Kazimierz M. Czarnecki
Mój życiorys naukowy
Nauczyciel i Szkoła 1 (6), 157-162
Kazimierz M. Czarnecki
Mój życiorys naukowy
Urodziłem się dnia 6 maja 1933 roku we wsi Terebiń, woj. zamojskie. Ojciec zajm ow ał się kow alstw em i rolnictw em , a m am a prow adzeniem gospodarstw a dom ow ego i wychowywaniem siedmiorga dzieci.
Naukę szkolną rozpocząłem w Terebiniu, lecz przerwałem j ą w czasie okupacji niem ieckiej i ponownie zacząłem uczęszczać do szkoły dopiero po w yzw oleniu wschodniej części Polski. D o szkoły zbiorczej w W erbkowicach zacząłem uczęsz czać, począw szy od klasy III, ja k o tzw. „uczeń przerośnięty w iekiem ” . Szkołę Podstaw ow ą ukończyłem w 1950 roku, m ając 17 lat.
W roku 1950 zdałem egzamin i rozpocząłem naukę w Państwowym Liceum Pedagogicznym w Zamościu. Liceum ukończyłem w czerwcu 1954 roku, uzyskując św iadectwo dojrzałości i kwalifikacje zawodowe nauczyciela nauczania początko wego do pracy w klasach I-IV.
Zgodnie z nakazem pracy N r 3-54 zostałem skierow any do p racy w szkole Podstawowej w Strzyżowie nad Bugiem, której tam nie podjąłem , gdyż zapropo nowano mi również pracę w charakterze wychowawcy w internacie Zasadniczej Szkoły Metalowej w Radzyniu Podlaskim. Pracę podjąłem 15 sierpnia 1954 roku, obejm ując stanowisko kierownika internatu.
B rak kw alifikacji zaw odow ych do pracy z m łodzieżą szkół zaw odow ych spowodował, że zostałem skierowany na roczny kurs (Studium ) dla kierowników i w ychow aw ców internatów' szkół zawodowych w Katowicach. Kurs ukończyłem w czerwcu 1955 roku uzyskując kwalifikacje do pracy wychowawczej z m łodzieżą internatów szkól zaw'odowych.
W czasie pobytu na kursie zdałem egzamin wstępny i zostałem przyjęty na kie runek pedagogiki w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie. Ze względu na rozpoczęte studia nie powróciłem do Radzynia Podlaskiego, lecz pozostałem w K a towicach, podejm ując pracę w internacie Zasadniczej Szkoły Zawodowej N r 1.
Pracując w internacie interesowałem się losami życiowymi i zawodowymi oraz rozwojem osobowości młodzieży wiejskiej, uczniów' szkoły zawodowej. W wyniku tych zainteresowań przeprowadziłem badania i napisałem pracę m agisterską pt.:
„D rogi m łodzieży wiejskiej do szkoły zaw odow ej”, pod kierunkiem prof, dra hab.
Stanisława Kowalskiego z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W pracy ukazałem pedagogiczne, socjologiczne i psychologiczne uw arunkow ania w yboru
158 Nauczyciel i Szkoła 1 (6) 1 999
zaw odu robotnika oraz uczenia się zawodu i podejm ow ania pracy w fabrykach i hutach Śląska. Pracę m agisterską obroniłem 29 czerw ca 1960 roku z wynikiem bardzo dobrym , na W ydziale Pedagogicznym U niw ersytetu W arszaw skiego (po zlikwidowaniu W SP), uzyskując stopień m agistra pedagogiki.
Pod koniec ostatniego roku studiów zainteresował się m oją osobą prof, dr hab. Jó z e f Pieter, R ektor W S P w K atow icach i zaproponow ał mi podjęcie p racy na stanow isku asy sten ta technicznego w Z akładzie Psychologii. P ra c ę podjąłem 1 kw ietnia 1960 roku, na pól etatu, a po obronie pracy magisterskiej i uzyskaniu dyplom u awansowałem na stanowisko asystenta i starszego asystenta, przenosząc się na cały etat do pracy w WSP. Początkowo byłem organizatorem technicznym Z ak ład u Psychologii, a po jeg o zorganizow aniu podjąłem zajęcia dydaktyczne z psychologii wychowawczej i rozw'ojowej oraz metod statystycznych. N ajbardziej byłem zainteresowany pedagogiką i psychologią uczenia się i nauczania szkolnego uczniów.
