Mirosław J. Hoffmann
Międzynarodowa konferencja
"Archeologia ziem pruskich.
Nieznane zbiory i materiały
archiwalne"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 162-168
1999
Międzynarodowa konferencja „Archeologia ziem pruskich.
Nieznane zbiory i materiały archiwalne”
W dniach 15— 17 października 1998 r., w salach gotyckich zamku w O st ródzie odbyła się m iędzynarodow a konferencja, zatytułow ana „Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i m ateriały archiwalne”, przygotowana przez Oddział Olsztyński Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich oraz M uzeum Regionalne w O stródzie.
Głównym celem konferencji — zorganizowanej w dwustulecie powstania najstarszego na tych ziemiach stowarzyszenia prahistorycznego (Physikalisch- -Ökonom ischen Gesellschaft utw orzonego w M orągu, później przeniesionego do K rólew ca) — było przede wszystkim upowszechnienie m ateriałów archiwal nych i zabytków z daw nych, niekiedy nawet bardzo odległych w czasie badań, rozproszonych w różnych placów kach i instytucjach naukowych Estonii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Polski i Rosji.
W program ie, oprócz oficjalnego otwarcia oraz wprowadzenia do prob lematyki, przewidziano czterdzieści jeden referatów i kom unikatów , z których piętnaście upowszechniono w form ie druków ulotnych. Organizatorzy przyjęli przy tym zasadę, że wygłaszane będą przede wszystkim wystąpienia gości, natom iast w formie druków udostępniono referaty i kom unikaty członków Oddziału Olsztyńskiego Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich.
W ram ach konferencji przygotow ano ekspozycję, na której zaprezentowano wybór archiwaliów i zabytków z dawnych, przeważnie jeszcze dziewiętnasto wiecznych badań archeologicznych. Zorganizowanie wystawy było możliwe dzięki życzliwości dyrekcji M uzeum W armii i M azur w Olsztynie, która udostępniła zarów no gabloty, jak też wszystkie eksponaty. W śród tych ostatnich zwracały uwagę naczynia gliniane z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza z rozległych nekropoli sambijskich. M ateriałam i o ogromnej wartości źródłowej jest dokum entacja z ostatniej ćwierci X IX w., w tym kartoteka O tto Tischlera (pierwotnie w zasobach M uzeum Prowincjonalnego w Królewcu) oraz tak zwany Depot Heydeck (wcześniej w Prussia Muzeum w Królewcu), w którym zebrana jest unikalna, bardzo staranna dokum entacja rysunkowa (jej au to r był m alarzem , profesorem Akademii Sztuki), fotograficzna i opisowa z badań m azurskich osiedli nawodnych i cmentarzysk zachodniobał- tyjskich, pruskich i wikińskich z terenu Półwyspu Sambijskiego i Wzniesień Górowskich. D la analizy zjawisk kulturowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza południow o-w schodniej strefy nadbałtyckiej — nieocenionym źródłem jest karto teka H ansa Schleifa, dokum entująca ceramikę z cmentarzysk i osiedli.
U nikalnym eksponatem , o niewielkiej jednak wartości źródłowej, jest barwny obraz przedstawiający m arszałka von H indenburga na terenie wykopalisk cm entarzyska w Bogaczewie—Kuli, a także kunsztownie wykonana (kuta i spawana) tablica żelazna inform ująca o tej nekropoli. Ważnym elementem ekspozycji były też m apy archeologiczne (głównie ścienne) kilku powiatów b. Prus W schodnich. Należy podkreślić fakt, że wszystkie eksponaty prezen towane na wystawie udostępnione były szerszemu gronu odbiorców po raz pierwszy.
W obszernym Wprowadzeniu do problem atyki m gr Rom uald Od oj (Olsztyn), który przewodniczył przedpołudniowej części obrad, zwrócił uwagę na złożo ność problem atyki zachodniobałtyjskiej, wynikającą głównie z granicznego położenia tych ziem. Studia nad pradziejami i wczesną historią ziem pruskich utrudnia jednak przede wszystkim skrom na baza źródłowa, do czego w głównej mierze przyczyniły się zniszczenia wojenne. Stąd pilna potrzeba upowszech nienia m ateriałów archiwalnych i zbiorów z badań dawnych, jak również sukcesywne publikow anie wyników wykopalisk prowadzonych ostatnio.
