R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X IX , z e s z y t 5 — 1971
TADEUSZ ADAMEK
GOTYCKI KIELICH
Z KOŚCIOŁA FARNEGO ŚW IĘTEGO KRZYŻA W TCZEW IE
Znajdujący się w skarbcu kościoła św. K rzyża w Tczew ie kielich gotycki z r. 1492 (il. 1) * jest n iew ątp liw ie jed nym z najlepszych i n a j bardziej typow ych w ytw orów zło tn ictw a tere n u daw nych P ru s K rólew skich. Nie jest zresztą obiektem odosobnionym , gdyż obok niego w tym że skarbcu znajdu ją się rów nie cenne w yroby złotnicze tak gotyckie, jak i pochodzące z czasów późniejszych. N ależą do nich: w ielki krzyż reli- kw iarzow y z końca XV w., drugi kielich gotycki z r. 1451, barokow a m onstrancja i kilka innych kielichów z późniejszych okresów .
Tczew, jako siedziba k siążąt pom orskich Pakosław a (1226) i Sam bora II (1252), rozw ija się sz y b k o 1, już w r. 1289 książę M szczuj II sp ro w adza tu dom inikanów 2. Ów rozwój Tczewa u łatw iało jego położenie na północnym szlaku handlow ym n a lew ym brzegu W isły, co niew ątpliw ie było też przyczyną znacznego zapotrzebow ania na a rg e n teria, i to ta k w ysokiej klasy, jaką p rez e n tu ją w yżej w spom niane obiekty. N ietru d n o zresztą było je zdobyć, skoro się w eźm ie pod uw agę fakt, że Tczew leży w niew ielkiej odległości od G dańska i M alborka, w k tó ry ch to m iastach przez długi ok res czasu działały najlepsze n a Pom orzu w a rszta ty złotni cze, eksportujące sw e w yroby na tere n całego K rólestw a Polskiego i Litw y 3. S ztuka zaś ty c h w arsztatów odznacza się szczególnie w ysokim poziomem głów nie ze w zględu na bliskie stosunki z ośrodkam i złotn i czymi N adrenii i pow iązaniem w zajem nym m iast hanzeatyckich.
G otycki kielich m szalny z r. 1492 (il. 1) zakupiony został n a jp ra w d o podobniej dla bractw a kapłańskiego w Tczewie, a stałym m iejscem jego przechow yw ania był od samego początku do czasów obecnych kościół
* Wszystkie fotografie do tego artykułu wykonał Stefan Ciechan. 1 E. R a d u ń s k d , Zarys dziejów miasta Tczewa, Tczew 1927, s. 7, 13.
2 J. K ł o c z o w s k i , Dominikanie polscy nad B ałtykiem w XI I I w ieku, „Na sza Przeszłość”, 6 (1957) 196.
3 A. B o c h n a k , Eksport z m iast pruskich w głąb Polski w zakresie rzemiosła
20 T A D E U S Z A D A M E K
f a m y św. K rzyża. W ym ieniany je s t bow iem przez ks. K rolau 4 w aktach w izy tacy jn y ch w spisie w yposażenia kościoła fam eg o m. in. z 1729 r. N ie b y ł w ięc ch yba w łasnością klaszto ru dom inikańskiego, co sugeruje J . H e is e 5, w y sn uw ając taki w niosek z treści napisu um ieszczonego na odw rocie stopy kielicha (ii. 4). N apis ów — dwuczęściowy — w ykonany został n a płaskim , w ąskim brzegu podstaw y stopy pism em, k tó re Heise określa m ianem „pospolitego” 6, a k tó re je s t po p rostu często używ aną w okresie g oty k u k ursy w ą. J e s t stosunkow o łatw y do odczytania, z w y jątk iem jednego w y razu w części pierw szej, dłuższej m iędzy słowami „Derssau” i „anno”, którego początek je st zatarty . W ykonany w języku w ischodnio-środkow oniem ieckim 7 i częściowo łacińskim b rz m i: „Disser K elch h o rt y n die P rister B ru dersch a ft zu Derssau [...] e vo kit [?] anno dom ini 1492 Jore”. Słow o „Prister” zn a jd u je się n ie w szeregu z innym i, lecz je s t dopisan e pod spodem m iędzy w yrazam i „die” a „Bruderschaft”. R ysunek jed n a k lite r i c h a ra k te r pism a w skazują, że zostało w ykonane tą sam ą rę k ą i praw dopodobnie w ty m sam ym czasie. Treść inskrypcji w y raźn ie i jednoznacznie w skazuje na przeznaczenie kielicha dla brac tw a kapłańskiego w Tczew ie (P riste r B ruderschaft), bow iem dom inika nie n ie b y li w te n sposób określani.