W czasie w ykonyw ania pracy asystenckiej, w latach 1 9 60-1963 p rzep ro wadziłem badania młodzieży nad wpływem treści czytanych lektur na ich osobo wość. Był to mój udział w realizacji problem u badaw czego pt.: R ecepcja treści
lektur, prowadzonego przez prof, dra hab. Józefa Pietera. W wyniku zakończonych
badań własnych napisałem pracę doktorską pt.: Książka ja k o czynnik oddziaływania
wychowawczego na postępowanie m łodzieży szkolnej, Katowice 1963, Wyd. WSP.
Pracę obroniłem 16 grudnia 1964 roku, składając wcześniej egzaminy doktorskie z filozofii i psychologii (egzamin kierunkowy). Prom otor i recenzenci pracy doktor skiej pozytyw nie ocenili m oją p rzydatność do p racy dydaktyczno-naukow ej w uczelni wyższej. W grudniu 1964 roku zostałem powołany na stanowisko adiunkta w Z akładzie Psychologii. Od tej pory specjalizowałem się w psychologii w ycho wawczej, eksponując psychodydaktyczne aspekty uczenia się i nauczania, zwłaszcza przyswajanie przez uczniów szkolnej wiedzy pojęciowej.
K ontynuując badania nad wpływem treści lektur na zachow anie się uczniów poszukiwałem związku pomiędzy nastawieniem do czytania (w ogóle) a zachow a niem się szkolnym. W wyniku badań ustaliłem cztery grupy czytelników szkolnych (typy czytelnicze):
1) grupa pierwsza, to tacy czytelnicy, którzy odnoszą się bardzo negatywnie do lektury i czytania. Czytanie książek traktująjako „konieczność”, „przym us”, „nakaz”, „zło konieczne”. Tę grupę czytelników nazwałem „czytelnikam i
przym usow ym i " (przymusowy typ czytelnika);
2) g ru p a druga, to tacy czytelnicy, którzy czytają tylko tyle, ile „nakazuje program szkolny i nauczyciele” . O graniczają się oni tylko do szkolnych le k tu r obow iązkow ych i więcej nie czy ta ją nic. Tę g ru p ę czytelników nazwałem „ czytelnikam i program ow ym i " (program ow y typ czytelnika); 3) g rupa trzecia, to tacy czytelnicy, którzy posiadają ju ż ukształtowany nawyk
Kazimierz M. Czarnecki — M ój życiorys naukow y 159
tylko szkolnych i obowiązkowych. Tę grupę czytelników nazwałem „czytel
nikam i nawykowym i ” (nawykowy typ czytelnika);
4) g ru p a czw arta, to tacy czytelnicy, którzy bez czytania „nie m ogą żyć”, dla których lektura i czytanie są „koniecznością życiow ą” , „p o trzeb ą p sy chiczną” , „chlebem duchowym”. Czytanie i lektura stanow ią centrum ich zainteresowań i zamiłowań. Tę grupę czytelników nazwałem „ czytelnikami
nałogow ym i ” (nałogowy typ czytelnika).
N ajkorzystniejszy dla rozwoju psychicznego je st naw ykow y typ czytelnika, a najm niej k o rzystny — typ przym usow y i typ nałogow y. Z daniem J. P ietera „nałogow y czytelnik” ucieka od rzeczywistości w świat marzeń i fantazji. Wyniki b adań w pływ u czytelnictw a na osobow ość i zachow anie się uczniów szkolnych opublikow ałem w pracy pt.: R ola lektury w życiu czytelnika, U Ś., K atow ice 1971, ss. 144.
W latach 1965-1969 prowadziłem samodzielne badania nad poszukiwaniem zw iązku pomiędzy niektórymi cechami osobowości a wyborem kierunku studiów przez studentów filologii polskiej i matematyki. W wyniku badań i porównawczego o p racow ania m ateriałów pow stała praca pt.: P róba p o zn a n ia cech osobow ości
studentów uczelni wyższej, UŚ., Katowice 1972, ss. 129. W pracy wykazałem m.in.
istnienie wyraźnych, kierunkowych zdolności, zainteresowań i motywacji do studiów hum anistycznych o raz do studiów m atem atycznych. Stw ierdziłem rów nież, że studenci-hum aniści posiadają także uzdolnienia matematyczne.