Prof. dr hab. M arek Gedl (Kraków ) w wystąpieniu Z ab ytki z byłych ziem
pruskich w zbiorach niemieckich przedstawił w interesujący sposób złożone drogi
i kierunki napływu pojedynczych zabytków i większych zespołów z dawnych Prus W schodnich do muzeów i kolekcji na terenie Niemiec.
Prof. dr hab. Jerzy K olendo (W arszawa) sięgnął w swoim referacie niemal do początków zainteresow ań starożytnościam i na tym obszarze, przedstawiając kom entarz archeologiczny do korespondencji biskupa Ignacego Krasickiego z królem Stanisławem Augustem w sprawie urny z m onetam i rzymskimi z okolic Reszla.
Rasa Banytć-Rowell (Kłajpeda) w referacie Survivals fro m old archaeological
collections o f museums in the Klaipeda region (former Memelland) omówiła
zachowane w zachodniolitewskich m uzeach i instytucjach naukowych ar chiwalia i zabytki z dawnych badań prowadzonych w rejonie Kłajpedy.
D r Jonas Beran (Scharteucke) w wyczerpującym i bardzo interesującym wystąpieniu om ówił zabytki z Muzeum Towarzystwa Starożytności w byłym Insterburgu, zachow ane w zbiorach Uniwersytetu w Halle, a także zabytki z ziem pruskich zachowane dotąd w innych środkowoniemieckich muzeach.
D r Jo lanta M ałecka-K ukaw ka (Toruń) wygłosiła przygotowany wspólnie z m gr Bogusławą W awrzykowską (Toruń) referat Materiały neolityczne z Białej
Góry w woj. elbląskim, w zbiorach M uzeum Okręgowego w Toruniu. D okładna
analiza m orfologii i ornam entu skłoniła autorki do uznania ceramiki z tej miejscowości za należącą do kultury pucharów lejkowatych. Tej jednostce taksonom icznej przyporządkow ały również m ateriały krzemienne z Białej Góry. D r A ntoni Pawłowski (Kwidzyn) omówił toporki kamienne i siekierki krzemien ne ze zbiorów M uzeum Zamkowego w Kwidzynie, których zdecydowana większość pozyskana została w okresie międzywojennym, w wyniku intensywnej działalności terenowej i popularyzatorskiej W aldem ara Heyma.
Prof. dr. hab. Stanisław K ukaw ka (Toruń) wygłosił referat Znane nieznane.
Kilka uwag o klasyfikacji kulturowo-chronologicznej materiałów neolitycznych z ziem pruskich. W bardzo interesującym wystąpieniu poruszony został problem
kulturowo-chronologicznej identyfikacji m ateriałów neolitycznych z ziem prus kich. W pełnym refleksji szkicu, przedstawiającym możliwości klasyfikacji zabytków archiwalnych z tego obszaru, jako jedyną szansę na przełamanie impasu w studiach nad m łodszą epoką kamienia południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej uznano intensyfikację wysiłków badawczych oraz integrację międzynarodowego środow iska archeologów zajmujących się tą problem atyką.
Bronioznaw ca — m gr A ntoni Rom uald Chodyński (M albork), omówił kolekcję m ilitariów T h eod o ra Josefa Blella, zawierającą egzemplarze od czasów starożytnych do wojny francusko-pruskiej. Referujący przedstawił dzieje kolek cji, podjął próbę rekonstrukcji jej zawartości oraz przybliżył sylwetkę twórcy tego unikalnego zbioru. W ykład był ilustrowany między innymi zdjęciami pomieszczeń m agazynowych m alborskiego zamku, w których na przełomie X IX i XX w. przechowywane były m ilitaria tworzące kolekcję.