D ruga część napisu um ieszczona je s t rów nież n a podstaw ie stopy. N ie w y m ien iają go a n i a k ta w izytacyjne, an i Heise, ani też nie m a go w karcie inw en tary zacy jn ej k atalogu zabytków kościoła św. Krzyża w Tczew ie (nr 3 6 )8. J e s t znacznie krótszy i bardziej zw arty, charakte rem i ry su n k iem lite r zbliżony do w yżej om ów ionej części pierw szej. Jeg o treść zaś dotyczy zapłaty za w yko nan ie kielicha w wysokości 4 m a rek i 10 florenów : „Ite[m ] 1111 m argk longe u nd [10 florenorum ]”. Użyte tu zostały c h arak tery sty czn e znaki dla oddania cyfr (4 i 10) oraz skrót oznaczający flo ren is lub floren o ru m (zob. il. 4). P onadto n a odw rocie
4 Ks. A. K u p c z y ń s k i , Fara św. K rzyża w Tczewie, Tczew 1939, s. 59. 5 Die Bau- und K unstdenkm äler der Provinz W estpreussen I, Danzig 1884—87, s. 170.
6 Ibidem.
7 Język ten używany był pod koniiec XV w. na terenie Pomorza Gdańskiego i w państw ie krzyżackim.
8 K arta ta założona została w październiku 19612 r. przez Jerzego Tukałło. Również w sposób niepełny i niepraw idłow y napis 'został odczytany prżez Irenę Rembowską w pracy Gdański cech złotników od X IV do końca XVI I I w. (Gdańsk 1971, s. 173 n.). Brzmienia napisu nie podaje też J. M. Fritz w książce Gestochene
Bilder. Gravierungen auf deutschen Goldschmiedearbeiten der Spätgotik (Köln—Graz
1966, s. 31,1—12, katalog n r 163, s. 468, il. 337), ograniczając się do krótkiego opisu i podania kilku przykładów obiektów analogicznych. Wymienia też sceny grawe row ane n a polach stopy kielicha nie identyfikując, podobnie jak Heise, Wniebo w stąpienia (nicht n äh er bezeichnete Gruppe — s. 4i68).
G O T Y C K I K I E L I C H Z T C Z E W A 21
pól stopy, pod scenam i ze św. B a rb a rą i W niebow stąpieniem , w idoczny jest now y n a p is m ajuskuło w y TCZEW S. CRUCIS. P od sceną zaś ze św. M arcinem w idać n a tarczy znak zbliżony do lite ry L.
Kielich w ykonany jest ze s re b ra tryb o w aneg o i graw erow anego, w całości złocony. Jego wysokość w ynosi 205 m m , śred n ica sto p y 138 m m, a średnica czary 107 m m. Posiada sześciodzielną stopę, k tó rej poszcze gólne pola oddzielone są od 'siebie gałązkam i, w y razisty trzon, a rc h ite k toniczny nodus oraz niską ro zw artą czarę osadzoną w niew ysokim i pro stym w swej fo rm ie koszyczku.