W 1969 roku odszedłem z pracy w W SP (U Ś.) i podjąłem się organizacji Katowickiego Oddziału Warszawskiego Instytutu Pedagogiki, zostając jego kierow nikiem, jak o doktor z określonym ju ż dorobkiem naukowym. D yrektor Instytutu prof, d r hab. W incenty Okoń przedstaw ił m oją kandydaturę R adzie N aukow ej do nom inacji na stanow isko samodzielnego pracow nika naukow o-badaw czego. W wyniku pozytywnych recenzji mojego dorobku naukowego, wykonanych przez prof. W. Okonia, T. Nowackiego, J. Reutta, Z. Skomego otrzymałem 1 m arca 1972 roku nom inację na stanowisko samodzielnego pracow nika naukow o-badaw czego w Instytucie Pedagogiki, Oddział w Katowicach.
W 1975 roku pow róciłem do pracy w Uniwersytecie Śląskim , do Instytutu Psychologii, gdzie pełniłem początkow o funkcję zastępcy dy rek to ra, a potem dyrektora Instytutu. Od tego czasu starałem się wzbogacać swój dorobek badawczy, koncentrując się na pedagogicznych, psychologicznych i socjologicznych aspektach rozw oju zawodowego uczniów szkól zawodowych. W wyniku analizy literatury i p rac badaw czych napisałem i wydałem pracę pt. U kierunkow anie zaw odow e
człow ieka (U kierunkowanie, struktura i rozwój osobowości zaw odow ej uczniów zasadniczych szkól zawodowych), Wyd. UŚ., Katowice 1981, ss. 148. W pracy tej
nakreśliłem teoretyczne podstawy osobowości zawodowej, jako szczególnej w arstwy osobowości człowieka i jego zawodowego rozwoju.
160 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999
G rom adząc coraz to szerszy i bogatszy m aterial badaw czy i dochodząc do pewnych ogólnych interpretacji napisałem i wydałem pracę pt. R ozw ój zaw odow y
człowieka, Wyd. IW ZZ, W arszawa 1985, ss. 248. W pracy tej zasygnalizow ałem
potrzebę tw orzenia odrębnej dziedziny (działu) w iedzy o rozw oju zaw odow ym dzieci, m łodzieży i dorosłych. Dziedzinę tę określiłem m ianem — p ro fesjo lo g ia (nauka o rozw oju zaw odowym człow ieka). G łów nym i „ fila ra m i tr e śc io w y m i” profesjologii są warunki, proces, wyniki i mechanizmy rozwoju zawodowego dzieci, młodzieży i dorosłych. Sądzę, że moim oryginalnym wkładem w analizę tej proble m atyki je s t m .in. o p racow ana i uzasadniona stadialność rozw oju zaw odow ego dzieci, młodzieży i dorosłych. Starałem się również przedstawić własny zarys teorii rozw oju zawodowego, którą określiłem mianem: teoria m iejsca i przestrzeni spo łecznej człowieka w podziale pracy.
W swej działalności naukowo-badawczej i dydaktycznej starałem się również przekazać pew ną dozę wiedzy psychopedagogicznej nauczycielom szkół zaw o dow ych, którzy — ja k w iadom o — nie m ają specjalistycznego przygotow ania pedagogicznego i psychologicznego w ram ach studiów wyższych. N apisałem dla nich dwie prace: P sychologia dla nauczycieli praktycznego nau cza n ia zaw odu, Wyd. „L ibra”, W arszawa 1974, ss. 195 oraz P sychologia dla nauczycieli kszta ł
cenia zawodowego, Wyd. Politechnika Śląska, Gliwice 1978, ss. 220. Prace rozeszły
się bardzo szybko w śród nauczycieli i ja k sądzę spełniły sw oje przeznaczenie, w y p ełn iając lukę na rynku w ydaw niczym i przyczyniając się do podniesienia kwalifikacji psychopedagogicznych nauczycieli szkół zaw'odowych uczących m ło dzież praktyki i teorii zawodu.
W latach 1979-1982 zorganizowałem trzy seminaria naukowe, których owo cem były trzy publikacje z moim udziałem autorskim i pod m oją redakcją. Tematy sem inariów są dokładnie odzwierciedlone w tytułach wydanych prac: M etodologia
i m etody badań psychologicznych, Wyd. UŚ., Katowice 1980, ss. 361 ; O siągnięcia polskiej psychologii w okresie międzywojennym, Wyd. UŚ., Katowice 1981, ss. 160;
W stulecie psychologii naukow ej 1879-1979, Wyd. UŚ., Katowice 1982, ss. 111.