Następnie wygłoszono dwa referaty prezentujące zabytki z M uzeum M iej skiego w Elblągu. M agdalena Natuniewicz (Warszawa) omówiła bogaty (liczący ponad 350 egzemplarzy) zbiór wyrobów metalowych kultury wielbarskiej z okolic Elbląga. K atarzyna A m pt (Warszawa) scharakteryzowała zabytki metalowe z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Są to w dużej mierze tak zwane
bezme tryków ce, jed nak już dyskusja po tym wystąpieniu pokazała możliwości
identyfikacji niektórych wyrobów. M gr Jacek Gackowski (Toruń), wygłosił referat nawiązujący do dziewiętnastowiecznych badań osiedli nawodnych z je zior Orzysz i Szostak. Uwagi na tem at polowej dokum entacji Johannesa Heydecka konfrontow ane były z własnymi doświadczeniami J. Gackowskiego, który od kilkunastu lat zajmuje się badaniam i mazurskich osiedli nawodnych. Bardzo istotnym akcentem wystąpienia było przypomnienie nieznanego dotąd w Polsce opracow ania m ateriałów faunistycznych z osiedla w Szczecinowie (jezioro Szostak) prekursora archeozoologii, profesora Alfreda Nehringa, które ukazało się w 1888 r. w berlińskim tygodniku „Naturwissenschaftliche W ochen schrift” .
Podczas przerwy w obradach kustosz M uzeum Regionalnego w Ostródzie, mgr Wiesław Skrobot oprow adził uczestników konferencji po odbudowanym niedawno zam ku, gdzie zwiedzono między innymi stałą ekspozycję zatytułow a ną M iasto i Ziem ia — przenikanie, a także piwnice zamkowe. Odbyła się również krótka wycieczka na „Polską G órkę”, gdzie pochowany został, między innymi pastor G ustaw Gizewiusz — pierwszy na ziemi ostródzkiej zbieracz starożytno ści (grom adzonych przez siebie zabytków nie przekazywał do Królew ca, lecz — z pobudek patriotycznych — do Warszawy).
Dalszą część obrad, rozpoczął referat doc. dr. hab. W ładimira Iwanowicza K ułakow a (M oskw a) pt. OdKonyngbergu do Königsbergu, opatrzony interesują cym m ateriałem ilustracyjnym oraz m apą rejonu Królewca z dyspersją wczesno średniowiecznych punktów osadniczych. Wobec nieobecności autora referat odczytał dr Wojciech W róblewski (Warszawa). Moskiewski badacz podjął próbę rekonstrukcji przedkrzyżackiej historii południowej części Sambii. W referacie zawarto szereg bardzo kontrowersyjnych poglądów i zaskakujących sfor mułowań. W ynikiem rozw ażań autora były równie niecodzienne wnioski, co przyczyniło się do ożywionej dyskusji po tym wystąpieniu. D r Andrzej Zdzisław
Bokiniec (Toruń) zaprezentował ceramikę z południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej, którą, jego zdaniem, m ożna wiązać z wczesną epoką brązu. Inform acje o om awianych fragm entach naczyń glinianych oraz kontekście ich odkrycia uzyskał dr Bokiniec podczas swych wyjazdów do krajów bałtyckich i Sankt Petersburga. M gr Wiesław Skrobot (Ostróda) wygłosił referat W eryfika
cja badań Waldemara Heyma w okolicy Jeziora Tynwaldzkiego (Pojezierze Iławskie) , na podstawie dokumentacji archiwalnej z M uzeum Archeologicznego w Gdańsku. W ystąpienie to wykazało, jak ważna dla skuteczności badań
powierzchniowych jest dokładna, drobiazgowa wręcz, kwerenda archiwaliów, zbiorów i literatury.
O statnim punktem drugiego dnia konferencji były krótkie — niezależne od druków ulotnych — om ówienia m ap archeologicznych b. wschodniopruskich powiatów Szczytno, Olsztyn i Reszel, dokonane przez mgr. Jarosław a Sobieraja (Olsztyn) oraz przez dr. M irosław a Janusza H offm anna (Olsztyn).
Problem atyka konferencji spotkała się z ogromnym zainteresowaniem badaczy zajm ujących się archeologią bałtyjską. Świadcży o tym liczba zgłoszo nych referatów i kom unikatów , k tóra przekroczyła możliwości ich werbalnej prezentacji w ciągu dwudniowych obrad. Dlatego część wystąpień udostępniono uczestnikom konferencji w formie druków ulotnych. Również w postaci takich druków upowszechniono kom entarz do prezentowanych na wystawie m ap archeologicznych. M ateriały te zostaną teraz pokrótce omówione, wraz z wy stąpieniami autorów , którzy z różnych względów nie mogli wziąć udziału w ostródzkim spotkaniu.