Dość płaska stopa kielicha poisiada u podstaw y cokół ozdobiony o rn a m entem m asw erkow ym o m otyw ie ukośnie zakom ponow anej k ratk i, pod k tó rą zn ajd u je się cienki, sp iraln ie skręcony d ru t obiegający cokół do okoła. P rzery w ają go ty lk o plastyczne stylizow ane listki, będące jak b y zakończeniem gałązek oddzielających pola stopy. G ałązki te w raz z list kam i oplatają gładki okrągły d ru t, biegnący od n asad y trz o n u aż do brzegu stopy. N a ta k w ydzielonych polach z n a jd u je się 6 graw ero w anych scen: tró jpo stacie U krzyżow anie, M adonna w mandorOi (W nie bowzięcie), św. K atarzy n a A lek sand ryjska (il. 2), św. M arcin, św. B ar bara i W niebow stąpienie (il. 3). W szystkie sceny w y p e łn ia ją dość dokład nie pow ierzchnię pól, n ie pozostaw iając z b y t w iele w olnego m iejsca z w yjątkiem szyi stopy. Szyja ta przechodzi w w ysoki reg u la rn y trz o n podzielony w k ieru n k u pionow ym n a 3 części. Środkow ą op in a nodus architektoniczny o kształcie sześciodzielnej kapliczki (il. 5). P rz e p ru ty jest on bardzo głębokim i arkad k am i, dającym i przez to e fe k t św iatło cieniowy. A rkadki o p a rte n a d elik atn y ch kolum ienkach zam k n ięte są półkolistym łukiem z żabkam i i kw iatonem . E lem enty te tw orzą jak b y ośli grzbiet charakterystyczny dla złotnictw a późnego gotyku. W ew nątrz każdej arkad ki zn ajdują się podw ójne m asw erkow e okienka iden tyczne w e w szystkich przypadkach. A rkadki oddzielone są od siebie w yraźnie i drobiazgowo uform ow anym i skarpam i, w k tó ry c h w idać podłużne okienka, a w zw ieńczeniu fiale tej sam ej wysokości, co k w iato n y n a d łukam i arkadek. U podstaw y nodusa w narożnikach kapliczki um iesz
czone zostały sześciopłatkow e kw iatki, w k tó ry ch niegdyś tk w iły drob niejsze elem enty d ekoracyjne lu b k am ienie s z la c h e tn e 9. P od dolną k ra w ędzią kapliczki biegnie koronkow y fry z złożony z lilije k zw róconych
ku dołowi.
N a trzo n ie pod i n a d nodusem z n a jd u ją się w bogatym arc h ite k to -9 H e i s e , op. cii., I, tabl. 1, Rembowska (op. cit., s. -97 n.) podaje wiadomość o istnieniu tych kamieni aktualnie, co nie jest zgodne z praw dą w konfrontacji z samym zabytkiem, a widoczne choćby po dokładniejszym przyjrzeniu się foto grafii kielicha zamieszczonej przez autorkę w jej pracy (tabl. I, il. 1 (2) po str. 16).
22 T A D E U S Z A D A M E K
nicznym ob ram ien iu zw ieńczonym w im pergam i pełnoplastyczne figurki p rzedstaw iające postacie 12 Apostołów. K ażda z nich je s t dość dokład nie obrobiona i łatw a do zidentyfikow ania (np. św. M ateusz ił. 8). A postołow ie trz y m ają bow iem przed sobą w yraźn ie w idoczne atry b u ty .
Trzon p o d trzy m u je niską, bardzo ro zw artą czarę osadzoną w ko szyczku sięgającym 1/3 jej wysokości. Koszyczek podzielony jest na dwie części, z k tó rych dolna jest ozdobiona m otyw em graw erow anych pro m ieni, a górna — oddzielona od n iej perełkow ym sznurem — posiada rząd reg u larn y ch ażurow ych i stylizow anych listków, m iędzy którym i w dolnej części ułożone są sym etrycznie m niejsze.
