Radosław Gross
Życie codzienne junaków w
brygadach Powszechnej Organizacji
"Służba Polsce" na terenie
województwa olsztyńskiego
Echa Przeszłości 11, 249-268
ECHA PRZESZŁOŚCI XI, 2010 ISSN 1509-9873
R adosław Gross
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ŻYCIE CODZIENNE JUNAKÓW W BRYGADACH
POWSZECHNEJ ORGANIZACJI „SŁUŻBA POLSCE”
NA TERENIE WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO
P o d s t a w o w y m c e l e m p o w o ł a n i a P o w s z e c h n e j O r g a n i z a c j i „ S ł u ż b a P o l s c e ” ( P O „ S P ”) b y ł a k o n t r o l a n a d m ł o d z i e ż ą 1. W ł a d z a p o s t a n o w i ł a e n t u z j a z m
1 N a te m a t „Służby Polsce” ukazały się trzy prace: J. Hellwig, P ow szech n a O rgan izacja „ S łu żb a P olsce”, W arszaw a 1977; K. Lesiakow ski, P ow szech n a O rg a n iza cja „ S łu żb a P olsce” (194 8 -1 9 5 5 ). P ow stan ie, dzia ła ln o ść, lik w id a c ja , t. 1-2, Łódź 2008; L. S. Szuba, P ow szech n a O rg a n iza cja „ S łu żb a P olsce” ja k o n a rzęd zie p ra c y i in d o k tryn a cji m ło d zieży w la ta c h 1 9 4 8 -1 9 5 5 ,
Lublin 2006. Poza tym organizacji tej poświęcono k ilk a artykułów : K. Lesiakow ski, L a icyza cja m ło d zieży w hufcach i bryg a d a ch P ow szechn ej O rgan izacji „ S łu żb a P olsce” (1 9 4 8 -1 9 5 3 ), „Dzieje Najnow sze” 2006, n r 2, s. 55-80; idem, W erbunek m ło d zie ży d o b ry g a d P ow szech n ej O rgan izacji „ S łu żb a P olsce” (194 8 -1 9 5 5 ), „Dzieje Najnow sze” 2004, n r 2, s. 155-174; idem , P ow sta n ie P o w szechn ej O rg an izacji „ S łu żb a P olsce” w 1948 r.: z p o lity k i sta lin o w sk iej wobec m ło d zieży p o l skiej, „Przegląd N au k H istorycznych” 2002, N r 1, s. 123-144; idem, Z a jścia uliczne z u d zia łe m ju n a k ó w „ S łu żb y P o ls ce ” w S z cz ec in ie 1 s ie r p n ia 1 9 4 8 r., „Teki A rch iw aln e” 2000, t. 5, s. 197-206; P. P ityński, N a stro je ju n a k ó w w bryg a d a ch P ow szech n ej O rg an izacji „ S łu żb a P olsce” n a D o ln ym Ś lą sk u w la ta c h 1 9 4 8 -1 9 5 5 , „Śląski K w artaln ik H istoryczny Sobótka” 1997, n r 3/4, s. 395-402; C. P łaza, F orm ow an ie P ow szech n ej O rgan izacji „ S łu żb a P olsce” n a terenie w oje w ó d ztw a rzeszow skiego, „Rocznik P rzem yski” 1990, t. 27, s. 183-198; L. Szuba, D zia ła ln o ść P ow szech n ej O rgan izacji „ S łu żb a P olsce” w la ta c h 1 9 4 8 -1 9 5 6 , w: N ieza leżn y R u ch M ło d zieżo w y w Polsce p o dru giej wojnie św iatow ej (1 945-2001), pod red. R. Sudzyńskiego, Toruń 2005, s. 11-35; idem, P ierw sze la ta d zia ła ln o śc i P ow szech n ej O rgan izacji S łu żb a Polsce, „Czasy Nowożytne” 2003, t. 14, s. 177-203. Przed 1989 r. u kazały się ponadto: K. D anił, P ow szech n a O rgan izacja „ S łu żb a P olsce” 1 9 4 8 -1 9 5 5 , „Wojskowy Przegląd H istoryczny” 1984, R. 29, n r 1, s. 81-111; J . M ichnowska, P o w sta n ie i d zia ła ln o ść P ow szech n ej O rgan izacji „ S łu żb a P olsce” n a D olnym Ś lą sk u w la ta c h 1 9 4 8 -1 9 5 5 , „Rozprawy N aukow e AWF” 1981, n r 16, s. 51-154; J . Śmiałowski,
P oczątki łódzk iej P ow szechnej O rganizacji „S łu żba Polsce”, „Rocznik Łódzki”, t. 30, 1981, s. 27-41. Problem atyce działalności PO „SP” w województwie olsztyńskim poświęcono ja k dotąd zaledwie jed en tek st, który także u k azał się przed 1989 r. w dwóch różnych publikacjach w ydanych
i n a i w n o ś ć m ł o d y c h l u d z i w y k o r z y s t a ć d o r e a l i z a c j i p l a n ó w g ł ó w n i e id e o lo - g i c z n y c h 2 . R z e s z e m ł o d z i e ż y m i a ł y z a s t ą p i ć b r a k i s i ł y r o b o c z e j w e k s t e n s y w n i e r o z w i j a j ą c e j s i ę g o s p o d a r c e . O d b u d o w a z n i s z c z o n e g o k r a j u o r a z f o r s o w n a i n d u s t r i a l i z a c j a p o t r z e b o w a ł y r o b o t n i k ó w . R z ą d z ą c y , k i e r u j ą c m ł o d z i e ż d o p r a c y p r z y n a j w i ę k s z y c h i n w e s t y c j a c h w k r a j u , o s i ą g a l i d w a z a s a d n i c z e c e le . P i e r w s z y m b y ło z d o b y c ie n i e m a l d a r m o w e g o r o b o t n i k a ( p a ń s t w o p o n o s i ł o n i e w y s o k i e k o s z t y u t r z y m a n i a ) , d r u g i m z a ś i n d o k t r y n a c j a i d e o l o g i c z n a . P r a c a m i a ł a b y ć f o r m ą w y c h o w a n i a s p o ł e c z e ń s t w a k o m u n i s t y c z n e g o . M i a ł t o b y ć c z ł o w i e k ś c i ś l e z w i ą z a n y z k o l e k t y w e m . J e d n o s t k a i j e j c e l e , i n d y w i d u a l i z m , z o s t a ł y p o d p o r z ą d k o w a n e g r u p i e , s p o ł e c z n o ś c i k o n t r o l o w a n e j p r z e z p a ń s t w o . P o u c h w a l e n i u u s t a w y z 2 5 I I 1 9 4 8 r. o p o w s z e c h n y m o b o w i ą z k u p r z y s p o s o b i e n i a z a w o d o w e g o , w y c h o w a n i a f i z y c z n e g o i p r z y s p o s o b i e n i a w o j s k o w e g o m ł o d z i e ż y o r a z o o r g a n i z a c j i s p r a w k u l t u r y f iz y c z n e j i s p o r t u 3 , p r a c a m ł o d y c h P o l a k ó w n i e b y ł a d o b r o w o l n a . P r z e s t a ł a b y ć s p r a w ą i c h w ł a s n e j w o li, w y n i k a ć z p o c z u c i a o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a z n i s z c z o n y w o j n ą k r a j . S t a ł a s i ę o b o w i ą z k i e m m ł o d z i e ż y w w i e k u 1 6 - 2 1 l a t 4 . F o r m ą p r z y m u s u a d m i n i s t r a c y j n e g o p a ń s t w a w o b e c m ł o d y c h o b y w a t e l i . U c h y l a n i e s i ę o d t e g o o b o w i ą z k u b y ł o k a r a n e . Z g o d n i e z u s t a w ą z 2 5 I I 1 9 4 8 r. m ł o d z i e ż b y ł a z o b o w i ą z a n a d o o d b y c i a tz w . p r a c o k r e s o w y c h . F o r m ą o r g a n i z a c y j n ą b y ł y b r y g a d y , d o k t ó r y c h w c i e l a n o j u n a k ó w n a d ł u ż s z y c z a s z d a l a o d d o m ó w . J e d n o s t k i z o r g a n i z o w a n o n a w z ó r w o js k o w y . W l a t a c h 1 9 4 8 - 1 9 5 3 n a b ó r p r o w a d z o n o p o d p r z y m u s e m . O d 1 9 5 4 r. w w i ę k s z o ś c i p o w o ł y w a n o d o b r y g a d o c h o tn i k ó w . W o k r e s i e s w e j d z i a ł a l n o ś c i P O „ S P ” o r g a n i z o w a ł a n a j c z ę ś c i e j b r y g a d y i n w e s t y c y j n e ( o p e r a c y j n e ) . P r a c a o k r e s o w a w t y c h j e d n o s t k a c h o d b y w a ł a s ię w k o l e j n y c h t u r n u s a c h , k t ó r e t r w a ł y n a o g ó ł 2 m i e s i ą c e . W c i ą g u r o k u o r g a n i z o w a n o 3 t u r n u s y . N a j c z ę ś c i e j p i e r w s z y o d b y w a ł s i ę w m a j u i c z e r w c u ,
z okazji okrągłych rocznic utw orzenia ZMP, zob.: G. Okoński, P ow szech n a O rg a n iza cja „S łu żb a P olsce” n a W arm ii i M azu rach , w: R u ch m ło d zieżo w y n a W arm ii i M a zu ra ch 1 9 4 5 -1 9 5 7 . M ate riały n a sesję. K ikity 1-2 g ru d n ia 1978, O lsztyn 1978, b.p.; idem, P ow szech n a O rgan izacja „ S łu żb a P olsce” n a W arm ii i M azu rach , w: Z k a rt ru ch u m łodzieżow ego n a W arm ii i M azu rach .
M ateriał w ydany z okazji 40-lecia ZMP. Wojewódzka K omisja H istoryczna Z arządu Wojewódz kiego ZSMP, O lsztyn 1988, s. 84-95.
2 A rchiw um A kt Nowych (dalej AAN), zespół: K om itet C entralny PZPR, sygn. 237/V-327, k. 8, Założenia Powszechnej O rganizacji „Służba Polsce”.
3 Zob. D ziennik U staw Rzeczypospolitej Polskiej 1948, n r 12, poz. 90.
4 Zwolnieni od obowiązku byli: niezdolni do pracy fizycznej, kobiety zam ężne lub ciężarne, karm iące m atki, pełniący służbę w ojskow ą i ci, którzy j ą odbyli, jedyni żywiciele rodzin, chłopi utrzym ujący się z prow adzenia gospodarstw a rolnego, których nie mogli zastąpić in n i członko wie rodziny, duchow ni w yznań uznanych przez państw o. Zwolnieni częściowo lub całkowicie byli także funkcjonariusze państw ow i i sam orządow i, pracow nicy zakładów państwow ych, sam orzą dowych, nauczyciele, niektórzy członkowie a p a ra tu ZMP, uczniowie szkół SPP. P atrz: ibidem, a rt. 33 i 34; J. Iw aniak, P arę u w a g o w cielan iu m ło d zie ży d o b ry g a d operacyjnych „ S P ”, „Porad n ik Pracow nika SP” 1949, n r 4, s. 77-78.
