Analysis of Psychological Profiles in Patients with Chronic Orofacial Pain

W

D

Badania nad profilami psychologicznymi

u pacjentów z przewlekłymi bólami

w obrębie części twarzowej czaszki

Analysis of Psychological Profiles in Patients

with Chronic Orofacial Pain

Prywatna Praktyka Stomatologiczna w Jastrzębiu Zdroju Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 324–327

ISSN 1644−387X

PRACE ORYGINALNE

© Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association

Streszczenie

Wprowadzenie. Przewlekłe bóle nocyceptywne lub neuropatyczne predysponują do zmiany profilu psychologicz−

nego osób nimi dotkniętych. Nadal jest niewyjaśniony mechanizm tego związku, podobnie jak niejasny pozostaje wpływ zaburzeń psychologicznych (psychicznych) na powstanie dolegliwości somatycznych. W przeszłości próbowano przypisać konkretnej postaci bólu somatycznego odpowiednie rodzaje patologicznych profili psycho− logicznych, nadal jednak nie ma jednoznacznych doniesień na ten temat.

Cel pracy. Przeprowadzenie testu psychologicznego Symptom−Checklist−90 (SCL−90) u pacjentów z przewlekły−

mi bólami części twarzowej czaszki. Procedura ta umożliwia określenie profilów psychologicznych u pacjentów poszczególnych grup bólowych oraz pozwala na porównanie tych profilów między poszczególnymi grupami.

Materiał i metody. Wśród badanych pacjentów przeprowadzono wywiad zgodnie z wytycznymi American Aca−

demy of Orofacial Pain oraz badanie przedmiotowe, manualną analizę czynności u.r.n.z. wg Bumanna. Na podsta− wie badań pacjentów przypisano do jednej z trzech grup: grupa M – pacjenci z bólami mięśniowymi – 32 pacjen− tów (25 kobiet i 7 mężczyzn w wieku 16–71 lat, średnia 39 lat), grupa MC – pacjenci z bólami mięśniowo−stawo− wymi – 43 pacjentów (35 kobiet i 8 mężczyzn w wieku 17–53 lata, średnia 37,5 roku) oraz grupa N – pacjenci z bólami neuropatycznymi – 21 pacjentów (17 kobiet i 4 mężczyzn w wieku 29–88 lat, średnia wieku 53,5 roku).

Wyniki. W grupie M parametrem osiągającym wartość powyżej przeciętnej były „zachowania obsesyjne”

(u 23 pacjentów), wysoką wartość lub powyżej przeciętnej zarejestrowano natomiast w przypadku kategorii klasy− fikowanej jako „zaburzenia snu” (u 18 osób). W grupie MC odnotowano poziom wartości powyżej przeciętnej dla parametru określanego jako „stany lękowe” (u 26 osób) i wysoką wartość kategorii „zachowania obsesyjne” (u 22 pacjentów). Dominującym parametrem osiągającym bardzo wysoką wartość w grupie N były „zaburzenia snu” (u 13 osób). Wysoką wartość stwierdzono dla parametrów „stany lękowe” (u 14 osób), wartość wysoką lub powyżej przeciętnej dla kategorii „somatyzacja” (u 10 osób) i „depresja” (u 5 osób).

Wnioski. Test SCL−90 pozwolił na jednoznaczne określenie profili psychologicznych we wszystkich grupach.

Wśród osób z bólami nocyceptywnymi dominowały dwa parametry, wśród osób z bólami neuropatycznymi profi− le psychologiczne z podwyższonymi parametrami wydają się bardziej zróżnicowane (Dent. Med. Probl. 2009, 46,

3, 324–327).

Słowa kluczowe: profil psychologiczny, przewlekły ból.

Abstract

Background. Chronic nociceptive or neuropathic pain is regarded to be a predisposing factor in relation to chan−

ged psychological profile in patients. The accurate mechanism of this relationship remains unclear, likewise the in− fluence of psychological/psychic disorders on the rise of somatic pathology is still obscure. There are a few studies trying to attribute the particular psychological profiles to certain forms of somatic pains, an accurate and univocal result is, however, still missing. There exist several psychological tests that may be helpful in such studies.