S tan zachow ania kielicha je st w yjątko w o dobry i poza jego nie w ielką n ap raw ą w okresie m iędzyw ojennym polegającą na um ocnieniu k o n stru k cji oraz n a w yzłoceniu w n ę trz a czary w r. 1970 (niezbyt zresztą udanym ) nie był on chyba restau row an y . N ie w spom inają o tym prze kazy źródłowe, a i obecny jego w ygląd nie świadczy o dokonyw anych renow acjach. Je d y n y m pow ażnym ubytkiem je s t b rak postaci C hrystusa U krzyżow anego na jed nym z pól stopy. N a ram ionach graw erow anego k rzyża w idoczne są 3 niew ielk ie okrągłe otw ory w miejtscu (zob. il. 6), gdzie na pew no postać b yła przym ocow ana. N ie da się w tej chwili do kładnie określić czasu, kiedy została od kielicha odłączona. N ie w spo m ina o ty m an i H eise 10 (mówi on jed y n ie o b rak u figurki), ani też ak t w izy tacy jn y ks. K r o la u n . Ten ostatn i n atom iast podaje wiadomość, jakoby na dolnej części koszyczka m iały być niegdyś przym ocow ane 4 korale i że ,(,z ty ch dw a jeszcze istn ieją ” 12. Ż adnych jednak śladów otworów czy też in n ych drobnych elem entów , do których korale mogły być przym ocow ane, n ie da się zauważyć. A czara i koszyczek są z pe w nością autentyczne.
Z kolei w y pad a omówić graw ero w an e sceny figuralne na 6 polach stopy tczew skiego kielicha. W szystkie posiadają w ąskie, gładkie obra m ienia. W ykonane są dokładnie zręczną ręką średniowiecznego artysty z uw zględnieniem najdrob n iejszy ch niem al szczegółów i absolutnej po praw ności ikonograficznej. U zyskanie takich efektów n ie było rzeczą łatw ą głów nie ze w zględu n a m ałą pow ierzchnię pól. S tąd w iększa jesz cze w artość kielicha i doskonałość w arsztatu , k tóry go w yprodukow ał.
Scena U krzyżow ania z p ro sty m krzyżem pośrodku, tkw iącym m iędzy skałam i, je s t sym etryczna. N a jego pow ierzchni widoczny jest zarys słoi, po lew ej stro n ie klęczy M aryja, a po praw ej św. J a n ew angelista. M aryja u b ran a je s t w długi płaszcz, okryw ający głowę z ostro załam ującym i sdę
10 libidem, s. If70.
11 K u p c z y ń s l k i , op. cit.,, s. 59. 12 Ibidem, s. 60.
G O T Y C K I K I E L I C H Z T C Z E W A 23
fałdam i. Sw. J a n m a głowę odkrytą, w łosy rozw ichrzone. P ra w ą rękę k ieru je do krzyża, w lew ej trz y m a przeźroczystą jak b y to rb ę z um iesz czoną w niej księgą (ił. 2 i 6). P rzed staw ien ie tego ro dzaju należało do bardzo popularnych tem atów rzeźby, m alarstw a i grafiki średniow iecz nej i było chętnie stosow ane przez złotnictw o. Rzadziej w y stę p u je św. Ja n z księgą w torbie, jed n ak i tak i m o tyw m ożna odnaleźć w m a la r stw ie niem ieckim 2. poł. XV w .13 M ożna też powiedzieć, że w p rzy p adku om aw ianego kielicha scena ta m oże być uznan a za głów ną ze w zględu na w ezw anie fary tczew skiej (św. K rzyża) i przeznaczenie go dla niej.
Scena następna p rzedstaw ia postać m łodej M aryi otoczonej prom ie n i a m i - w m andorli, podtrzym yw anej w dolnej części przez k ilk u anio łów. M aryja delikatnie w ygięta, jak b y w ruchu, lekko dotyka dolną k ra wędzią obfitej i bogato udrapow anej sukienki odw róconego tw a rz ą w dół półksiężyca. Głowę m a odkrytą, ręce złożone w geście m odlitew nym . Je st to bez w ątpienia scena W niebowzięcia, w układzie i kom pozycji podobna do popularnego, szczególnie w m ala rstw ie tablicow ym XV w., przedstaw ienia A ssunty, z tym że M aryja w y stęp u je tu bez D zieciątka i korony n a głowie (il. 2).