Zycie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji. 2 5 1 d r u g i - w l i p c u i s i e r p n i u , t r z e c i - w e w r z e ś n i u i p a ź d z i e r n i k u . Z c z a s e m z a c z ę t o o r g a n i z o w a ć t a k ż e b r y g a d y z im o w e , o c h o t n i c z e , p i ę c i o i p ó ł m i e s i ę c z n e , r o c z n e ( s z k o l e n i a z a w o d o w e g o ) , k o m p a n i e r o l n e ( p ó ź n i e j n a z w a n e b r y g a d a m i ) , n a d k o n t y n g e n t o w e 5 . P r o b l e m b r y g a d w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m n a l e ż y r o z p a t r y w a ć w d w o j a k i s p o s ó b . P o p i e r w s z e , k a d r a m i a ł a z a z a d a n i e p o w o ł a ć o d p o w i e d n i ą li c z b ę m ł o d z i e ż y d o p r a c y w b r y g a d a c h p o z a w o j e w ó d z t w e m . B y ło t o w i ę c z a d a n i e w e r b u n k o w e . P o d r u g i e , n a t e r e n i e w o j e w ó d z t w a p r a c o w a ł y b r y g a d y i n w e s t y c y j n e o r a z k o m p a n i e i b r y g a d y r o l n e . J u n a c y p r a c u j ą c y w n i c h b y l i w e r b o w a n i w i n n y c h w o j e w ó d z t w a c h p r z e z m i e j s c o w e k o m e n d y „ S P ” . B y ło t o w ię c z a d a n i e p o l e g a j ą c e n a n a d z o r o w a n i u . U t w o r z o n o s t o s u n k o w o n i e w i e l e b r y g a d i n w e s t y c y j n y c h z e w z g l ę d u n a s p e c y f i k ę g o s p o d a r c z ą t y c h z i e m . K o m e n d z i e W o je w ó d z k i e j P O „ S P ” w O l s z t y n i e b e z p o ś r e d n i o p o d l e g a ł y b r y g a d y i n w e s t y c y j n e z o r g a n i z o w a n e w 1 9 4 9 i 1 9 5 2 r. W 1 9 4 9 r. p r a c o w a ł y d w i e o n u m e r a c h : 3 8 i 3 9 6 . T r z y l a t a p ó ź n i e j s f o r m o w a n o c z t e r y b r y g a d y o z n a c z o n e n u m e r a m i : 4 , 3 3 , 3 4 i 4 6 7. P o z a t y m u t w o r z o n o b r y g a d y w 1 9 5 1 , 1 9 5 3 i 1 9 5 4 r ., k t ó r e p o d p o r z ą d k o w a n o K o m e n d z i e Z g r u p o w a n i a B r y g a d ( K Z B ) w G d a ń s k u . W 1 9 5 1 r. z o r g a n i z o w a n o d w ie b r y g a d y - n r 3 3 i 3 4 8 . D w a l a t a p ó ź n i e j - s z e ś ć , o n u m e r a c h : 3 , 4 , 3 3 , 3 4 , 4 6 i 9 1 9 . N a t o m i a s t w 1 9 5 4 r. s f o r m o w a n o t y l k o d w i e b r y g a d y : n r 3 i 4 10. W m a j u 1 9 5 4 r ., z g o d n i e z r o z k a z e m n r 0 7 4 2 / 5 4 K o m e n d y Z g r u p o w a n i a B r y g a d w G d a ń s k u , u t w o r z o n o O d d z i a ł „ B ” ( b r y g a d ) z s i e d z i b ą w K o m e n d z i e W o je w ó d z k i e j P O „ S P ” w O l s z t y n i e 11. Z a j m o w a ł s i ę o n p r z e d e w s z y s t k i m n a d z o r o w a n i e m p r a c b r y g a d r o l n y c h s t a c j o n u j ą c y c h n a t e r e n i e w o j e w ó d z t w a
5 Zob. L. Szuba, P ierw sze la ta d zia ła ln o śc i..., s. 184-188.
6 B rygada 38. stacjonow ała w Długołęce. Ju n acy w ykonywali prace m elioracyjne. Brygada 39. stacjonow ała w R ucianem . Ju n a c y pom agali w budowie fabryki płyt pilśniowych i odbudo wie ta rta k u , zob. A rchiw um Państw ow e w Olsztynie [dalej APO], zespół: K om enda Wojewódzka Powszechnej O rganizacji „Służba Polsce” [dalej KW PO „SP”], 472/105, k. 10 i 28, M eldunek K om endanta Wojewódzkiego PO „SP” w O lsztynie do K om endy Głównej 1949 r. (bez daty dziennej).
7 B rygada 4. stacjonow ała w Ornecie. Ju n a c y wykonywali prace budow lane. B rygada 33. stacjonow ała w Józefowie. Ju naków zatrudniono przy eksploatacji torfu. B rygada 34. stacjono w a ła w R uciance. Ju n a c y tej bryg ad y tak że pozyskiw ali torf. B rygada 46. stacjonow ała w Braniew ie. Ju naków zatrudniono do prac ziem nych i torowych, zob. AAN, zespół: Komenda Główna Powszechnej O rganizacji „Służba Polsce” [dalej KG PO „SP”], 182/27, k. 219 i 223, Rozkaz N r 047/K. Gł. z dn. 20 III 1952 r.
8 AAN, KG PO „SP”, 182/22, k. 29-30, Rozkaz N r 032/Sztab z dn. 4 VII 1951 r.; APO, KW PO „SP”, 472/70, k. nlb, Z arządzenie K om endanta Głównego PO „SP” z dn. 16 VII 1951 r.
9 B rygada 3. stacjonow ała w B udw itach. Ju n acy zajm owali się pozyskiw aniem torfu. B ry gadę 4. przeniesiono do Biedkowa. Ju n a c y tej brygady także pozyskiwali torf. Miejsce postoju i p raca brygad 33. 34. i 46. nie zm ieniły się. B rygada 91. stacjonow ała w Zeglinach. Junaków zatrudniono przy regulacji rzeki Guber, zob. APO, KW PO „SP” 472/92, k. 12-13, Rozkaz K om endanta Wojewódzkiego N r 09 z dn. 1 IV 1953 r.
10 AAN, KG PO „SP”, 182/6, k. 216, Rozkaz N r 10 z dn. 30 III 1954 r.
11 APO, KW PO „SP”, 472/204, k. 60-61, Pism o Komendy Zgrupow ania Brygad w G dań sku do Szefa O ddziału „B” KW PO „SP” O lsztyn z dn. 22 V 1954 r.
o l s z t y ń s k i e g o 12. R o z w i ą z a n i e n i e t r w a ł o d łu g o . 1 3 X 1 9 5 4 r. K o m e n d a n t G ł ó w n y w y d a ł r o z k a z , z g o d n i e z k t ó r y m z k o ń c e m 1 9 5 4 r. z l i k w i d o w a n o K o m e n d y Z g r u p o w a n i a B r y g a d ( w t y m r ó w n i e ż w G d a ń s k u ) . O d 1 I 1 9 5 5 r. O d d z i a ł B r y g a d p r z y K o m e n d z i e W o je w ó d z k i e j w O l s z t y n i e p o d p o r z ą d k o w a n o b e z p o ś r e d n i o K o m e n d z i e G ł ó w n e j 13. B r y g a d y i n w e s t y c y j n e s t a c j o n u j ą c e n a t e r e n i e w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o n i e b y ł y j e d n o s t k a m i l i c z n y m i . W 1 9 4 9 r. b r y g a d y 3 8 . i 3 9 . l i c z y ł y n i e w i e l e p o n a d 6 0 0 j u n a k ó w k a ż d a 14. W 1 9 5 2 r. j e d y n i e 4 . b r y g a d a s t a c j o n u j ą c a w B i e d k o w i e l i c z y ł a p o n a d 6 0 0 m ł o d y c h c z ł o n k ó w „ S P ” . S t a n o s o b o w y p o z o s t a ł y c h w y n o s i ł p o 4 7 0 j u n a k ó w 15. W 1 9 5 3 r. i 1 9 5 4 r. b r y g a d y li c z y ł y p o 3 0 0 o s ó b 16. R o l n i c z y c h a r a k t e r g o s p o d a r k i w p o ł ą c z e n i u z d u ż y m a r e a ł e m z i e m i , k t ó r e j w ł a ś c i c i e l e m b y ł s k a r b p a ń s t w a 17, s p r a w i ł , ż e p r z e z c a ł y o k r e s d z i a ł a l n o ś c i P O „ S P ” ( p o z a r o k i e m 1 9 4 9 ) o r g a n i z o w a n o n a t e r e n i e w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o o d d z i a ł y m ł o d z i e ż y z a t r u d n i o n e n a j p i e r w w P a ń s t w o w y c h N i e r u c h o m o ś c i a c h Z i e m s k i c h , a p ó ź n i e j w P G R - a c h . W l a t a c h 1 9 4 8 - 1 9 5 1 o d d z i a ł y t e n a z y w a n o k o m p a n i a m i - w z a l e ż n o ś c i o d w y k o n y w a n y c h p r a c b y ł y o k r e ś l a n e ż n i w n y m i l u b w y k o p k o w y m i . O d 1 9 5 2 r. z a c z ę t o o r g a n i z o w a ć b r y g a d y r o l n e . P r a c o w a ł y o n e p r z e z t r z y t u r n u s y w c i ą g u r o k u ( o d m a j a d o p a ź d z i e r n i k a ) . N a z w a u t r z y m a ł a s i ę a ż d o r o z w i ą z a n i a „ S ł u ż b y P o l s c e ” . C o r o k u p r a c o w a ł o i c h w w o j e w ó d z t w i e o d s z e ś c i u d o t r z y d z i e s t u 18.
12 W 1954 r. utworzono jedynie dwie brygady inw estycyjne, a w 1955 r. nie zorganizowano n a tym terenie ju ż żadnej, zob. ibidem.
13 APO, KW PO „SP”, 472/87, k. 18-21, Rozkaz K om endanta Głównego N r 038/K. Gł. z dn. 13 X 1954 r. Rozkaz polecał także powołanie specjalnych komisji, któ re m iały zająć się rozm ieszczeniem k ad ry likwidowanych KZB. Część tra fiła do oddziałów brygad, część do in sty tucji poza „SP”.