W referacie m gr Ewy Bokiniec i m gr Rom ualdy Uziembło (Toruń) Z ab ytki
z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza z ziem pruskich w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu scharakteryzow ano 25 zabytków, które u schył
ku X IX i na początku X X w. trafiły do zbiorów Towarzystwa Naukowego w T oruniu bądź Copernicus Verein für Wissenschaft und Kunst.
Linas Tam ulynas (Wilno) omówił badania wykopaliskowe A dalberta Bez- zenbergera prow adzone na przełomie X IX i XX w. w rejonie Kłajpedy. W referacie wykorzystał au to r obfitą korespondencję między Bezzenbergerem a Hugo Scheu’em, k tóra znajduje się w Dziale Rękopisów Litewskiej Akademii Nauk (zachowało się ponad trzysta listów napisanych między 1883 a 1921 r.). Scheu był właścicielem dóbr ziemskich, zamieszkałym w b. Heydekrug (obecnie Šiluté. W ieloletnia przyjaźń Bezzenbergera i Scheu’a miała duży wpływ na organizację licznych ekspedycji archeologicznych i etnograficznych, które przewodniczący Tow arzystw a Starożytności Prussia prowadził w rejonie K łaj pedy. Przyjaźń ta w późniejszych latach została ugruntow ana przez ślub syna Bezzenbergera Ericha z córką Scheu’a Elen.
Referat m gr M ałgorzaty Karczewskiej (Białystok) był próbą rekonstrukcji wyników badań cm entarzyska z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w Sterławkach M ałych. Jest to bardzo skrupulatne opracowanie, w którym au tork a wykorzystała wszystkie zachowane i dostępne obecnie źródła archiwalne i ocalałe zabytki. W referacie mgr. M acieja Karczewskiego (Biały stok) Cmentarzysko w Bogaczewie-Kuli. Archeologiczna przygoda marszałka von
Hindenburga przedstaw iono dzieje badań eponimicznego stanowiska kultury
określanej ostatnio m ianem bogaczewskiej. A utor omówił też stosowane m etody eksploracji, losy zabytków w latach 1945— 1946, a także zwrócił uwagę na propagandow y charakter tych wykopalisk, które przed II wojną światową, jak o jedyne na tym obszarze, prow adzone były wyłącznie siłami wojskowymi. W artym podkreślenia osiągnięciem M. Karczewskiego jest identyfikacja nowych zabytków z nekropoli w Bogaczewie-Kuli.
W referacie Ceramika neolityczna z obszaru byłych Prus Wschodnich w zbio
rach M uzeum Okręgowego w Toruniu, dr Andrzej Z. Bokiniec omówił m ateriały
ceramiczne z młodszej epoki kamienia, które do T orunia trafiły jeszcze przed I wojną światową. D okładnie scharakteryzował pod względem technologii i ornam entyki fragm enty naczyń glinianych z: Tolkm icka, Mierzei Kurońskiej, Kaczynosu, Elbląga — Winnicy oraz Modrzewiny.
W ystąpienie dr. M irosław a J. Hoffm anna Wschodniopruskie materiały
archeologiczne w Archiwum Działu Archeologii M uzeum Warmii i M azur w Olsztynie zawiera omówienie archiwaliów z Prussia Muzeum oraz M uzeum
Prowincjonalnego w Królewcu, które po II wojnie światowej znalazły się w Olsztynie. Są to stosunkow o obszerne materiały, z których szczególną wartość źródłową m ają trzy duże zespoły, mianowicie spuścizna archiwalna Johannesa Heydecka, m ateriały H ansa Schleifa oraz kartoteka M uzeum Prowincjonalnego w K rólew cu. N astępny referat M .J. H offm anna był próbą rekonstrukcji wyników badań cm entarzyska z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w M ojtynach, koło Biskupca, w oparciu o kartotekę H ansa Schleifa oraz księgę inwentarzową Prussia M uzeum w Królewcu, którą autor zidentyfikował w 1992 r. w M uzeum Artystyczno-Historycznym w Kaliningradzie.