N astępne pole w ypełnia siedząca n a ław ie postać św. K ata rz y n y A leksandryjskiej z kołem. Posiada' koronę' n a głow ie lek ko pochylonej w lewo, z długim i obfitym i w łosam i opadającym i do tyłu. W okół głowy w idoczny jest nim b. U b ran a je s t w gładką sukienkę 'i b ardzo obszerny płaszcz w dolnej p a rtii bogato drapow any z ostro łam iącym i się fałdam i (il. 2). Bardzo podobną kom pozycję w układzie i ry su n k u postaci, po chyleniu koronow anej głowy w nim bie i ułożeniu w łosów p re z e n tu je siedząca św. B arbara z w ieżą, licząc zgodnie z ruchem w skazów ek zegara w scenie 3 od U krzyżow ania (il. 3 i 7). I tu w idoczny je s t w y ra ź n ie po praw ny m odelunek płaszcza i ostro łam an e fałdy. K orony św. B arb ary i K atarzy n y w górnej części posiadają m otyw stylizow anych lilii, b a r dzo charakterystyczny dla Pom orza. P rzed staw ien ia należą, podobnie jak i poprzednie, do bardzo p opularnych tem atów różnych dziedzin sztuki om aw ianego okresu.
M iędzy dw iem a św iętym i um ieszczona je s t scena ze św. M arcinem siedzącym n a koniu i dzielącym płaszcz m ieczem . W dole w idać siedzą cego na ziemi żebraka, odw róconego ty łem . W głębi w idoczne są słabo zarysow ane wzgórza, a z jego praw ej stro n y w ijąca się w stęga z n a p i sem, w k tórym w y raźn e je s t ty lk o ¡słowo M ARTIN. Ś w ięty u b ra n y jest 13 F. B u r g e r , K. S c h m i t z , I. B e t h , Die deutsche Malerei, Bd. II, T. 1, s. 397, il. 480, Naśladowca Lochnera, Ukrzyżowanie trójpostaciowe ok. 1460, [W:]
24 T A D E U S Z A D A M E K
w k ró tk i k aftan , głowę m a n a k ry tą czapką. T e m at te n w y stęp u je w sztuce rów nie często ja k i poprzednie.
O statn ia w reszcie scena w ielofig u raln a przedstaw ia W niebow stąpie nie. W idać tu kilk a postaci klęczących, lekko zw róconych do środka, ze złożonym i rękam i. W szystkie są w nim bach. Po lew ej stro n ie przedsta w ien ia stoi M aryja w płaszczu niem al identycznym w ry su n k u i układzie ja k w scenie U krzyżow ania. Za M aryą zn ajd u je się chyba św. J a n ew an gelista. P on ad klęczącą grupą, ju ż n a szyi stopy, w idać dół sukni C hry stu sa i jego nogi w sp ierające się jak b y na obłoku. Przedstaw ienie takie zn ajd u je w iele analogii w m alarstw ie średniow iecznym Europy 14 (il. 3).
N iew ątpliw ie w szystkie sceny są dziełem tego sam ego arty sty , na co w sk azuje podobieństw o form ow ania głów nie sz at postaci, rysunek tw arzy, uzyskiw anie św iatłocienia drogą rycia cienkich rów noległych kreseczek, a częściej jesizcze drobnej ale w yraźnej kratk i. Uw agę zwraca doskonałość tech n ik i i delikatność ry su n ku . G raw erow ana dekoracja pól stopy w y stę p u je nie ty lk o n a kielichu z Tczewa, ale rów nież n a kieli chach z kościoła NM P a n n y i św. J a n a ew angelisty w K w id z y n ie 15, na kielich u z kościoła św. A nny w L u b a w ie 16, z kościoła parafialnego w R u m ian ie 17 oraz n a k ielichu z k a te d ry w ileńskiej 18, w ykonanym zapew ne w jed n y m z w a rszta tó w złotniczych P ru s K rólew skich. W tym ostatnim zresztą w śró d in nych scen w y stę p u je św. B arbara i św. K atarzyna. P rzed sta w ie n ia fig u ra ln e zbliżone w kom pozycji i ry su n k u do przedstaw ień n a sto p ie kielicha z Tczew a w y stę p u ją rów nież n a kielichu z Rum iana.