14 AAN, KG PO „SP”, 182/482, k. 33, Zestaw ienie statystyczne junaków 38. brygady w edług sta n u n a dzień 2 VII 1949 r.; ibidem, k. 36, Zestaw ienie statystyczne junaków 39. brygady w edług sta n u n a dzień 2 VII 1949 r.
15 AAN, KG PO „SP”, 182/27, k. 219 i 223, Rozkaz N r 047/K. Gł. z dn. 20 III 1952 r. 16 APO, KW PO „SP” 472/92, k. 12-13, Rozkaz K om endanta Wojewódzkiego N r 09 z dn. 1 IV 1953 r.; AAN, KG PO „SP”, 182/6, k. 216, Rozkaz N r 10 z dn. 30 III 1954 r.
17 U dział gospodarstw państw ow ych podległych m in isterstw u rolnictw a w ogólnej po w ierzchni użytków rolnych w województwie olsztyńskim w 1949 r. wynosił 21,1%, a w 1955 r. - 25,8%, zob.: R. H ryciuk, G o spodarka w o jew ó d ztw a olsztyń skiego w la ta ch 1 9 4 5 -1 9 8 4 , „Ko m u n ik aty M azursko-W arm ińskie” 1985, n r 3 -4 , s. 380-382, 390; B. W ilamowski, R olnictw o P o lsk i północno-w schodn iej, W arszaw a 1969, s. 67.
18 N ajw iększa liczba junaków zatrudnionych w b rygadach rolnych przypadła n a la ta 1952-1953. W roku 1952 w trzech kolejnych tu rn u sa c h n a teren ie województwa olsztyńskiego pracow ało po około 3200 junaków i junaczek. Rok później liczba ta w zrosła do około 3600, zob. APO, KW PO „SP”, 472/904, k. 17, W ykaz dyslokacji m ałych brygad (kom panii) rolnych w I tu rn u sie 1952 r. n a terenie woj. olsztyńskiego z dn. 22 IV 1952 r.; APO, KW PO „SP”, 427/93, k. 90, Wykaz dyslokacji brygad rolnych n a teren ie woj. olsztyńskiego z dn. 30 IV 1952 r.; ibidem, k. 169-170, Wykaz dyslokacji brygad rolnych w II tu rn u sie 1952 r. n a terenie wojewódz tw a olsztyńskiego (Załącznik n r 1 do Rozkazu K om endanta Wojewódzkiego N r 0433 z dn. 13 VI 1952); AAN, KG PO „SP”, 182/28, k. 288, Rozdzielnik n a wcielenie junaków n a III tu rn u s 1952 r.; APO, KW PO „SP”, 472/203, k. 36, R aporty sta n u z brygad rolnych n a dzień 14 V 1953 r.
Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji. 2 5 3 W a r t o p r z y j r z e ć s i ę ż y c i u c o d z i e n n e m u , b y z r o z u m i e ć p o s t a w ę m ł o d z i e ż y w o b e c t e j o r g a n i z a c j i , a t a k ż e w ł a d z , z k t ó r y m i P O „ S P ” b y ł a u t o ż s a m i a n a . O k r e ś l e n i e „ ż y c ie c o d z i e n n e ” d e f i n i o w a n e j e s t w r ó ż n o r a k i s p o s ó b 19. W t e k ś c i e t y m s p r o w a d z a s i ę d o p r ó b y o p i s u e g z y s t e n c j i , b y t o w a n i a i d z i a ł a n i a m ł o d z i e ż y w w a r u n k a c h s k o s z a r o w a n y c h , z d a l a o d d o m ó w r o d z i n n y c h . A n a li z i e p o d d a n o w ię c r o z k ł a d d n i a , s p o s o b y s p ę d z a n i a w o l n e g o c z a s u , w y p a d k i , k t ó r y m u l e g a l i j u n a c y , o r a z c h o r o b y , n a k t ó r e z a p a d a l i , a t a k ż e w a r u n k i b y t o w e , n a k t ó r e w p ł y w m i a ł y : m i e j s c e z a k w a t e r o w a n i a , s t a n s a n i t a r n y o r a z w y ż y w i e n i e i u m u n d u r o w a n i e . R o z k ł a d d n i a . C o d z i e n n o ś ć C z y n n o ś c i w s t ę p n e . P o p r z y b y c i u m ł o d z i e ż y n a m i e j s c e s t a c j o n o w a n i a b r y g a d , o r g a n i z o w a n o u r o c z y s t o ś ć p o w i t a l n ą , w k t ó r e j u c z e s t n i c z y l i p r z e d s t a w i c ie l e p o w i a t o w y c h w ł a d z P Z P R i Z M P , K o m e n d y W o je w ó d z k i e j P O „ S P ” o r a z p r z e d s t a w i c i e l e i n w e s t o r a , n a r z e c z k t ó r e g o b r y g a d a m i a ł a p r a c o w a ć . P o t e m o d b y w a ł a s i ę k ą p i e l i b a d a n i a l e k a r s k i e . N i e z d o l n y c h d o p r a c y f i z y c z n e j k i e r o w a n o p r z e d o k r ę g o w e k o m i s j e l e k a r s k i e , k t ó r e d e c y d o w a ł y o e w e n t u a l n y m z w o l n i e n i u z e w z g l ę d ó w z d r o w o t n y c h 20. P i e r w s z e g o d n i a m ł o d z i l u d z i e o d b i e r a l i m u n d u r y „ S P ” i b y l i k w a t e r o w a n i n a j c z ę ś c i e j w n a m i o t a c h 2 1 . U b r a n i a c y w i l n e m a g a z y n o w a n o w w o r k a c h w p o m i e s z c z e n i a c h s p e c j a l n i e n a t e n c e l p r z e z n a c z o n y c h 22. D o p r a c y k i e r o w a n o d n i a n a s t ę p n e g o . R o z k ł a d d n i a . C o d z i e n n e ż y c ie w b r y g a d a c h „ S ł u ż b y P o l s c e ” b y ł o p o d p o r z ą d k o w a n e r o z k ł a d o w i d n i a . B y ł o n d o k ł a d n i e z a p l a n o w a n y p r z e z K o m e n d ę G ł ó w n ą „ S P ” i ś c i ś l e p r z e s t r z e g a n y p r z e z p o s z c z e g ó l n e o d d z i a ł y . D o s t r z e c w n i m m o ż n a w i e l e p o d o b i e ń s t w d o o d d z i a ł ó w w o j s k o w y c h . A n a l o g i a n i e b y ł a o c z y w iś c i e p r z y p a d k o w a . P O „ S P ” w p i e r w s z y c h l a t a c h b y ł a p o d p o r z ą d k o w a n a w o j s k u . S a m e b r y g a d y b y ł y p o m y ś l a n e j a k o f o r m a p r a c y i s z k o l e n i a m ł o d z i e ż y w w a r u n k a c h s k o s z a r o w a n y c h z d a l a o d d o m u , w k t ó r y c h o b o w i ą z y w a ł a ś c i s ł a d y s c y p l i n a . D z i e ń z a c z y n a ł s i ę o d p o b u d k i o g o d z i n i e 5 00. P o t e m o d b y w a ł a s i ę g i m n a s t y k a . N a s t ę p n i e m ł o d z i e ż m y ł a s i ę i s ł a ł a ł ó ż k a . C z y n n o ś c i w y k o n y w a n o p l u t o n a m i . K a ż d y z n i c h m i a ł d o k ł a d n i e o k r e ś l o n y c z a s . G d y j e d e n p l u t o n u d a w a ł s i ę d o ł a ź n i , m ł o d z i e ż z i n n y c h p l u t o n ó w z a j m o w a ł a s i ę w t y m c z a s i e
19 N a te m a t różnych definicji „życia codziennego” w bad an iach historyków zob. między innym i: M. Bogucka, Z ycie codzien ne - spory w okół p ro filu b a d a ń i d efin icji, „K w artalnik H istorii K u ltu ry M aterialnej” 1996, n r 3, s. 247-252; T. Szarota, Z ycie codzien ne w Peerelu, p ro p o zycja b a d a w c za , „Polska 1944/1945-1989. S tudia i M ateriały” 1995, t. 1, s. 244-245.
20 APO, KW PO „SP”, 472/204, k. 10, M eldunek dowódcy 33. brygady do Wydziału Zdrowia KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 12 V 1951 r.
21 APO, KW PO „SP”, 472/93, k. 143, Spraw ozdanie Komendy Powiatowej PO „SP” Susz z obsłużenia brygady rolnej n r 217 II tu rn u s u z dn. 24 VII 1952 r.
22 APO, KW PO „SP”, 472/204, k. 5 -7 , M eldunek dowódcy 46. brygady do Wydziału Zdrowia KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 3 V 1952 r.
