn y m m iejscem p ro m ien io w an ia k u ltu ry p o lsk iej. Z p o zo stały ch b ib lio tek , c h a rak te r nau k o w y m iały b iblioteki: N au k o w eg o B y d g o sk ie g o T o w arzy stw a L e k arsk ieg o na O b w ó d N ad n o teck i i T o w arzy stw a N u m izm aty czn eg o .
D u żą ro lę w re p o lo n iz acji sp o łeczeń stw a B y d g o szczy o d g ry w a ły to w a rz y stw a o ch a ra k te rz e sp o łe czn o -o św iato w y m . N ajw ięk sze zasłu g i w p ro p a g o w aniu c z y te ln ic tw a w śró d u b o ższy ch w arstw ludności m iasta m iało T o w arzy stw o C zytelni L udow ych i u tw orzona w 1907 r. z inicjatyw y H aliny W arm ińskiej C z y te ln ia d la K o b iet. P o p u la ry z a c ją litera tu ry z a jm o w ało się T o w arzy stw o K u ltu raln o -O św iato w o -W y d aw n icze „R o zw ag a” , sk u p iające p raco w n ik ó w firm w y d a w n iczy ch , d z ia ła c z y o św iato w y ch i k u ltu raln y c h .
N ie b y ło w m ieście szkoły w y ższej, ale z aso b n e b y ły b ib lio tek i kilku szk ó ł śred n ich , np. G im n azju m K lasycznego. W je g o licz ący ch p o n a d 13 tys. zb io rach z n ajd o w ało się w iele cen n y ch d ru k ó w - 8 in k u n ab u łó w i n iezw y k le cen io n y p rzez zn aw có w druk - „T h e u e rd an k ” - z 1517 r. Także szk o ły n iższ eg o szczeb la p o sia d a ły w ięk sze lub m n iejsze k sięg o zb io ry . W śró d k się g o z b io ró w 0 c h a ra k te rz e fach o w y m w y ró żn iały się: b ib lio te k a S zk o ły P o d c h o rą ży ch dla P o d o ficeró w i k sięg o zb ió r S zkoły C entralnej M echaników L o tn iczy ch . N ie b ra k o w ało też bib lio tek zakładow ych np. przy Fabryce Płyt F oto g raficzn y ch „A lfa” 1 p rzy G azo w n i M iejskiej. W B ydgoszczy istniały ró w n ie ż czy te ln ie p łatn e, np. W y p o ży czaln ia K siążek L ek to ra czy m ającej sw o ją sied zib ę w K sięg arn i B y d go sk iej, w y p o ż y c z a ln ia „ S e k w a n a ” .
C h o ć za p ó ź n io n a w sto su n k u do innych m iast o d ro d zo n ej P o lsk i k sią ż k a z g ro d u n ad B rd ą p o sz e rz a ła kręgi sw o jeg o o d d z iały w an ia, a d o w o d e m tego m o ż e b yć ch o ćb y fakt, że B ib lio tek a M iejska w B y d g o szczy z n a la z ła się pod k o n ie c o k resu m ięd zy w o jen n eg o w śró d n ajin ten sy w n iej ro z w ija ją c y ch się b i b lio te k w kraju.
T he Polish book in B ydgoszcz in interw ar period Sum m ary
W hen in 1920 B ydgoszcz reco v ered independence in this strongly b eco m e G erm an ized city - called earlier - „the sm ali B erlin” - Polish institutions started to develop. A p plication for Polish w ord w as great. W riters have com c. T he schools have com c to existence. T he n u m b er o f Polish jo u m a ls, libraries, publishers and book sh o p s has increased and they m ade Polish book m ore popular.