P odobnie ja k n a kielichu tczew skim drobne plastyczne figurki w y stę p u ją n a trz o n ie pod i n a d nodusem w e w spom nianym już kielichu z K w idzyna. Tam jed n a k oddzielone są od siebie ty lk o prostym i sk a r pam i. N a kielichu ty m w y stę p u je rów nież podział pól stopy za pomocą
gałązek z listkam i, choć inaczej są one uform ow ane. Podział ta k i m am y rów nież n a sto p ie m on stran cji z kościoła św. J a n a Chrzciciela w Chojni cach 19 i n a m o n stran c ji z kościoła NM P a n n y w Ż a rn o w c u 2#. N a kie-14 A. M a t ë j c é k, J. P e ś i n a, La peinture gothique tchèque 1350—kie-1450, P ra gue K»50, tafol. 21, M istrz cyklu z Wyższego Brodu, W niebowstąpienie ok. 1350, P ra ga — G aleria Narodowa; D. R a d o c i s a y , Gotische Tafelmalerei in Ungam, Buda pest ,19163, tafol. 4, Thomas de Cólo-swar, W niebowstąpienie ok. 1427, Esztergom — Muzeum.
15 H e i s e , op. cit., III, tafol. 16; A. B o c h n a k , J. P a g a c z e w s k i , Polskie
rzemiosło artystyczne w ieków średnich, K raków 1959, il. 136.
16 H e i s e , op. cit., II, tafol. 2; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., il. 137. 17 H e i s e , op. cit., II, tafol. 2; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., il. 136. 18 B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., s. 160; W. Z a h o r s k i , Katedra
wileńska, Wilno 1904, s. 67; J. K i i e s z k o w s f c i , Kanclerz K rzysztof Szydłowiecki,
Poznań 19H2, s. 505, il. ,158.
2. G raw erunki na stopie kielicha tczewskiego: Ukrzyżowanie, Wniebowzięcie, św. K atarzyna Aleksandryjska
3. Graw erunki n a stopie kielicha tczewskiego: św. Marcin, św. Barbara, W niebowstąpienie
G O T Y C K I K I E L I C H Z T C Z E W A 25
lichu zaś z kościoła parafialneg o w R u m ian ie zam iast fig u rek pod i nad nodusem znajd ują się m aswerlkowe okienka w p ro sto k ątn y m ob ram ie niu. W ew nątrz zaś ark ad ek architek to niczn ego nod usa kielich a z koś cioła św. A nny w L ubaw ie zam iast okienek umieszczono figurk i św iętych. A rchitektoniczny nodus zbliżony do nod u sa kielicha z Tczew a po siadają sm ukłe m o n stran cje z Chojnic, Żarnow ca, z kościoła św. św. P io tra i Paw ła w P ucku 21 oraz krzyż relikw iarzow y z kościoła Sw. T ró j cy w Chełmży z 1498 r.22 W iele cech w spólnych w y k azu je też nodus- -kapliczka z piękną P ie tą w ew n ątrz n a krzyżu rólikw iarzow ym kościoła farnego w Tczew ie, z końca XV w. W ystęp ują tu n a w e t identy czne jak na arkad kaeh kielicha cienkie k o lu m ie n k i23. W szystkie w ym ienione nodusy m ają głębokie arkadki, dołem biegnący fryz ze stylizow anych odw róconych lilii, a n iek tó re w do ln y ch narożn ikach kapliczki — k w iatki. K ielichy zaś ze S te g n a 24 i z R ę b ie lc z a 23 m a ją ta k ą sam ą ja k kielich,
tczewski k ratk ę na cokole stopy.