u p r z ą t a n i e m w ł a s n y c h p o s ł a ń i n a m i o t ó w ( s a l ) 23. N a s t ę p n i e z b i e r a n o s i ę n a a p e l u , p o d c z a s k t ó r e g o ś p i e w a n o „ H y m n S P ”24. W 1 9 4 8 r. o d b y w a ł a s i ę t a k ż e m o d l i t w a , a l e „ ty l k o d l a c h ę t n y c h ”25. P o ś n i a d a n i u o r g a n i z o w a n o a p e l p o r a n n y . M ł o d z i e ż d o w i a d y w a ł a s ię o z a d a n i a c h p r o d u k c y j n y c h n a d a n y d z i e ń . R o z d a w a n o n a g r o d y i k a r y , o d b i e r a n o r a p o r t y o s t a n i e z d r o w i a . W o d p o w i e d n i e j k s i ą ż c e o d n o t o w y w a n o n a z w i s k a j u n a k ó w z g ł a s z a j ą c y c h s i ę d o l e k a r z a 26. N a s t ę p n i e w z w a r t y m s z y k u m a s z e r o w a n o d o p r a c y , k t ó r a n a o g ó ł r o z p o c z y n a ł a s i ę o g o d z . 7 00. W b r y g a d a c h i n w e s t y c y j n y c h i r o l n y c h c z a s p r a c y w y d ł u ż a n o . W s p ó ł z a w o d n i c t w o , z o b o w i ą z a n i a p r o d u k c y j n e , z a g r z e w a n i e d o b i c i a n o r m p r o d u k c y j n y c h s p r a w i a ł o , ż e c z ę s t o j u n a c y m u s i e l i p r a c o w a ć p o 8 - 1 0 g o d z i n d z i e n n i e , a n a w e t d ł u ż e j 27. P o p r a c y m ł o d z i e ż p o w r a c a ł a d o o b o z o w i s k a , m y ł a s i ę i p l u t o n a m i u d a w a ł a s i ę n a o b i a d , p o k t ó r y m r o z p o c z y n a ł a s i ę p r z e r w a n a o d p o c z y n e k . P ó ź n i e j o d b y w a ł y s i ę z a j ę c i a p o p o ł u d n i o w e ( p r z y s p o s o b i e n i e w o j s k o w e , s z k o l e n i e p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z e i w y c h o w a n i e f i z y c z n e ) . Z e w z g l ę d u n a w y d ł u ż a n y c z a s p r a c y s z k o l e n i e p o p o ł u d n i o w e b y ło d o ś ć k r ó t k i e ; a b y n o r m y m o g ł y b y ć s p e ł n i o n e , z c z a s e m p o ś w i ę c a n o n a t e n c e l n i e d z i e l e 28. N a z a k o ń c z e n i e o d c z y t y w a n o w p o s z c z e g ó l n y c h k o m p a n i a c h r o z k a z d z i e n n y i r o z d a w a n o l i s t y p r z y s ł a n e z d o m ó w . N a s t ę p n i e o d b y w a ł s i ę a p e l m u n d u r o w y , p o d c z a s k t ó r e g o p o d s u m o w y w a n o d z i e ń p r a c y p o s z c z e g ó l n y c h k o m p a n i i , z a p o z n a w a n o z o s i ą g n i ę c i a m i p r o d u k c y j n y m i , w y m i e n i a n o n a z w i s k a p r z o d o w n i k ó w p r a c y , p r z o d u j ą c e d r u ż y n y i p l u t o n y 29. P o a p e l u i k o l a c j i o d b y w a ł y s i ę z a j ę c i a ś w i e t l i c o w e . Z g o d n i e z w y t y c z n y m i K o m e n d y G łó w n e j j u n a c y w c z a s i e w o l n y m p o w i n n i t a k ż e b y ć p o d d a w a n i o d d z i a ł y w a n i u a g i t a c y j n o - p r o p a g a n d o w e m u 30. D z i e ń k o ń c z y ł s i ę a p e l e m w i e c z o r n y m , s p r a w d z a n o s t a n b r y g a d y , p o c z y m m ł o d z i e ż p o n o w n i e ś p i e w a ł a „ H y m n S P ”31. W 1 9 4 8 r. p o t y m p u n k c i e m o g ł a o d b y ć s i ę m o d l i t w a , a l e „ ty l k o d l a c h ę t n y c h ”32. O g o d z i n i e 2 2 00 o g ł a 23 Zob. Tok słu żb y w o d d zia ła c h „S P ”, w: P ro g ra m w yszk o len ia lin iow ego d la w szystk ich typów hufców m ęskich P ow szech n ej O rgan izacji „S łu żb a P olsce” I, II, i III sto p n ia „S.P.” n a I-szy okres 1 I X - 3 0 X I 1948 r , W arszaw a 1948, s. 41.
24 Podczas brygad organizow anych w 1948 r. śpiew ano „Rotę”, gdyż „Hymn SP” pow stał później.
25 Zob. Tok słu żby..., s. 41. 26 Ibidem.
27 L. Szuba, P ierw sze la ta d zia ła ln o śc i..., s. 184. 28 Zob. Tok słu żby..., s. 41.
29 Ibidem.
30 E. Vogel, Z espoły św ietlicow e w brygadach, „Poradnik Pracow nika SP” 1949, n r 5, s. 54; E. V.[ogel], K ierow n ik św ietlicy organ izatorem p ra cy św ietlicow ej, „Poradnik Pracow nika SP” 1950, n r 5, s. 30; APO, KW PO „SP”, 472/93, k. 166, Sprawozdanie n a rozpoczęcie II tu rn u su brygady 221. z dn. 23 VII 1952 r.; APO, KW PO „SP”, 472/199, k. nlb, Odpis spraw ozdania z przeprowadzonej kontroli i udzielenia pomocy w brygadzie n r 307 Powoje z dn. 23-24 X 1953 r.
31 W 1948 r. śpiewano „Rotę”. 32 Zob. Tok służby... , s. 41.
s z a n o c a p s t r z y k , p o k t ó r y m o b o w i ą z y w a ł a b e z w z g l ę d n a c i s z a n o c n a . N i e z a w s z e j e d n a k u d a w a ł o s i ę j ą u t r z y m a ć . D o ś ć c z ę s t o w ż e ń s k i c h k o m p a n i a c h i b r y g a d a c h r o l n y c h p o d c h m i e l e n i m i e j s c o w i p r a c o w n i c y P G R - ó w p r ó b o w a l i n a w i ą z y w a ć „ b l i ż s z ą z n a j o m o ś ć ” z j u n a c z k a m i 33. P o z a o b o w i ą z k i e m p r a c y , m ł o d z i l u d z i e m i e l i t a k ż e s z e r e g d o d a t k o w y c h z a ję ć . N i e m o g l i o p u s z c z a ć m i e j s c a z a k w a t e r o w a n i a b e z z e z w o l e n i a p r z e ł o ż o n y c h . J u n a c y s ł u ż b o w i p o m a g a l i o f i c e r o m s ł u ż b o w y m w b r y g a d z i e , p e ł n i l i w a r t ę , p r o w a d z i l i k s i ą ż k ę r a p o r t ó w . W p i s y w a l i n a z w i s k a j u n a k ó w , k t ó r z y ź le z a c h o w y w a l i s i ę l u b s p ó ź n i l i z p r z e p u s t k i o r a z u w a g i o p o r z ą d k u w n a m i o t a c h l u b i z b a c h 3 4 . W k a ż d y m n a m i o c i e m i a n o w a n o k o m e n d a n t a . O d p o w i a d a ł o n z a u t r z y m a n i e c z y s t o ś c i i w i e t r z e n i e ( p o d w i j a n i e b o k ó w ) 35. M ł o d z i e ż y p r z e b y w a j ą c e j w b r y g a d a c h n a k a z y w a n o b y c i e c z u j n y m i p r z e s t r z e g a n i e t a j e m n i c y p a ń s t w o w e j . N i e w o ln o b y ł o z d r a d z a ć i n f o r m a c j i n a t e m a t y p r o d u k c y j n e t y c h z a k ł a d ó w , w k t ó r y c h p r a c o w a n o . Z a b r o n i o n e b y ło r o z p o w s z e c h n i a n i e w i a d o m o ś c i n a t e m a t s k ł a d u o s o b o w e g o b r y g a d i i c h s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j . S p e c j a l n e z a r z ą d z e n i e r e g u l o w a ł o p r o b l e m r o b i e n i a z d ję ć . W s z y s t k i e a p a r a t y f o t o g r a f i c z n e , k t ó r e z n a j d o w a ł y s i ę n a t e r e n i e j e d n o s t k i , m u s i a ł y b y ć u j ę t e w e w i d e n c j i d o w ó d z t w a b r y g a d y . N a t e r e n i e z a k ł a d u ( m i e j s c a ) p r a c y m ł o d z i e ż y n i e w o ln o b y ło w y k o n y w a ć z d ję ć . D o p u s z c z o n o p e w n e s y t u a c j e , w k t ó r y c h m o ż n a b y ł o f o t o g r a f o w a ć : „ P o z w o lić j e d y n i e n a f o t o g r a f o w a n i e z e s p . [ o łó w - R .G .] a r t y s t y c z n y c h , p r z o d o w n i k ó w p r a c y , w y s t a w , g a z e t e k ś c i e n n y c h , o r a z i n d y w i d u a l n i e j u n a k ó w i k a d r y t y l k o z a z g o d ą i w o b e c n o ś c i d o w ó d c y l u b z a s t ę p c y d - c v b r y g a d y ”36. W z b u d z a n i e p r z e z ó w c z e s n ą p r o p a g a n d ę p o c z u c i a b y c i a o b s e r w o w a n y m p r z e z „ w r o g a k l a s o w e g o ” l u b „ i m p e r i a l i s t y c z n y c h a g e n t ó w ” , z j a w i s k o s w o i s t e j „ s z p i e g o m a n i i ” , w y n i k a j ą c e z p o t r z e b y „ z w a r c i a s z e r e g ó w ” w c z a s i e „ z a o s t r z a j ą c e j s i ę w a l k i w m i a r ę p o s t ę p ó w k o m u n i z m u ” , s p r a w i a ł o , ż e n i e m a l w s z y s t k i e p r z e j a w y ż y c i a m ł o d z i e ż y w b r y g a d a c h i j e j p r a c a u r a s t a ł y d o r a n g i t a j e m n i c y p a ń s t w o w e j . W a r u n k i p a n u j ą c e w b r y g a d a c h n i e p r z y n o s i ł y c h l u b y i c h o r g a n i z a t o r o m . U z n a n o w i ę c , ż e l e p i e j , a b y n i e b y ł y u p u b l i c z n i a n e m . i n . p r z e z f o t o g r a f i e . U s i l n i e u t r w a l a n y p r z e z p r o p a g a n d ę o b r a z j u n a k ó w e n t u z j a s t y c z n i e n a s t a w i o n y c h d o p r a c y i tz w . l u d o w e j o j c z y z n y n i e m i a ł n i c w s p ó l n e g o z r z e c z y w i s t o ś c i ą p a n u j ą c ą w t y c h o d d z i a ł a c h . O r g a n i z a c j a b a r d z o d b a ł a o to , a b y k a r y g o d n e w y d a r z e n i a l u b w y b r y k i p o z o s t a ł y ś c i s ł ą t a j e m n i c ą . Ś w i a d c z ą o t y m z a r z ą d z e n i a i w y t y c z n e d o t y c z ą c e s p o s o b u i n f o r m o w a n i a i s p o r z ą d z a n i a s p r a w o z d a ń d o w ł a d z z w i e r z c h n i c h w o r g a n i z a c j i p r z e z j e d n o s t k i t e r e n o w e .
Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji... 2 5 5
33 APO, KW PO „SP”, 472/201, k. 63, M eldunek B rygady Rolnej n r 227 w Zatykach pow. M orąg o w ypadku w dn iu 8 VII 1954 r.
34 Zob. Tok słu żby..., s. 42. 35 Ibidem , s. 41-42.
36 APO, KW PO „SP”, 472/76, k. 23, Z arządzenie Szefa S ztabu Komendy Wojewódzkiej PO „SP” w O lsztynie N r 010 z dn. 4 VII 1952 r. (podkreślenie w oryginale).