Objectives. The aim of the study was the assessment of psychological profiles by using Symptom−Checklist

(SCL−90 test) in patients suffering from chronic orofacial pain. This procedure allows estimation of the psycholo− gical profiles in patients divided into particular pain groups, and enables the comparison of the examined parame− ters between the groups.

Profile psychologiczne u pacjentów z przewlekłymi bólami w obrębie części twarzowej czaszki 325

Bóle stawowe, mięśniowe oraz neuropatyczne są zaliczane do grupy bólów mogących przyjmo− wać przewlekłą formę [1]. U pacjentów z przewlek− łymi bólami istnieje ścisła współzależność między dolegliwościami somatycznymi a ich swoistymi profilami psychologicznymi. Zdaniem niektórych badaczy, u tego typu pacjentów spotyka się często objawy depresji, objawy hipochondryczno−histe− ryczne oraz stany lękowe [2–4]. Niewyjaśniony został związek przyczynowo−skutkowy między za− burzeniami psychologicznymi/psychicznymi a wy− stępowaniem zaburzeń układu ruchowego narządu żucia (u.r.n.ż.) lub bólów neuropatycznych [5–7]. Bez wątpienia, obecność przewlekłego bólu wy− wiera wpływ na psychikę pacjenta. Udowodniono również wpływ napięcia psychicznego na mięśnie u.r.n.ż., objawiający się ich wzmożoną aktywno− ścią [8–10].

W celu scharakteryzowania profilów psycho− logicznych pacjentów z bólami przewlekłymi za− proponowano specjalne testy psychologiczne. Można do nich zaliczyć: Minesota Multiphasic Personality Inventory (MMPI), Symptom Check− list−90 (SCL−90), Illness Behaviour Questionnaire (IBQ) i inne.

Zdaniem wielu autorów, najprzydatniejszym testem spośród przytoczonych okazał się SCL−90 [3, 6, 7, 11]. Składa się on z 90 pytań, na które udziela się odpowiedzi na zasadzie testu jedno− krotnego wyboru.

Założeniem badań było przeprowadzenie testu psychologicznego SCL−90 u pacjentów z prze− wlekłymi bólami umiejscowionymi w obrębie części twarzowej czaszki. Celem pracy było: okre− ślenie profili psychologicznych u chorych zalicza− nych do grupy M (pacjenci z bólami mięśniowo− −powięziowymi), grupy MC (pacjenci z mieszany− mi bólami stawowo−mięśniowymi) i grupy N (pa− cjenci z bólami neuropatycznymi); porównanie uzyskanych profili psychologicznych w poszcze− gólnych grupach badanych.

Materiał i metody

Grupa badaną byli pacjenci skierowani do Niepublicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w Katowicach przy ul. Roździeńskiego 90 oraz do Prywatnej Praktyki w Jastrzębiu−Zdroju przy ul. 1 Maja 3 z rozpoznaniem zespołu dysfunkcyj− no−bólowego układu ruchowego narządu żucia (myoarthropathia temporomandibularis). Przepro− wadzono u nich badanie podmiotowe zgodne z wytycznymi zaproponowanymi przez Amery− kańską Akademię Bólów Części Twarzowej Cza− szki (AAOP) [4]. Badanie przedmiotowe stanowi− ła Manualna Analiza Czynnościowa Układu Ru− chowego Narządu Żucia wg Bumanna [12].

Na podstawie przeprowadzonego wywiadu i badania przedmiotowego pacjenci zostali przy− dzieleni do jednej z trzech grup:

1) grupa M – pacjenci z bólami mięśniowymi – 32 osób (25 kobiet i 7 mężczyzn) w wieku 16–71 lat, średnia wieku 39 lat,

2) grupa MC – pacjenci z bólami mięśniowo− −stawowymi – 43 osób (35 kobiet i 8 mężczyzn) w wieku 17–53 lat, średnia 37,5 roku,

3) grupa N – pacjenci z bólami neuropatycz− nymi – 21 osób (17 kobiet i 4 mężczyzn) w wieku 29–88 lat, średnia wieku 53,5 roku.

Ogółem do badania zakwalifikowano 96 osób, wśród których było 77 kobiet i 19 mężczyzn. Pa− cjenci zostali poinformowani o ich uczestnictwie w programie badawczym.