Dla potrzeb oświaty dorosłych, szczególnie nauczycieli kształcenia kursowego d orosłych, napisałem cztery m ałe prace zw arte, w ydane przez Z arząd G łów ny Związku Zakładów Doskonalenia Zawodowego w Warszawie: Psychologia stoso
wana w kształceniu zawodowym, Warszawa 1978, ss. 91 ; M etody badań naukowych (P rzew odnik d la badaczy kształcenia kursow ego d o ro słych ), W arszaw a 1980,
ss. 75 (w spółautor H. Hrapkiewicz); Różnice indywidualne w rozwoju zawodowym
człowieka dorosłego, Warszawa 1985, ss. 85; Profesjologia w zarysie (Zarys nauki o rozwoju zawodowym człowieka), W arszawa 1986, ss. 76.
W latach 1984-1988 prowadziłem seminaria naukowo-badawcze dla nauczy cieli szkól zawodowych w IKN-ODN w Bielsku-Białej. W wyniku tych seminariów pow stały trzy prace zw arte, których tytuły odpow iadają tem atom sem inariów :
Kazimierz M. Czarnecki — Mój życiorys naukowy 161
Uczeń szkoły zawodowe] (Rozwój i w ychowanie), Wyd. IK N -O D N , Bielsko-Biała
1986, ss. 220; P om iar osiągnięć szkolnych uczniów szkół zawodowych, Wyd. IKN- -O D N , Bielsko-Biała 1988, ss. 191; M etody poznaw ania autorytetu nauczyciela
szkoły zaw odow e], Wyd. IK N-OD N, Bielsko-Biała 1988, ss. 83, p raca w spólna
z H. H rapkiew icz i E. Gondzikiem.
O d roku 1988 — nadal skupiłem swoje zainteresowania naukowo-badawcze na problematyce wiedzy pojęciowej uczniów szkół podstawowych. W wyniku twórczej w spółpracy z Inspektorem Oświaty w Mikołowie i nauczycielami Szkoły Podsta w owej N r 10, pow stały testy słownikowe do poznaw ania stanu i poziom u oraz uw arunkow ań wiedzy pojęciowej uczniów szkół podstawowych. Testy te są stale doskonalone, aktualizow ane zgodnie z obow iązującym i program am i i p o dręcz nikam i nauczania-uczenia się szkolnego. Jako sprawdzone narzędzia badaw cze są stosowane przez nauczycieli-magistrantów w badaniach wiedzy pojęciowej uczniów klas I-III, z następujących przedmiotów: język polski, m atem atyka, środowisko społeczno-przyrodnicze, technika, plastyka, muzyka, kultura fizyczna.
W wyniku zgromadzonego materiału badawczego i jego opracow ania pow stała praca pt. Wiedza pojęciow a uczniów i m etoda j e j badania, Wyd. US1., Katowice 1992, ss. 240. Praca zostala pozytywnie oceniona przez trzech recenzentów, Panów Profesorów: T. Lewowickiego, H. Moroza, S. Palkę. W pracy tej przedstaw iłem analizę literatury problemowej, metodologię badań własnych; stan wiedzy pojęcio wej uczniów klas I—VIII; uwarunkowania wiedzy pojęciowej uczniów; wyniki badań i ich interpretację; propozycje zmian w kształceniu uczniów; zestawienie bibliografii i źródeł oraz testy słownikowe, które były stosowane w badaniach.