W s z e l k i e w y p a d k i l u b z d a r z e n i a u z n a n e p r z e z k a d r ę z a g r o ź n e m u s i a ł y b y ć o p i s y w a n e w z a s z y f r o w a n y c h m e l d u n k a c h 37. S p o ż y w a n i e a l k o h o l u s p r z y j a j ą c e w s z c z y n a n i u k ł ó t n i , a w a n t u r i b u r d b y ło c z ę s t y m z j a w i s k i e m . W i e l o k r o t n i e d o b ó j e k d o c h o d z i ł o m i ę d z y j u n a k a m i . C z a s a m i w d a w a l i s i ę o n i w b i j a t y k i z m i e j s c o w ą l u d n o ś c i ą . W s i e r p n i u 1 9 5 1 r. t r z e c h j u n a k ó w z 6 1 . k o m p a n i i ż n i w n e j s t a c j o n u j ą c e j w m i e js c o w o ś c i B o g a - t y ń p o s p o ż y c i u a l k o h o l u u d a ł o s i ę d o m a j ą t k u P G R K l u c z , w k t ó r y m j e d e n z n i c h p o b i ł r o b o t n i k a P G R . S p r a w ą m u s i a ł a z a j ą ć s i ę p r o k u r a t u r a r e j o n o w a w B r a n i e w i e 38. W t y m s a m y m m i e s i ą c u p i j a n i j u n a c y z 6 3 . k o m p a n i i ż n i w n e j s t a c j o n u j ą c e j w D z i k o w i e w y w o ł a l i a w a n t u r ę n a z a b a w i e 39. D o w ó d c a 3 4 . b r y g a d y i n w e s t y c y j n e j d o n o s i ł: „ j u n a k C z e s ł a w O k o ń p o s p o ż y c i u a l k o h o l u a w a n t u r o w a ł s i ę i w y g a d y w a ł s ł o w a p r z e c i w k o o b e c n e m u u s t r o j o w i . S p r a w ę t e g o j u n a k a p r z e k a z a n o d o U B w B r a n i e w i e ”40. N i e k i e d y j u n a c y s t a w a l i s i ę o f i a r a m i n a p a ś c i . P r a c a m ł o d y c h c z ł o n k ó w „ S P ” w n i e k t ó r y c h m a j ą t k a c h r o l n y c h o k a z y w a ł a s i ę n i e b e z p i e c z n a z p o w o d u w r o g o n a s t a w i o n y c h p r a c o w n i k ó w . N a t e r e n i e G m i n n e j S p ó ł d z i e l n i R o ln i c z e j T r o k s y , g d z i e m ł o d z i e ż p o m a g a ł a w ż n i w a c h , d w ó c h p r a c o w n i k ó w p o b ił o j u n a k a 41. C z a s a m i m ł o d z i l u d z i e z „ S P ” b y l i b i c i p r z e z k a d r ę . N a j w a ż n i e j s z y m w ó w c z a s k r y t e r i u m j e j d o b o r u b y ł a „ o d p o w i e d n i a ” p o s t a w a m o r a l n o - p o l i t y c z - n a . O d d e l e g o w a n i z w o j s k a o f i c e r o w ie l u b p r z y j m o w a n i d o p r a c y r e z e r w i ś c i o k a z y w a l i s i ę c z ę s t o l u d ź m i n i e p r z y g o t o w a n y m i d o p r a c y z m ł o d z i e ż ą 42. O n i t a k ż e n a d u ż y w a l i a l k o h o l u , c o b y ł o s z c z e g ó l n i e n i e w y c h o w a w c z e . W p a ź d z i e r n i k u 1 9 5 1 r. s a n i t a r i u s z 1 1 1 . k o m p a n i i w y k o p k o w e j w d a ł s i ę w a w a n t u r ę w g o s p o d z i e z o r m o w c a m i 43. N i e k i e d y a l k o h o l s t a w a ł s i ę p r z y c z y n ą k o l i z j i d r o g o w y c h . D w ó c h p r a c o w n i k ó w 3 4 . b r y g a d y , b ę d ą c y c h w s t a n i e n i e t r z e ź w y m , s p o w o d o w a ł o w 1 9 5 2 r. g r o ź n y w y p a d e k s a m o c h o d o w y 44. W b r y g a d a c h d o c h o d z i ł o t a k ż e d o k r a d z i e ż y . N a j c z ę ś c i e j p r z y w ł a s z c z a n o s o b i e e l e m e n t y u m u n d u r o w a n i a o r a z p i e n i ą d z e . K r a d z i o n e p r z e d m i o t y b y ł y s p r z e d a w a n e m i e js c o w e j l u d n o ś c i . W c z e r w c u 1 9 5 3 r. s z e ś c i u j u n a k ó w z 3 3 .
37 AAN, KG PO „SP”, 182/2, k. 2, Rozkaz Komendy Głównej N r 02 z dn. 28 V 1948 r.; AAN, KG PO „SP”, 182/4, k. 20-36, In stru k cja N r 3/Szt. 1949; AAN, KG PO „SP”, 182/15, k. 70-71, Rozkaz N r 010/Szt. II z dn. 16 VI 1950 r.
38 APO, KW PO „SP”, 472/905, k. 19-20, M eldunek Komendy Wojewódzkiej PO „SP” w Olsztynie z dn. 10 V III 1951 r.
39 Ibidem , k. 22; zob. także: APO, KW PO „SP”, 472/70, k. 29, Pism o Komendy Głównej z dn. 3 IX 1951 r.
40 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 78 [nowa paginacja], M eldunek dowódcy 34. brygady do KW PO „SP” O lsztyn z dn. 15 IX 1951 r.
41 Ibidem , k. 21-22, M eldunek K om endy Powiatowej PO „SP” w Biskupcu z dn. 17 IX 1952 r.
42 APO KW PO „SP”, 472/201, k. 74, M eldunek ju n a k a Zdzisława Jaszow skiego do KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 19 VII 1949 r.
43 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 4, M eldunek K om endy Powiatowej PO „SP” w K ętrzynie z dn. 25 X 1951 r.
44 APO, KW PO „SP”, 472/76, k. 17, Rozkaz N r 017 Szefa S ztabu KW PO „SP” w Olsztynie z dn. 9 VII 1952 r.
Zycie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji. 2 5 7 b r y g a d y z o s t a ł o a r e s z t o w a n y c h z a k r a d z i e ż m u n d u r ó w i b u t ó w . M i e j s c o w y c h c h ło p ó w , k t ó r z y k u p o w a l i k r a d z i o n e r z e c z y , p r z e k a z a n o U B w P a s ł ę k u 45. W t e j s a m e j b r y g a d z i e w l i p c u z a t r z y m a n o k o l e j n e g o j u n a k a z a k r a d z i e ż p i e n i ę d z y 4 6 . W p a ź d z i e r n i k u 1 9 5 4 r . a r e s z t o w a n y z o s t a ł j e s z c z e j e d e n z a k r a d z i e ż t r z e c h p a r t r z e w i k ó w ż o ł n i e r s k i c h i n n y m j u n a k o m 47. D o b r y g a d t r a f i a ł a m ł o d z i e ż z r ó ż n y c h ś r o d o w i s k . S t a n o w i ł a o n a p r z e k r ó j p o k o l e n i a . O b o k t y c h , k t ó r z y c z u l i s i ę ź le , b y l i z a g u b i e n i i n i e p o t r a f i l i s ię o d n a l e ź ć w n o w y c h w a r u n k a c h , z n a j d o w a l i s i ę r ó w n i e ż ta c y , k t ó r z y p o b y t w b r y g a d a c h t r a k t o w a l i j a k o o k a z j ę d o k r a d z i e ż y i n i e l e g a l n e g o z a r o b k u . Z d r u g i e j s t r o n y t r u d n e w a r u n k i p a n u j ą c e w b r y g a d a c h s p r z y j a ł y t a k i m z a c h o w a n i o m . N i e k i e d y k r a d z i e ż r z e c z y l u b p i e n i ę d z y k o l e g i ( k o l e ż a n k i ) b y ł a s z a n s ą n a u d a n ą u c i e c z k ę d o d o m u . Z d o b y t e ś r o d k i p o z w a l a ł y b o w i e m n a o p ł a c e n i e p o d r ó ż y . R o z r y w k i w c z a s i e w o l n y m . O r g a n i z o w a n i e c z a s u w o l n e g o w b r y g a d a c h p r z e z tz w . p r a c ę ś w i e t l i c o w ą n i e z a w s z e w s k u t e c z n y s p o s ó b o d r y w a ł o m ł o d z i e ż o d w ł a s n y c h r o z r y w e k . Z a l e c a n e g r y ( s z a c h y , w a r c a b y i t p . ) n i e b y ł y n a t y l e a t r a k c y j n e , a b y z n i e c h ę c i ć j u n a k ó w d o s ł y n n y c h w ó w c z a s z o ś k i i c y m b e r g a j a . P i e r w s z a z g i e r p o l e g a ł a n a k o p a n i u p r z e d m i o t u ( n a j c z ę ś c i e j n a k r ę t k i z p r z y w i ą z a n ą w ł ó c z k ą ) m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i j u n a k a m i . O d p a d a ! t e n , k t ó r y n i e z d o ł a ł o d b i ć z o ś k i d o n a s t ę p n e g o g r a c z a . K a d r a z a b r a n i a ł a m ł o d z i e ż y g r a ć w z o ś k ę , t ł u m a c z ą c , ż e w t r a k c i e z a b a w y g r a c z e w z n i e c a j ą k u r z i n i s z c z ą o b u w i e , k t ó r e b y ł o w ł a s n o ś c i ą „ S P ” . P o z a t y m , w e d ł u g p r z e ł o ż o n y c h m ł o d z i e ż y , g r a t a n i e p r z y s t a w a ł a j u n a k o m 48. R ó w n i e ż c y m b e r g a j b y ł z a b r o n i o n y . P r z y p o m i n a ł h o k e j a . R o z g r y w k i o d b y w a ł y s i ę n a s t o l i k a c h . P o t r z e b n e b y ł y t r z y m o n e t y . D w i e p e ł n i ł y r o l ę z a w o d n i k ó w , a j e d n a - k r ą ż k a . G r a c z u d e r z a ł p ł a s k i m p r z e d m i o t e m ( g r z e b i e n i e m , l i n i j k ą ) „ z a w o d n i k a ” w t a k i s p o s ó b , a b y t e n z k o l e i u d e r z y ł w „ k r ą ż e k ” . T e n o s t a t n i z a ś p o w i n i e n w p a ś ć d o „ b r a m k i ” p r z e c i w n i k a . C y m b e r g a j a w b r y g a d a c h z a k a z a n o , g d y ż m ł o d z i e ż g r a ł a n a p i e n i ą d z e i n i s z c z y ł a p r z y t y m s t o l i k i . R o b i o n o n a c i ę c i a , m a j ą c e o z n a c z a ć b r a m k i . P o z a t y m w t r a k c i e z a b a w y u s z k a d z a n o b l a t y s t o l i k ó w . K a d r a t r a k t o w a ł a t o j a k o p r z e j a w w a n d a l i z m u ( c z e m u t r u d n o s i ę z d r u g i e j s t r o n y d z i w i ć ) 49. „ Z o ś k a ” i c y m b e r g a j b y ł y n a j p o p u l a r n i e j s z y m i g r a m i n i e t y l k o w j e d n o s t k a c h „ S P ” , a l e t a k ż e w ó w c z e s n y c h s z k o ł a c h 50. W s o b o t n i e w i e c z o r y u r z ą d z a n o w b r y g a d a c h z a b a w y i p o t a ń c ó w k i o r g a n i z o w a n e w w i ę k s z y c h m i e j s c o w o ś c i a c h , o b o k k t ó r y c h o d d z i a ł y „ S P ” s t a c j o n o 45 APO, KW PO „SP”, 472/200, k. nlb, M eldunek dowódcy brygady 33. z dn. 27 VI 1953 r. 46 Ibidem , k. nlb, M eldunek dowódcy brygady 33. z dn. 21 VII 1953 r.