Przed przystąpieniem do procedur diagnostycz− nych każdego pacjenta poproszono o wypełnienie formularza badawczego w ramach testu SCL−90. Formularz testowy składa się z 90 pytań, na które odpowiedzi udziela się na zasadzie testu jednokrot− nego wyboru. Na każde pytanie istnieje pięć odpo− wiedzi, gdzie cyfra 1 oznacza brak związku z dole− gliwościami faktycznymi pacjenta, a cyfra pięć sym− bolizuje dokładne odzwierciedlenie dolegliwości badanego. Na podstawie tych odpowiedzi tworzy się profil psychologiczny pacjenta, polegający na scha−

Material and Methods. Basing on the medical history, according to American Academy of Orofacial Pain as well

as on the clinical examination formed by the manual analysis of the masticatory system created by Bumann, all pa− tients were divided and placed in one out of three groups: group M – patients with muscular pain (N = 32, 25 women, 7 men, aged between 16 and 71, mean 39), group MC – patients afflicted with both muscular and articu− lar pain (N = 43, 35 women, 8 men, aged between 17 and 53, mean 37.5) and group N – patients with neuropathic pain (N = 21, 17 women, 4 men, aged between 29 and 88, mean 53.5).

Results. Group M: the parameter that reached its above−average range was “obsessive−compulsive behavior” (in

23 patients) and “sleep disturbances” was markedly increased (18 persons). In group MC “anxiety” reached the above−average level (26 patients), while “obsessive−compulsive behavior” was markedly elevated. Finally, in the patients from group N following parameters were clearly increased: “sleep disturbances (13 persons), “anxiety” (14 people), “somatization” (10 people) and “depression” (5 persons).

Conclusions. SCL−90 test allows clear determination of psychological profiles in each group. Among the patients

with nociceptive pain two parameters were markedly increased, while the psychological profiles with elevated pa− rameters in patients with neuropathic pain seem more differentiated (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 324–327).

rakteryzowaniu dziewięciu kryteriów, wśród których wyróżnia się: depresję, stany lękowe, stany psychotyczne, zachowania obsesyjne, wrażliwość interpersonalną, wrogość, agorafobię, somatyzację i zaburzenia snu. Każda z kategorii jest określana w siedmiostopniowej skali, gdzie najniższa ocena oznacza wartość „znacznie zaniżoną”, a najwyższa – wartość „znacznie podwyższoną”. Zgodnie z in− strukcją autora testu SCL−90, za istotne uznaje się wyniki określające wartość jako „powyżej przecięt− nej”, „wysoką” i „bardzo wysoką” [13]. Dana cecha została uznana jako podwyższona w grupie, jeśli jedna z trzech wartości uznanych jako podwyższona wystąpiła u co najmniej 50% badanych.

Wyniki

W grupie M parametrem osiągającym wartość powyżej przeciętnej były „zachowania obsesyjne” (u 23 pacjentów), wysoką wartość lub powyżej przeciętnej zarejestrowano natomiast w przypadku kategorii klasyfikowanej jako „zaburzenia snu” (u 18 osób).

W grupie MC odnotowano poziom wartości powyżej przeciętnej dla parametru określanego jako „stany lękowe” (u 26 osób) i wysoką wartość kate− gorii „zachowania obsesyjne” (u 22 pacjentów).

Parametrem osiągającym bardzo wysoką war− tość w grupie N były „zaburzenia snu” (u 13 osób). Wysoką wartość stwierdzono dla parametrów „sta− ny lękowe” (u 14 osób), wartość wysoką lub po− wyżej przeciętnej dla kategorii „somatyzacja” (u 10 osób) i „depresja” (u 5 osób).

Omówienie

Z powodu ograniczonej liczebności grup ba− danych przedstawione wyniki badań powinny być analizowane raczej pod pojęciem trendu niż kate− goryzacji jako profil psychologiczny. Zaintereso− wanie może wzbudzać różnorodność kategorii re− jestrowanych odbiegających od poziomu typowe− go dla populacji niewykazującej przewlekłych dolegliwości bólowych, co wykazano we wcześ− niejszych badaniach własnych.