K om unikat dr Jolanty M ałeckiej-Kukawki oraz m gr Bogusławy Wawrzy- kowskiej prezentow ał zabytki z epoki kamienia z okolic Nowego M iasta Lubawskiego, znane z m ateriałów archiwalnych Muzeum Okręgowego w T o ru niu. M ateriały te pozyskane zostały w 1931 r. w wyniku kilkutygodniowych badań powierzchniowych prowadzonych przez dr. Tadeusza Wagę. W trakcie tych badań odkryto liczne ślady osadnictwa z epoki kamienia, cmentarzysko łużyckiego typu w Linowcu oraz grób skrzynkowy w Kurzętniku, a także zweryfikowano szesnaście grodzisk, na których założono wykopy sondażowe. M ateriały z epoki kam ienia z tych badań przedstawiły autorki w formie zestawień tabelarycznych.
W kom unikacie Kamienny rozcieracz ze Sztynortu — ostatni ślad kolekcji
star ozy tniczej Lehndorffów m gr Jerzy M arek Łapo (Węgorzewo) omówił losy
zabytku, który w 1996 r. trafił do Muzeum K ultury Ludowej w Węgorzewie. Jest to zapewne jedyny zachowany zabytek z kolekcji, której utworzenie auto r jest skłonny wiązać z osobą hum anistki Anny Lehndorff, zmarłej w 1894 r. Znaczący wpływ na powstanie tej kolekcji miały najpewniej kontakty Lehndorffów z królewieckimi prahistorykam i — Johannesem Heydeckiem oraz Adalbertem Bezzenbergerem. W następnym kom unikacie Jerzy M. Łapo oraz mgr W aldemar Ossowski (G dańsk) zreferowali wyniki terenowych weryfikacji czterech osiedli nawodnych (Rybical, R ybno, Szymonka, Zielony Gaj), których lokalizacja zaznaczona jest na m apie archeologicznej „Kreis Sensburg” G eorga J. Hassela.
północno-wschodniej Polski, był pierwszym tak obszernym opracowaniem łodzi
— dłubanek i łodzi klepkowych z tego obszaru. W artość tego tekstu podnoszą analizy dendrochronologiczne i radiowęglowe, wykonane dla niektórych z za chowanych łodzi.
Referat m gr. Jarosław a Sobieraja prezentował źródła archiwalne do epoki kam ienia z byłego Provinzial M useum w Królewcu, które obecnie znajdują się w Dziale Archeologii M uzeum W armii i M azur w Olsztynie. W wystąpieniu au to r uwzględnił m ateriały ze stu dziewięćdziesięciu siedmiu miejscowości, z których dane do większości (aż do 137 stanowisk) nie były dotąd publikowane.
M ateriały archeologiczne w zasobach Wojewódzkiego Archiwum Państwo wego w Olsztynie to tytuł referatu mgr. Renaty Sobieraj (Olsztyn). A utorka
omówiła w nim zachow ane w źródłach archiwalnych informacje o stanowiskach archeologicznych z dwudziestu trzech miejscowości z byłych powiatów: Branie wo, Działdow o, M orąg, O stróda, Szczytno oraz Olsztyn. Dane te zarejestrowane zostały podczas pierwszej ogólnopruskiej inwentaryzacji zabytków, którą prze prow adzono w połowie X IX w. Dalszą część referatu R. Sobieraj wypełniło tłumaczenie m aszynopisu społecznego opiekuna zabytków archeologicznych byłego Kreis Allenstein, L eonharda From m a, będące sprawozdaniem z jego działalności terenowej w 1936 r. M nogością zawartych w tym wystąpieniu, niepublikow anych do tąd informacji źródłowych zwróciła autorka uwagę na konieczność prow adzenia kwerend nie tylko w instytucjach muzealnych i sensu stricte archeologicznych, lecz również w archiwach państwowych, do których archeolodzy zaglądają zbyt rzadko i raczej niechętnie.
Nadesłany przez dr. Ja n a Trynkowskiego (Białystok) kom unikat Z kore
spondencji Joachima Lelewela — znalezisko monet rzymskich w powiecie ihumeń- skim nie dotyczy wprawdzie ziem pruskich, jednak organizatorzy uznali, że jest
jak najbardziej godny upowszechnienia. A u to r zawarł w nim szereg inte resujących dla dziejów archeologii danych, w tym informację o nie pu b likowanym do tej pory skarbie denarów rzymskich (m.in. m onet T rajana), wyoranym w 1824 r. w dobrach D om inika M oniuszki.