47 APO, KW PO „SP”, 472/201, k. 195-196, Z estaw ienie w ypadków nadzw yczajnych w brygadach n a terenie województwa olsztyńskiego.
48 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 78-79 [nowa paginacja], M eldunek dowódcy 34. brygady do KW PO „SP” O lsztyn z dn. 15 IX 1951 r.
49 APO, KW PO „SP”, 472/200, k. nlb, M eldunek dowódcy 33. brygady z dn. 27 VI 1953 r. 50 Zob. K. Kosiński, O n o w ą m entalność. Z ycie codzienne w szkołach 1 9 4 5 -1 9 5 6 , W arsza w a 2000, s. 206-207.
w a ły . N i e m o g l i u c z e s t n i c z y ć w z a b a w a c h c i, n a k t ó r y c h n a ł o ż o n o k a r y ( n p . z a n i e s u b o r d y n a c j ę , tz w . b u m e l a n c t w o c z y d e z e r c j ę ) . Z a b a w y b y ł y o k a z j ą , a b y s i ę u p i ć , c o n a o g ó ł k o ń c z y ło s i ę a w a n t u r a m i i b ó j k a m i 51. W w o l n y m c z a s i e j u n a c y p r o w a d z i l i m i ę d z y s o b ą z a w o d y s p o r t o w e . N a j p o p u l a r n i e j s z e b y ł y g r y z e s p o ł o w e . N a o g ó ł g r a n o w p i ł k ę n o ż n ą , s z c z y p i o r - n i a k a , s i a t k ó w k ę i d w a o g n i e . R o z g r y w k i p r o w a d z o n o m i ę d z y r e p r e z e n t a c j a m i p o s z c z e g ó l n y c h n a m i o t ó w , d r u ż y n , p l u t o n ó w i k o m p a n i i . J u n a c y , m i m o f r u s t r a c j i i n i e z a d o w o l e n i a , s k o r z y b y l i d o d o w c i p n y c h ż a r t ó w i p s o t . P o m y s ł o w o ś c i n i e b r a k o w a ł o . M o c z y l i r ę c z n i k i i w k ł a d a l i j e k o l e g o m w p o s ł a n i a . R o b i l i k u k ł y z e s z m a t o b w i j a n y c h w o k ó ł s z c z o t e k i k ł a d l i d o łó ż e k . N a l e w a l i w o d y d o b u t ó w . C h o w a l i p r z e d a p e l a m i e l e m e n t y m u n d u r ó w ( c z a p k i , p a s y , b l u z y i t p . ) . U m a w i a n o s i ę c z a s a m i z j u n a k a m i p e ł n i ą c y m i s ł u ż b ę , a b y w z y w a l i n i e k t ó r y c h k o l e g ó w d o s t a w i e n i a s i ę d o r a p o r t u w d o w ó d z t w i e b r y g a d y 52. G r y i z a b a w y o r a z r o b i o n e s o b i e n a w z a j e m d o w c i p y p o z w a l a ł y j u n a k o m c h o ć p r z e z c h w i l ę z a p o m n i e ć o s y t u a c j i , w k t ó r e j s i ę z n a l e ź l i . B y ł y o n e f o r m ą o d r e a g o w a n i a , „ w e n t y l e m b e z p i e c z e ń s t w a ” , d z i ę k i k t ó r e m u n i e m y ś l e l i o n i o t r u d n y c h w a r u n k a c h , w j a k i c h p r z y s z ł o i m p r z e b y w a ć , o k o n i e c z n o ś c i p r a c y n a r o z k a z , o t ę s k n o c i e z a d o m e m i b l i s k i m i , o d k t ó r y c h b y l i o d d a l e n i o s e t k i k i l o m e t r ó w . W y p a d k i . W b r y g a d a c h c z ę s t o d o c h o d z ił o d o w y p a d k ó w , k t ó r y m u l e g a l i j u n a c y . Z d a r z a ł y s i ę w m i e j s c u p o s t o j u j e d n o s t e k o r a z n a s t a n o w i s k a c h p r a cy. W i e l e z n i c h s p o w o d o w a n y c h b y ło z ł y m s t a n e m t e c h n i c z n y m b u d y n k ó w , w k t ó r y c h k w a t e r o w a n o m ł o d z i e ż , n i e o d p o w i e d n i m p r z y g o t o w a n i e m m i e j s c p r a c y , n i e p r z e s t r z e g a n i e m p o d s t a w o w y c h z a s a d b e z p i e c z e ń s t w a i h i g i e n y p r a c y , z ł y m s t a n e m t e c h n i c z n y m n a r z ę d z i . W i ę k s z o ś ć w y p a d k ó w b y ł a j e d n a k w y n i k i e m k a r y g o d n y c h z a n i e d b a ń k a d r y i i n w e s t o r ó w . N i e k t ó r e s p o w o d o w a n e b y ł y b e z t r o s k ą s a m y c h j u n a k ó w , z m ę c z e n i e m m ł o d z i e ż y i s t a ł ą p r e s j ą d o w ó d z t w a j e d n o s t e k , d ą ż ą c e g o d o p r z e k r a c z a n i a n o r m p r o d u k c y j n y c h . W k o m p a n i i w y k o p k o w e j s t a c j o n u j ą c e j w P G R w M a ł y m J a g o d n i e n a d r a n e m 1 5 X 1 9 5 1 r. w y d a r z y ł s i ę w y p a d e k ś m i e r t e l n y s p o w o d o w a n y z ł y m s t a n e m t e c h n i c z n y m i n s t a l a c j i g r z e w c z e j b u d y n k u , w k t ó r y m z a k w a t e r o w a n o j u n a c z k i . J e d n a z n i c h p o n i o s ł a ś m i e r ć w w y n i k u z a c z a d z e n i a t l e n k i e m w ę g l a w y d z i e l a j ą c y m s i ę z n i e s p r a w n e g o p i e c a k a f l o w e g o , d w i e t r a f i ł y d o s z p i t a l a . S p r a w ę p r z e k a z a n o p r o k u r a t o r o w i p o w i a t o w e m u w G i ż y c k u . Z a j ę ł y s i ę n i ą t a k ż e g i ż y c k a b e z p i e k a o r a z k o m e n d a p o w i a t o w a M O . W i n ę z a s p o w o d o w a n i e w y p a d k u p r z y p i s a n o z m a r ł e j , k t ó r a , w e d ł u g u s t a l e ń p r o k u r a t u r y , m i a ł a z a m k n ą ć s z y b e r w p i e c u 53.
51 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 78 [nowa paginacja], M eldunek dowódcy 34. brygady do KW PO „SP” O lsztyn z dn. 15 IX 1951 r.
52 APO, KW PO „SP”, 472/202, k. 481-482, M eldunek dowódcy 4. brygady z dn. 29 VIII 1954 r.
53 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 15, M eldunek N r 084 o w ypadku nadzw yczajnym K o m en d an ta Pow iatow ego PO „SP” w G iżycku do K o m en d an ta W ojewódzkiego PO „SP” w Olsztynie z dn. 16 XI 1951 r.
Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji. 2 5 9 W w y n i k u z a n i e d b a ń z e s t r o n y p r a c o w n i k ó w P G R d o s z ł o d o w y p a d k u w 5 8 . k o m p a n i i ż n i w n e j s t a c j o n u j ą c e j w G i r k o w i e ( p o w i a t o s t r ó d z k i ) . 1 7 V I I I 1 9 5 1 r. j u n a k p r a c u j ą c y n a s t e r c i e s ł o m i a n y c h s n o p k ó w , m i m o p r ó ś b s k i e r o w a n y c h d o b r y g a d z i s t y o z m i a n ę m i e j s c a p r a c y , n i e z o s t a ł p r z e n i e s i o n y n a i n n e s t a n o w i s k o . P o p e w n y m c z a s i e s p a d ł z e s t e r t y z b o ż a n a w ó z d r a b i n i a s t y , d o z n a j ą c b a r d z o c i ę ż k i c h o b r a ż e ń 54. W b r y g a d z i e r o l n e j w g m i n i e K o z ło w o (1 I X 1 9 5 2 r .) w ó z z e s n o p k i e m p r z e j e c h a ł j u n a k a 55. W s i e r p n i u 1 9 5 0 r. w k o m p a n i i ż n i w n e j n r 1 1 8 m ł o d e g o c z ł o n k a „ S P ” p o d c z a s p r a c y u k ą s i ł a ż m i j a , w k o m p a n i i n r 1 2 1 w W a n s a j n a c h j u n a k z o s t a ł k o p n i ę t y p r z e z k o n i a 56. W 3 4 . b r y g a d z i e i n w e s t y c y j n e j 2 8 V I I I 1 9 5 1 r. d o s z ł o r ó w n i e ż d o w y p a d k u , z a k t ó r y o d p o w i e d z i a l n o ś c i n i e p o n o s i ł j u n a k . M i m o w y r a ź n e g o z a k a z u d o w ó d c y p l u t o n u , p r z e d s t a w i c i e l i n w e s t o r a - s z e f z a k ł a d o w e g o B H P ( z a k ł a d y p r z e m y s ł u to r f o w e g o w R u c i a n c e ) n a k a z a ł m ł o d e m u c z ł o n k o w i „ S P ” p r a c o w a ć n a p i l a r c e t a r c z o w e j . N i e s p r a w n a m a s z y n a o b c i ę ł a d w a p a l c e p r a w e j d ł o n i 57. W c z e ś n i e j w t e j s a m e j b r y g a d z i e m ł o d y c z ło w ie k , z m ę c z o n y c a ł o d z i e n n y m w y s i ł k i e m , z a s n ą ł i w y p a d ł z t r a k t o r a . W y p a d e k w y d a r z y ł s i ę p o d c z a s n o c n e g o t r a n s p o r t u o g o d z in i e 3 00, j u n a k p o r a n i ł s o b i e g ło w ę o r a z p o d u d z i e i r ę k ę 58. W 4 6 . b r y g a d z i e 1 2 V I I I 1 9 5 3 r. c h ł o p i e c d o z n a ł z m i a ż d ż e n i a p a l c a . P r a c o w a ł p r z y w o ż e n i u p i a s k u tz w . k o l e b a m i 5 9 . W y w r a c a j ą c k o l e b ę , t r z y m a ł j ą r ę k ą z a k r a w ę d ź . Z n a j d u j ą c y s i ę w p i a s k u k a m i e ń s t o c z y ł s i ę i z m i a ż d ż y ł p a l e c , p r z y g n i a t a j ą c g o d o k r a w ę d z i 60 . B e z w y p a d k u n i e o b y ło s i ę t a k ż e w b r y g a d z i e n r 4 s t a c j o n u j ą c e j w O r n e c i e . T a m w w y n i k u k o li z ji d r o g o w e j s a m o c h ó d n a l e ż ą c y d o b r y g a d y u d e r z y ł w p r z y d r o ż n e d r z e w o , c ię ż k o r a n n y c h z o s t a ł o d w ó c h j u n a k ó w 61. W y p a d e k ś m i e r t e l n y w y d a r z y ł s i ę w 3 3 . b r y g a d z i e 2 9 V I 1 9 5 2 r. P o d c z a s p r z e r w y w p r a c y j u n a k J ó z e f G o m u ł k a u t o n ą ł p o d c z a s k ą p i e l i w s t a w i e . S a m o w o l n e o d d a l e n i e s i ę z a k w a l i f i k o w a n o j a k o d e z e r c j ę , w i ę c o r g a n i z a c j a P O „ S P ” n i e p o n i o s ł a ż a d n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i 62.