W grupie M stwierdzono znacznie zawyżone wartości dla parametru określanego jako „zachowa− nia obsesyjne”. Wynik ten jest zgodny z obserwa− cjami McGregora et al. [7], choć autorzy ci stwier− dzili również zaburzenia określane jako „somatyza− cja” i „depresja” u pacjentów z chronicznymi bólami mięśniowo−powięziowymi. Kolejnym para− metrem osiągającym podwyższoną wartość w sto− sunku do wartości przeciętnej były „zaburzenia snu”, co częściowo odpowiada badaniom Carlsona

et al. [2, 3]. Autorzy ci stwierdzili odczucie zmęcze− nia, depresję i stany lękowe u pacjentów z analo− gicznymi dolegliwościami somatycznymi.

Parametrem o wysokiej wartości w grupie MC był parametr określany jako „zachowania obsesyj− ne”, a kategorią osiągającą wartości powyżej prze− ciętnej były „stany lękowe”. Jest to zgodne z wy− nikami obserwacji Suvinena et al. [11]. Dworkin i Massoth [14] natomiast u pacjentów z bólami mięśniowo−stawowymi umiejscowionymi w u.r.n.ż. stwierdzali wysokie wartości parametrów „soma− tyzacja” i „depresja”. Z kolei Schulte et al. [6] zdo− łali w grupie pacjentów z tymi samymi dolegliwo− ściami bólowymi zdefiniować trzy główne profile psychologiczne: „somatyzacja”, „somatyzacja z depresją i stanami lękowymi”, a także „uogól− nione zaburzenia psychologiczne”.

Interesujące są wyniki badań Monginiego et al. [15], którzy nie stwierdzili istotnych różnic w profilach psychologicznych między pacjentami z bólami nocyceptywnymi na tle zaburzeń czynno− ściowych w u.r.n.ż., a grupą kontrolną składającą się zosób, u których nie stwierdzono dolegliwości bólowych ani innych oznak dysfunkcji układu sto− matognatycznego Z kolei Butterworth i Deardorff [16] wyróżnili trzy grupy pacjentów z zaburzenia− mi czynnościowymi u.r.n.ż. W jednej grupie nie stwierdzono profilów psychologicznych odmien− nych od przeciętnych, pacjenci grupy drugiej wy− kazywali nieznaczne różnice w badanych parame− trach w stosunku do wartości przeciętnych, wre− szcie w trzeciej grupie odnotowano poważne odchylenia od wartości przeciętnych.

Najbardziej zróżnicowany obraz psycholo− giczny stwierdzono w grupie N. Dominujące kate− gorie o wartościach znacznie odbiegających od przeciętnych to: „zaburzenia snu”, „stany lęko− we”, „somatyzacja” oraz „stany lękowe”. Różno− rodność profilów psychologicznych u pacjentów z bólami neuropatycznymi potwierdzają także Eversole et al. [17], chociaż zdaniem innych auto− rów u pacjentów tych nie można jednoznacznie określić odmiennego w stosunku do przeciętnego profilu psychologicznego [3, 5].

Celowość przeprowadzania badań profilów psy− chologicznych pacjentów z przewlekłymi bólami części twarzowej czaszki wykazali Brattberg et al. [18], którzy udowodnili, iż głębokie bóle nocycep− tywne tkanek mięśniowo−szkieletowych, a dokła− dnie bóle mięśniowo−powięziowe, są najczęstszą przyczyną dolegliwości bólowych człowieka.

Wnioski

Przeprowadzenie testu SCL−90 umożliwiło okreś− lenie profilów psychologicznych u pacjentów z prze− wlekłymi bólami nocyceptywnymi mięśniowo−po− W. DROBEK

Profile psychologiczne u pacjentów z przewlekłymi bólami w obrębie części twarzowej czaszki 327

więziowymi i mięśniowo−stawowymi, a także o pa− cjentów z bólami neuropatycznymi umiejscowionymi w układzie ruchomym narządu żucia.

U pacjentów grupy badanej z bólami nocy− ceptywnymi, czyli w grupie M i MC, głównym parametrem o wartościach przekraczających war−

tości typowe była kategoria „zachowania obse− syjne”.