N iem al tak ą sam ą w kształcie, n isk ą i ro zw artą czarę ja k n a k ie lichu z Tczewa m ają kielichy z R um iana, L ubaw y i Leszna 26 w W ielko- polsce. W yższą nieco posiada kielich z K w idzyna. Koszyczki zaś w e w szystkich w ym ienionych przy p adk ach w y k azują zawsze, ta k ja k na kielichu tczewskim, w yraźny podział n a dw ie części za pom ocą perełko wego sznura, a w ysokością sw ą sięgają 1/3 części czary. Podobnie też ukształtow ane są ich cokoły stopy, choć w y stęp u ją tu już in n e m otyw y w ażurow ych przeźroczach.
K ielich tczew ski jest więc chyba najlepszym , w czystej form ie go tyckiej zachow anym kielichem n a Pom orzu. W całości swej harm o n ijn ej k onstrukcji w układzie kom pozycyjnym oraz w proporcji poszczególnych części zw raca on uw agę swą w ysm ukłośtią, w yraźn y m podziałem stopy n a pola, uzyskanym przez zastosow anie gałązek. W y stępuje tu duży nodus architektoniczny i arkadki z' fig u rk am i A postołów o raz ro zw arta czara k ształtu stożkow atego w niskim koszyczku. W iele z ty c h cech w i docznych jest n a kilku wyżej w ym ienionych m onstran cjach i krzyżach relikw iarzow ych, co razem pozw ala w sposób jednoznaczny określić ich prow eniencję i w zajem ne pow iązania. N ie da się n a to m ia st ściśle określić w arsztatu , z którego om aw iany kielich w yszedł. D oskonałość form y,
20 H e i s e , op. cit,, I, tabl. 8; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , pp. cit,, il. 140. 21 H e i s e , op. e il, I, tabl. 8; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., il. 141. 22 B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., il. 143.
23 H e i s e , op. cit., I, tabl. 2; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., il. 142. 24 H e i s e , op. cit., I, tabl. 1,
25 libidem.
28 J. K o h t e , Verzeichnis der K unstdenkm äler der Provinz Posen III, Berlin 11896, il. 146 — kielich prawy.
26 T A D E U S Z A D A M E K
szlachetność graw eru nkó w i m aestria w y k o nania najdrobniejszych szcze gółów zarów no konstru k cyjny ch , jak i dekoracyjnych przem aw iają za w ykon aniem go w jedn y m z w arsztató w gdańskich. Na odw rocie stopy kielicha, obok w ym ienionych ju ż inskrypcji, znajduje się w yraźnie w y bity znak w gotyckiej tarczy herbow ej, przedstaw iający stylizow aną lite rę L. N ie w y stę p u je on jed n ak na innych złotniczych w yrobach gdań skich i nie je s t w y m ieniany w opracow aniach poświęconych znakom złotniczym 27. Znaki zbliżone do niego nie w chodzą w rachubę, ponieważ spotykam y je dopiero n a obiektach znacznie późniejszych. N ie może on być więc w skazów ką prow adzącą do konkretnego złotnika lub w arsztatu.
CALICE GOTHIQUE DE L’EGLISE PAROISSIALE DE TCZEW Résumé
Le calice gothique d atan t de 1492 et conservé avec soin dans l’église Sainte- -Croix à Tczew est incontestablem ent un des m eilleurs et des plus caractéristiques ouvrages d'orfèvrerie sur le territoire de l’ancienne Prusse Royale. Il n ’est d ’ailleurs pas seul à constituer le trésor de cette église: s’y ajoutent d ’autres pièces d’or- févrerie, aussi bien gothiques que postérieures (un grand reliquaire en croix de la fin du XV-e siècle, un second calice gothique de 14511, un ostensoir baroque et quelques autres vases sacrées).