54 APO, KW PO „SP”, 472/905, k. 23-24, M eldunek dowódcy kom panii żniwnej n r 58 z dn. 1 IX 1951 r.
55 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. nlb, Zestaw ienie w ypadków nadzw yczajnych w powiecie nidzickim z dn. 9 X 1952 r.
56 APO, KW PO „SP”, 472/70, k. 9, Wykaz niezakończonych spraw.
57 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 76-77 [nowa paginacja], M eldunek dowódcy 34. brygady do W ydziału Organizacyjnego KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 31 V III 1951 r.
58 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. 59 [nowa paginacja], M eldunek lek arza 34. brygady J a n a Śmieleckiego do W ydziału Służby Zdrowia KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 27 V III 1951 r.
59 Koleby były m ałym i w agonikam i służącym i do przew ozu piask u i ziemi. W ykorzystywa ne były podczas robót drogowych i torowych, w pracach przy niw elacji te re n u itp.
60 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. nlb, M eldunek o w ypadku nadzw yczajnym w 46. bryga dzie PO „SP” z dn. 13 V III 1953 r.
61 APO, KW PO „SP”, 472/202, k. 481-482, M eldunek dowódcy 4. brygady z dn. 29 VIII 1954 r.
62 APO, KW PO „SP”, 472/200, k. nlb, M eldunek o w ypadku nadzw yczajnym w 33. bryga dzie z dn. 30 VI 1952 r.
W b r y g a d a c h z d a r z a ł y s i ę w y p a d k i , w w y n i k u k t ó r y c h m ł o d z i e ż d o z n a w a ł a d r o b n i e j s z y c h o b r a ż e ń , z ł a m a ń , u r a z ó w i t p . C h o ć j u n a c y b y l i u b e z p i e c z e n i i z t y t u ł u w y p a d k ó w o t r z y m y w a l i o d s z k o d o w a n i a , i c h w y s o k o ś ć p r z e w a ż n i e n i e b y ł a w s p ó ł m i e r n a d o s t o p n i a u t r a t y z d r o w i a . C h o r o b y . P o d c z a s p r z e b y w a n i a w b r y g a d a c h j u n a c y z a p a d a l i n a r ó ż n e c h o r o b y . N a j c z ę ś c i e j b y ł y t o z a p a l e n i a g ó r n y c h d r ó g o d d e c h o w y c h , c h o r o b y s e r c a , p ł o n i c a , z a t r u c i a p o k a r m o w e , s z k a r l a t y n a , t y f u s 63. Z d a r z a ł y s i ę t a k ż e p r z y p a d k i z b i o r o w y c h z a c h o r o w a ń . W y p a d e k t a k i m i a ł m i e j s c e w 3 4 . b r y g a d z i e . W e w r z e ś n i u 1 9 5 2 r. 1 5 j u n a k ó w z a c h o r o w a ł o n a g r y p ę . W m e l d u n k u d o w ó d c y d o o l s z t y ń s k i e j K o m e n d y W o je w ó d z k i e j P O „ S P ” z a z n a c z o n o , ż e p r z y c z y n ą z a c h o r o w a ń b y ł y z łe w a r u n k i p r a c y p r z y w y k o p a c h t o r f u . S y t u a c j ę p o g o r s z y ł y o p a d y d e s z c z u ( w il g o ć i z i m n o ) 64. P r a c a n a t o r f o w i s k a c h b y ł a d l a m ł o d y c h c h ł o p c ó w c i ę ż k a . W w i e l u w y p a d k a c h w e r b o w a n i b y l i d o b r y g a d p r z e z k a d r ę w s p o s ó b z u p e ł n i e p r z y p a d k o w y . K a r t y p o w o ł a n i a , b ę d ą c e j e d y n y m s k u t e c z n y m s p o s o b e m n a w y p e ł n i e n i e tz w . r o z d z i e l n i k a , w y s y ł a n e b y ł y j u n a k o m , k t ó r z y n i e n a d a w a l i s i ę d o c i ę ż k i e j p r a c y f i z y c z n e j . P o d c z a s t y l k o j e d n e g o t u r n u s u w 3 4 . b r y g a d z i e w 1 9 5 3 r. z w o l n i o n o s i e d m i u j u n a k ó w z p o w o d u p r z e p u k l i n y 65. W i e l u s y m u l o w a ł o , a b y d o s t a ć z w o l n i e n i e i o d p o c z ą ć ; c z a s e m b y ł o o n o s z a n s ą n a o p u s z c z e n i e b r y g a d y . Z a s t a n a w i a j ą c e b y ł y b a r d z o c z ę s t e p r z y p a d k i z a c h o r o w a ń j u n a c z e k n a w y r o s t e k r o b a c z k o w y . W z e s t a w i e n i u w y p a d k ó w z a i s t n i a ł y c h w b r y g a d a c h n a t e r e n i e w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o z a o k r e s o d 2 0 V I d o 5 V I I 1 9 5 2 r. p o d a n o , a ż 1 3 j u n a c z e k z b r y g a d r o l n y c h z a c h o r o w a ł o n a z a p a l e n i e w y r o s t k a r o b a c z k o w e g o ( w t y m 6 z b r y g a d y n r 2 2 8 , 5 z b r y g a d y n r 2 1 6 i p o j e d n e j z b r y g a d 2 2 9 i 2 0 9 ) 6 6 . O d 5 V I I d o 5 V I I I 1 9 5 2 r. 1 2 j u n a c z e k c h o r o w a ł o n a z a p a l e n i e w y r o s t k a r o b a c z k o w e g o (z c z e g o 4 z b r y g a d y ż n i w n e j n r 3 7 3 ) . W e w r z e ś n i u z a c h o r o w a ł o d a l s z y c h s z e ś ć j u n a c z e k , a w p a ź d z i e r n i k u - s i e d e m 67. W y s o k a l i c z b a d z i e w c z ą t c h o r u j ą c y c h n a t ę c h o r o b ę w y d a j e s i ę z a s k a k u j ą c a . T y m b a r d z i e j , ż e n a ż a d n ą i n n ą ( p o z a w y m i e n i o n ą w y ż e j g r y p ą ) w i ę k s z a l i c z b a j u n a c z e k l u b j u n a k ó w n i e c h o r o w a ł a w j e d n y m c z a s i e . J e s t w ię c p r a w d o p o d o b n e , ż e m o g ł a b y ć t o s y m u l a c j a , d z i ę k i k t ó r e j r y s o w a ł a s i ę s z a n s a n a p o w r ó t d o d o m u .
63 APO, KW PO „SP”, 472/905, k. 64-67, Zestaw ienie w ypadków nadzw yczajnych za istn ia łych w brygadach woj. olsztyńskiego za okres od 5 VII do 5 V III 1951 r.; ibidem, k. 69-71, Zestaw ienie wypadków nadzw yczajnych zaistniałych w brygadach woj. olsztyńskiego w 1954 r.
64 APO, KW PO „SP”, 472/199, k. nlb, M eldunek dowódcy 34. brygady do W ydziału S pra wozdawczego KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 26 IX 1952 r.
65 APO, KW PO „SP”, 472/206, k. 27-31, Spraw ozdanie sanitarno-statystyczne 34. bryga dy „SP” w Ruciance z dn. 2 X 1953 r.
66 APO, KW PO „SP”, 472/201, k. 69-71, M eldunek Komendy Wojewódzkiej PO „SP” w O lsztynie do Kom endy Głównej o w ypadkach nadzw yczajnych zaistniałych w brygadach w okresie od 20 VI do 5 VII 1952 r.
67 APO, KW PO „SP”, 472/905, k. 74-76, Zestaw ienie w ypadków nadzw yczajnych za istn ia łych w brygadach woj. olsztyńskiego za okres od 5 IX do 20 IX 1952 r.; ibidem, k. 78-80, Zestaw ienie wypadków nadzw yczajnych zaistniałych w brygadach woj. olsztyńskiego za okres od 5 X do 20 X 1952 r.