W badanych pacjentów z bólami neuropatycz− nymi stwierdzono podwyższone wartości dla większej liczby parametrów określających profil psychologiczny.

Piśmiennictwo

[1] KARASIŃSKIA.: Badania nad zależnością pomiędzy bólami twarzy a zaburzeniami w układzie ruchowym narządu żucia. Rozprawa habilitacyjna. Śl. AM., Zabrze 1988.

[2] CARLSONC., REIDK., CURRANS., STUDTSJ., OKESONJ., FALACED., NITZA.: Behavioral and physiological indi− ces of masticatory muscle pain. J. Dent. Res.1997, 76, 148 (Special Issue: IADR Abstracts, no. 1074).

[3] CARLSONC., MILLERC., REIDK.: Psychosocial profiles of patients with burning mouth syndrome. J. Orofac. Pain 2000, 14, 59–64.

[4] OKESONJ.: Bell’s Orofacial Pains. Quintessence Publishing 1995, 141–197.

[5] GRUSHKAM., SESSLEB., HOWLEYTH.: Psychophysical assessment of tactile, pain and thermal sensory functions in burning mouth syndrome. Pain 1987, 28, 169–184.

[6] SCHULTEJ., ANDERSONG., HATHAWAYK., WILLT.: Psychometric profiles and related pain characteristics of tem− poromandibular disorder patients. J. Orofac. Pain 1993, 7, 247–253.

[7] MCGREGORN., BUTTH., ZERBESM., KLINEBERGI., DUNSTANR., ROBERTST.: Assessment of pain (distribution and onset), symptoms, SCL−90R inventory responses, and the association with infectious events in patients with chro− nic orofacial pain. J. Orofac. Pain 1996, 10, 339–350.

[8] KLEINROK M.: Rozpoznawanie i leczenie zaburzeń czynnościowych układu ruchowego narządu żucia. Lublin 1990.

[9] DELAATA.: Funktie en Dysfunktie van het kaakstelsel. K.U. Leuven press 2000, 2–40. [10] LUNDJ., LAVIGNEC.: Orofacial Pain. Quintessence Int., Chiago Il. 2001, 20–38.

[11] SUVINEN T., HANES K., GERSCHMAN J., READEP.: Psychophysical subtypes of temporomandibular disorders. J. Orofac. Pain 1997, 1, 200–205.

[12] BUMANNA., GROOT−LANDEWEERG.: Manuelle Funktionsanalyse zur Diagnostik und Therapieplanung im Kausy− stem. CAU Kielce 1997, 2–35.

[13] DEROGATISL.R.: SCL−90: Administration, scoring and procedures manual−I for the r(evised) version. Johns Hop− kins University School of Medicine. Clin. Psych. Res. Unit, Baltimore 1977.

[14] DWORKINS., MASSOTHD.: Temporomandibular disorders and chronic pain: Disease or illness? J. Prosthet. Dent. 1994, 72, 29–38.

[15] MONGINIF., CICCONEG., IBERTISF., NEGROC.: Personality characteristics and accompanying symptoms in tem− poromandibular joint dysfunction, headache, and facial pain. J. Orofac. Pain 2000, 14, 52–58.

[16] BUTTERWORTHJ., DEARDORFFW.: Psychometric profiles of craniomandibular pain patients: Identifying specific subgroups. J. Cran. Pract. 1987, 5, 225–232.

[17] EVERSOLEL., STONEC., MATHESOND., KAPLANH.: Psychometric profiles and facial pain. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. 1985, 60, 269–274.

[18] BRATTBERG G., THORSLUND M., WIKMAN A.: The prevalence of pain in a general population. Pain 1989, 37, 215–222.

Adres do korespondencji:

Wojciech Drobek

Prywatna Praktyka Stomatologiczna ul. 1 Maja 3

44−330 Jastrzębie Zdrój tel.: 503 642 281 e−mail: w−drobek@o2.pl

Praca wpłynęła do Redakcji: 22.06.2009 r. Po recenzji: 13.07.2009 r.

Zaakceptowano do druku: 16.07.2009 r. Received: 22.06.2009 r.

Revised: 13.07.2009 r. Accepted: 16.07.2009 r.