W kom unikacie m gr Bogusławy W awrzykowskiej Wczesnośredniowieczna
rzeźba kamienna z Bratiana autorka przypom niała okoliczności znalezienia
posągu, który nie został odnotow any we wczesnej literaturze zajmującej się problem atyką pruskich bab kamiennych. Rzeźbę odkryto najpewniej na począt ku XX w., w m urow aną w ścianę budynku w Bratianie. Prawdopodobnie podczas wpasowywania posągu w m ur odcięto głowę rzeźby. W bliżej nieokreś lonym czasie, właściciel budynku Preibisz przekazał kam ienną babę do zbiorów Städtisches M useum w T oruniu. Rzeźba, k tóra obecnie znajduje się na dziedzińcu toruńskiego ratusza, przedstawia postać męską, z prawą ręką trzym ającą róg do picia i lewą dzierżącą miecz. Poniżej znajduje się poprzeczna, wypukła wstęga w yobrażająca pas.
W referacie Cimelia ze zbiorów pastora Jakuba Ludwika Pisanskiego — czy
rzeczywiście z Mazur?, prof, dr hab. Wojciech Nowakowski (Warszawa) wrócił
do czasów oświecenia. Przypom niał dynastię węgorzewskich pastorów (Helwing i Pisańscy) — jednych z pierwszych starożytników na ziemiach pruskich. A utor omówił jednak przede wszystkim trzy bardzo efektowne fibule celtyckie
z kolekcji Jak u b a Ludw ika Pisanskiego, stawiając pytanie, czy im porty te rzeczywiście mogły zostać odkryte na Pojezierzu M azurskim?
W kom unikacie Nieznane cmentarzysko kultury wielbarskiej w Krzywcu, gm.
Frombork, woj. elbląskie, m gr Grzegorz Stasiełowicz (Elbląg) scharakteryzował
dwa zespoły grobowe przekazane przed kilku laty do zbiorów elbląskiego muzeum. O dkryte one zostały przypadkow o przez synów sołtysa wsi Włóczyska, pana Owczaka.
Ostatnie trzy druki ulotne dotyczyły m ap z treścią archeologiczną. W tekście m gr. M acieja Karczewskiego, przygotowanym na prośbę organizatorów ko n ferencji om ówiono m apę ścienną „H eim atkarte des Kreises Lyck” , k tó ra znajduje się w zbiorach K onserw atora Zabytków Archeologicznych w Białym stoku. A uto r ograniczył charakterystykę m apy do najistotniejszych informacji, gdyż została ona szczegółowo om ówiona już w wydawnictwie jubileuszowym pt. Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześć
dziesiątą piątą rocznicę urodzin, które ukazało się w 1996 r.
W referacie m gr. Jarosław a Sobieraja Kreis Orteisburg mit Eintragung der
vorgeschichtlichen Fundstellen, 1:50 ООО. Mapa archeologiczno-historyczna H. Tiski i W. Kuschela zaw arto omówienie podstawowego źródła dla pradziejów
ziemi szczytnieńskiej. A utorzy tej ściennej m apy, dwaj pedagodzy ze Szczytna, oznaczyli na niej położenie aż 175 stanowisk archeologicznych, z których większość nie została odnotow ana w literaturze i zachowanych m ateriałach archiwalnych.
W kom entarzu dr. M irosław a J. H offm anna do m apy Kreiskarte Stadt- und
Landkreis Allenstein zaakcentow ano fakt, że jest to jedyna z ujawnionych dotąd
m ap archeologicznych, k tó ra przygotow ana została w formie składanki, a nie m apy ściennej. U kazała się w czerwcu 1941 r. nakładem księgarni H erm anna Reinshagena z Olsztyna. Również ta m apa jest bardzo cennym źródłem archeologicznym. Oznaczono na niej lokalizację 141 stanowisk archeologicz nych, w tym wielu nie odnotow anych dotąd w literaturze.
W trzecim dniu konferencji przygotowano dla uczestników wycieczkę autokarow ą „Siadam i dawnych mieszkańców ziemi ostródzkiej”.