Poszukując istotnych uwarunkowań stanu, poziomu i funkcjonowania w św ia domości uczniów klas I-III szkolnej wiedzy pojęciowej przeprowadziłem badania testow e 2628 uczniów w 38 szkołach i 101 klasach. W wyniku analizy ilościowo- -jakościowej materiałów powstała praca pt. Szkolna wiedza pojęciow a uczniów klas
początkow ych w św ietle badań naukow ych, Wyd. „Śląsk” , sp. z o.o., K atow ice
1995. W pracy tej przedstawiłem: wiedzę człowieka na tle wybranych koncepcji psychiki (rozdział pierwszy); analizę zagadnień podstawow ych (rozdział drugi); an alizę program ów n au czan ia pod kątem w ystępow ania w nich sform ułow ań dotyczących wiedzy i pojęć (rozdział trzeci); analizę dotychczasow ych badań zamieszczonych w literaturze naukowej (rozdział czwarty); metodologię i metody badań własnych (rozdział piąty); stan szkolnej wiedzy pojęciowej uczniów (rozdział szósty); poziom szkolnej wiedzy pojęciowej uczniów (rozdział siódmy), uw arun kow ania szkolnej wiedzy pojęciowej uczniów (rozdział ósmy); wyniki badań i ich objaśnienia (rozdział dziewiąty); bibliografię i źródła oraz liczne aneksy. W pracy przedstawiłem biologiczne, psychologiczne, pedagogiczne i socjologiczne uw arunko w an ia szkolnej w iedzy pojęciowej uczniów w ykazując w o p arciu o obliczone współczynniki istotności, że pedagogiczne, socjologiczne i psychologiczne uw arun kow ania są znaczące (istotne) w przyswajaniu, trwałości i operow aniu pojęciami
162 Nauczyciel i Szkota 1 (6) 1 999
szkolnym i, które uczniow ie opanow ali w procesie nauki szkolnej. „Ś lady poję ciow e”, które pow stają w pamięci i świadomości uczniów oraz ich reprodukowanie w postaci odpowiedzi na konkretne pytania testow e są uw arunkow ane w ielom a w yznacznikam i, ja k np. głosem nauczyciela, blokowaniem now ych pojęć przez pojęcia ju ż opanow ane, nadmiarem pojęć do przyswojenia, kojarzeniem się pojęć z ich obrazam i rzeczywistym i, pasyw nością pam ięci, brakiem głębokiego ro zu m ienia pojęć. O znacza to, że uczniowie dysponują: wiedzą pojęciow ą popraw ną i uśw iadomioną; utrwaloną i pewną; błędną i nie uświadomioną; niepewną i uśw ia dom ioną; b ra k u jącą i uśw iadom ioną; brakującą i nie uśw iadom ioną. W ujęciu globalnym jedna trzecia szkolnej wiedzy pojęciowej wyznaczonej do opanow ania w program ach nauczania nie jest opanow ana przez ucaiiów klas początkowych.
W spólnie ze Stanisław em K arasiem napisaliśm y pracę pt. P ro fesjo lo g ia
w za r y sie (rozw ój za w odow y c zło w ie k a ), w ydaną przez O środek K ształcen ia
i D oskonalenia K adr Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 1996, ss. 200. Obecnie pracuję na stanowisku profesora Wyższej Szkoły Edukacji W czesno szkolnej w Mysłowicach pełniąc funkcję prorektora ds. studenckich.
W 1997 r. ukazała się moja kolejna książka pt. Podstawy psychologii ogólnej
dla nauczycieli, „Im puls”, Kraków 1997, ss. 92.
W roku 1998 ukazały się dwie moje publikacje nakładem Oficyny Wydawniczej „Im puls” w Krakowie: Składniki i ocena em pirycznych pra c doktorskich, ss. 38;
Psychologia zawodowego rozwoju człowieka, ss. 248.
Dotychczas wykształciłem i wypromowałem ponad 300 magistrów pedagogiki, psychologii, nauczania początkowego i w ychowania przedszkolnego.
Jestem członkiem Zespołu Pedagogiki Pracy Komitetu N auk Pedagogicznych PAN, członkiem Polskiego Tow arzystw a Pedagogicznego, T ow arzystw a Wolnej W szechnicy Polskiej, Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Byłem w spółorganizatorem (z doc. H. G ąsiorem ) W ydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego; kierownikiem Zakładu Psychologii Ogólnej; trzy razy prodziekanem Wydziału Pedagogiki i Psychologii; organizatorem i kierow nikiem Samodzielnej Pracowni Rozwoju Zawodowego Człowieka.
Uczestniczyłem z referatami w międzynarodowych konferencjach naukowych w: W S P w O straw ie, w Instytucie D oskonalenia Zaw odow ego N auczycieli w B ratysław ie i w Instytucie Pedagogiki w Kijowie. Byłem członkiem delegacji M EN w R FN , w ram ach w ym iany doświadczeń w kształceniu m łodzieży szkól zawodowych.
O trzym ałem 7 nagród R ektora, jedną nagrodę naukow ą M inistra Edukacji Narodowej za pracę: Rozw ój zawodowy człowieka. Jestem odznaczony M edalem Komisji Edukacji N arodow ej, Krzyżem Kawalerskim Orderu O drodzenia Polski, Z łotą Odznaką za zasługi dla Uniwersytetu Śląskiego i Złotą Odznaką Z N P
Jestem żonaty. Mam dwoje dzieci, ju ż samodzielnych. N ie posiadam żadnego m ajątku. Nie byłem karany.