Zycie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji. 2 6 1 D l a w i e l u m ł o d y c h l u d z i w c i e l e n i e d o b r y g a d b y ło b a r d z o s i l n y m p r z e ż y c i e m . B e z m y ś l n o ś ć k a d r y , d ą ż ą c e j z a w s z e l k ą c e n ę d o w y k o n a n i a n o r m i n i e - r e a g u j ą c e j n a p i e r w s z e s y g n a ł y z a ł a m a n i a n e r w o w e g o w y s t ę p u j ą c e u n i e k t ó r y c h j u n a k ó w , c z a s a m i p r o w a d z i ł a d o c h o r o b y p s y c h i c z n e j . N a t e r e n i e w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w y d a r z y ł s i ę t a k i w y p a d e k w 2 0 9 . b r y g a d z i e r o l n e j s t a c j o n u j ą c e j w S z a j k o w i e . J u n a k z D r a w s k a p o p o w r o c i e d o d o m u z o s t a ł p r z e z m i e j s c o w e g o l e k a r z a s k i e r o w a n y d o z a k ł a d u d l a p s y c h i c z n i e c h o r y c h w K o c b o r o w i e . J a k w y n i k a ł o z z e z n a ń k o l e g ó w ś w i a d k ó w , k t ó r z y p r z e b y w a l i z n i m w b r y g a d z i e , c h ł o p i e c t e n n i e z d r a d z a ł ż a d n y c h o b j a w ó w c h o r o b y p s y c h i c z n e j . R o d z i n a z g ł a s z a ł a p r e t e n s j e d o K o m e n d y P o w i a t o w e j „ S P ” w D r a w s k u , k t ó r a ż ą d a ł a p o k r y c i a k o s z t ó w l e c z e n ia . D l a t e g o K o m e n d a W o je w ó d z k a w K o s z a l i n i e p r z e s ł a ł a d o K o m e n d y O l s z t y ń s k i e j p i s m o , w k t ó r y m p r o s i ł a o w y c ią g n ię c ie k o n s e k w e n c j i w o b e c k a d r y b r y g a d y r o l n e j n r 2 0 9 w S z a jk o w i e 68. W a r u n k i b y t o w e M ł o d z i e ż p r z y b y w a j ą c a d o b r y g a d w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m j e d y n i e s p o r a d y c z n i e t r a f i a ł a n a d o b r e w a r u n k i . S z c z e g ó l n i e c z ę s t o p o w t a r z a ł y s ię p r z y p a d k i p o w a ż n y c h z a n i e d b a ń P G R - ó w , k t ó r e w n i e n a l e ż y t y s p o s ó b p r z y g o t o w y w a ł y m i e j s c a z a k w a t e r o w a n i a b r y g a d 69. W l i p c u 1 9 5 2 r. K o m e n d a n t W o je w ó d z k i P O „ S P ” w O l s z t y n i e s k i e r o w a ł s k a r g ę d o d y r e k t o r a O k r ę g o w e g o Z a r z ą d u P G R w G i ż y c k u w z w i ą z k u z e z ł ą o p i e k ą w i e l u z e s p o ł ó w P G R n a d m ł o d z i e ż ą p r a c u j ą c ą w b r y g a d a c h r o l n y c h . K o m e n d a n t w s k a z y w a ł n a b r a k w t y c h o d d z i a ł a c h b i e l i z n y p o ś c i e l o w e j , j a r z y n w k u c h n i , ł a ź n i . Z a z n a c z a ł t a k ż e , ż e d y r e k t o r z y z e s p o ł ó w P G R n i e p r z y b y w a l i n a o d p r a w y o r g a n i z o w a n e p r z e z o l s z t y ń s k ą K o m e n d ę W o j e w ó d z k ą , d o c z e g o j a k o i n w e s t o r z y b y l i z o b o w i ą z a n i 70. W s p r a w o z d a n i u z k o n t r o l i w k o m p a n i i ż n i w n e j n r 6 0 w l i p c u 1 9 5 0 r. i n s p e k t o r k a K o m e n d y W o je w ó d z k i e j P O „ S P ” w O l s z t y n i e p i s a ł a : „ N a s k u t e k r ó ż n y c h n i e d o c i ą g n i ę ć z e s t r o n y P G R j u n a c y z b u n t o w a l i s i ę i p r ó b o w a l i u c i e k a ć ”71. M i e j s c e z a k w a t e r o w a n i a . B e z m y ś l n i e p r z y g o t o w y w a n o m i e j s c a o b o z o w i s k . W m e l d u n k u s k i e r o w a n y m d o K o m e n d y W o je w ó d z k i e j w O l s z t y n i e d o w ó d c a 3 3 . b r y g a d y s k a r ż y ł s i ę : „ T e r e n o b o z u ź le p o m y ś l a n y ( p o d m o k ły , g l i n i a s t y , d u ż e b ło t o ) . N a m i o t y u s t a w i o n e o d s i e b i e w b a r d z o m a ł y c h o d l e g ł o ś c i a c h ” 72. P o d o b n e o b i e k c j e z g ł a s z a ł d o w ó d c a b r y g a d y 3 4 . s t a c j o n u j ą c e j
68 APO, KW PO „SP”, 472/204, k. 38, Pism o n r 0819 KW K oszalin do Szefa Wydz. Sł. Zdrowia w KW O lsztyn z dn. 22 V III 1951 r.
69 Zob. O d p ie rw szy c h d n i - p o n a d normę. J u n a cy „ S P ” p ra c u ją dobrze, ale P G R z a n ie d b u j ą sw e obow iązki, „Zycie O lsztyńskie” 1954, n r 215, z 9 IX, s. 4.
70 APO, KW PO „SP”, 472/206, k. 6, S k arg a K o m en d an ta W ojewódzkiego PO „SP” w O lsztynie do D yrektora Okręgowego Z arządu PG R w Giżycku z dn. 9 VII 1952 r.
71 APO, KW PO „SP”, 472/765, k. 72v, Spraw ozdanie z 60. kom panii żniwnej z lipca 1950 r. (bez d aty dziennej).
72 APO, KW PO „SP”, 472/204, k. 10, M eldunek dowódcy 33. brygady do W ydziału Zdro w ia KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 12 V 1951 r.
w R u c i a n c e : „ T e r e n o b o z u p o d m o k ł y . W o d l e g ł o ś c i 7 0 0 m e t r ó w z n a j d u j ą s ię t o r f o w i s k a ”73. Z k o l e i z a s t r z e ż e n i a d o w ó d c y b r y g a d y n r 4 6 b u d z i ł b e z p o ś r e d n i o d p ł y w ś c i e k ó w d o p o b l i s k i e j r z e k i 74. B r a k o w a ł o p o m i e s z c z e ń , a p r z e d e w s z y s t k i m w o d y . W 1 9 5 0 r. p r z e p r o w a d z a j ą c y i n s p e k c j ę w k o m p a n i i ż n i w n e j n r 6 0 w B o g a t y n i u p r a c o w n i k K o m e n d y W o j e w ó d z k i e j P O „ S P ” w O l s z t y n i e z a n o t o w a ł : „ Z a k w a t e r o w a n i e z łe . K u c h n i a z n a j d u j e s i ę z a b l i s k o n a m i o t ó w . B r a k d o ł u n a ś m i e c i i o d p a d k i . B r a k w o d y ( p r z y w o z i s i ę z o d le g ł o ś c i 2 k m ) . B r a k o d d z i e l n e g o m a g a z y n u . P r o d u k t y p r z e c h o w y w a n e s ą r a z e m w m a g a z y n i e P G R ”75. D o w ó d c a b r y g a d y r o l n e j n r 3 6 7 s t a c j o n u j ą c e j w Z a g r z e w i e w m e l d u n k u z a z n a c z a ł : „ z a k w a t e r o w a n i e z n o ś n e , b r a k c i e p ł e j w o d y ; r z a d k o p r z y j e ż d ż a l e k a r z , k t ó r y j e s z c z e o b s ł u g u j e d w i e i n n e b r y g a d y ”76. J u n a c y m i e s z k a l i w n a m i o t a c h d w u n a s t o o s o b o w y c h 77. C z ę s t o b y ł o b a r d z o z i m n o , g d y ż I t u r n u s r o z p o c z y n a ł s i ę w k o ń c u k w i e t n i a , a o s t a t n i k o ń c z y ł w p a ź d z i e r n i k u . K o m e n d a G ł ó w n a , w w y n i k u s k a r g p i s a n y c h p r z e z j u n a c z k i , n a k a z a ł a K o m e n d a n t o w i W o j e w ó d z k i e m u z a j ą ć s i ę s p r a w ą d z i e w c z ą t , k t ó r e „ ś p i ą p r z y o b e c n e j p o g o d z i e [ m a j 1 9 5 2 - R .G .] p o d j e d n y m k o c e m i m a r z n ą z z i m n a ”78. W s p r a w o z d a n i u z 6 0 . k o m p a n i i ż n i w n e j s k a r ż o n o s i ę o l s z t y ń s k i e j K o m e n d z i e n a b r a k k o c ó w , p r z e ś c i e r a d e ł , s i e n n i k ó w i p o w ł o c z e k 79. N i e k i e d y m ł o d z i e ż u m i e s z c z a n o w b a r a k a c h , z a b u d o w a n i a c h P G R i i n n y c h b u d y n k a c h . N i e n a j l e p s z e w a r u n k i z o r g a n i z o w a n o j u n a k o m z 3 4 . b r y g a dy. J e j d o w ó d c a i n f o r m o w a ł o l i c z n y c h s k a r g a c h m ł o d z ie ż y . T r u d n o s i ę j e j d z iw ić , g d y ż - j a k m e l d o w a ł d o w ó d c a b r y g a d y - j u n a c y s p a l i w d a w n e j m u r o w a n e j s t a j n i , p o d z ie l o n e j p r z e p i e r z e n i a m i z d e s e k 80. Z k o le i m ł o d z i l u d z i e z 4 6 . b r y g a d y b y li o d k w i e t n i a 1 9 5 3 r. r o z m ie s z c z e n i w b a r a k a c h , w k t ó r y c h b r a k o w a ł o s z y b 81. N i e d o s t a t e c z n e w y p o s a ż e n i e k w a t e r b y ło w b r y g a d a c h z j a w i s k i e m p o w s z e c h n y m . W n i e z l i c z o n y c h m e l d u n k a c h , s p r a w o z d a n i a c h i r e l a c j a c h a l a r
73 Ibidem , k. 13, M eldunek dowódcy 34. brygady do W ydziału Zdrowia KW PO „SP” w Olsztynie z dn. 5 V 1952 r.
74 APO, KW PO „SP”, 472/75, k. 8 -9 , M eldunek o stan ie san itarn y m brygady 46. i pracach w stępnych lek arza z dn. 27 IV 1953 r.
75 APO, KW PO „SP”, 472/765, k. 73v , Sprawozdanie z 60. kom panii żniwnej z lipca 1950 r. (bez d a ty dziennej).
76 APO, KW PO „SP”, 472/93, k.156, M eldunek inform acyjny brygady „SP” n r 367 z dn. 5 V III 1952 r.
77 APO, KW PO „SP”, 472/105, k. 74, Pism o N r 3663/Kwat. K om endanta Wojewódzkiego do Głównego K w aterm istrzostw a w KG PO „SP” z dn. 16 III 1949 r.
78 APO, KW PO „SP”, 472/93, k. 102, Pismo Komendy Głównej do K om endanta Wojewódz kiego PO „SP” w spraw ie złych w arunków w 213. brygadzie z dn. 29 V 1952 r.
79 APO, KW PO „SP”, 472/765, k. 73v, Spraw ozdanie z 60. kom panii żniwnej z lipca 1950 r. (bez d a ty dziennej).
80 APO, KW PO „SP”, 472/204, k. 13, M eldunek dowódcy 34. brygady do W ydziału Zdro w ia KW PO „SP” w O lsztynie z dn. 5 V 1952 r.
81 APO, KW PO „SP”, 472/75, k. 8-9, M eldunek o stanie sa n ita rn y m brygady 46. i pracach w stępnych lek arza z dn. 27 IV 1953 r.