Le calice qui nous intéresse fut ¡probablement acheté en 1492 contre la somme de 4 m arks et 10 florins à l’usage de la Congrégation Sacerdotale de Tczew. Une inscription en allem and (hoch-m itteldeutsch) et en latin gravée au revers du pied en témoigne. Dès le début il fut installé à l’église paroissiale de Tczew. Il en est m ention dans l’acte de visitation de 1729, dans l’inventaire fait p ar X. Krolau. Il ne fut p a r contre jam ais la propriété des dominicains de Tczefw, comme voulait le faire croire J. Heise (J. H e i s e, Die Bau- und K.unstdenkmaler der Provinz
W estpreussen, I, Danzig 1894—89, ,p. 170).
Le calice est effectué en argent cannelé et gravé, il est entièrem ent doré. Il m esure 205 m m de hauteur, le diam ètre du pied est 1,38 mm, le diam ètre de la coupe — 107 mm. Le pied se ram ifie à la base form ant les six parts séparées p ar des branches sculptées; en m ontant, il atteigne un grand noeud archiitectonique et une large coupe reposant s u r une basse corbeille. Les ramifications dtu pied représentent six ¡scènes gravées: Crucifiction, Assomption, Sainte Catherine d ’Alex andrie, Saint M artin, Sainte Barbe et Ascension. Toutes les scènes sont incontesta blem ent l’oeuvre d u m êm e artiste: l'arrangem ent des parrures, le dessin des figures, l’emploi du clair-obscur le prouvent. La perfection de la technique et la délicatesse du dessin m ériten t surtout une attention toute spéciale. Une pareille décoration des ram ifications du pied présentent les vases sacrées conservées dans les églises Notre-Dame et Saint Jean ¡’Evangéliste à Kwidzyn, dans l ’église Sainte Anne à Lubawa, dans l’église paroissiale à R um ian et dans la cathédrale de Wilno dont
27 M. R o s e n b e r g , Die Goldschmiede M erkzeichen, F rankfurt am Main 1890; L. L e p s z y , Przem ysł złotniczy w Polsce, K raków 1933.
G O T Y C K I K I E L I C H Z T C Z E W A 27
le calice vient certainem ent des ateliers de la Prusse Royale. L’on peut d ’ailleurs ajouter que, parm i d’autres scènes, nous y rencontrons Sainte B arbe et Sainte Catherine.
Le motif du grand noeud architectonique en forme de chapelle gothique aux fenêtres redentées est reproduit égalem ent p a r d ’autres m onum ents e t notam m ent par les ostensoirs de Chojnice, Żarnowiec, Pudk et p ar le reliquaire en croix de Chełmża (de 11498). La m êm e form e de la couipe reposant .sur u ne corbeille revient dans les calices de Rumian, de Lùbaw a et de Leszno. Le calice de Tczew possède en outre une ornam entation sculpturale au dessus et au dessous du noeud: ce sont de petites figurines de 12 Apôtres dans un cadre architectural particulièrem ent riche. Le même motif n’est reproduit que p ar le calice de Kwidzyn.
Le calice de Tczew p a ra ît donc la pièce d ’orfèvrerie la plus pure dans sa forme gothique et la mieux conservée parm i celles qui viennent des ateliers de Gdańsk. L’ensemble de sa construction harmonieuse, la proportion des parties qui le com posent, soulignent encore la sveltesse et a ttiren t l’attention su r les éléments carac téristiques pour de nombreux ostensoirs et croix. Il devient, p a r conséquent, possi ble de définir leur provenance et les influences réciproques. P a r contre, l’on ne saurait se prononcer pour tel ou tel orfèvre ou atelier qui lui donna naissance. La lettre L gravée en forme stylisée au revers du pied n e fut pas identifiée jusqu’à présent. Cependant la perfection de la forme, la noblesse des gravures et la m aî trise dans la réalisation des détails de construction et de décoration, sem blent suggérer qu’il fut créé dans une des orfèvreries de Gdańsk.
