A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA A R C H A EO LO G IC A 4, 1983
Z bign iew L echow icz
ARCHEOLOGICZNY PRZYCZYNEK
DO PROBLEMATYKI TZW. KRZYŻY POKUTNYCH
W chwili obecnej w Polsce znajduje się blisko 400 kamiennych krzyży określanych potocznie jako krzyże pokutne. Zasięg występo-wania tiych zabytków ograniczony jes;t prawie wyłącznie do teryto-rium Dolnego Śląska. W ystępują pojedynczo lub parami, większe ich zgrupowania są wynikiem zmiany pierwotnej lokalizacji. Krzyże po-kutne wykute są prźeważnie z granitu, gnejsu lub piaskowca, ich for-ma sprowadza się do kształtu krzyży for-maltańskich, regularnych lub krzyży z aureolą, wielkość części naziemnej poszczególnych krzyży waha się pomiędzy 0,3 a 2,0 m. Na niektórych krzyżach znajdują się wyobrażenia narzędzi zbrodni. Są to najczęściej miecze, kordy, tasaki, sizable, sztylety, topory, włócznie, kusze, ale również broń zgoła niery- cerska, jak widły, noże, siekiery i pałki. Wyobrażenia te mają naj-częściej charakter konturowego rytu wgłębnego1.
Większość krzyży pokutnych z Dolnego Śląska nie ma pewnie po-świadczonego czasu wzniesienia. Dla znacznej ilości tych zabytków przyjmuje się metrykę średniowieczną, niewielka -część krzyży kamien-nych posiada inskrypcję uwieczniającą datę, okoliczność i nazwisko ofiary łub fundatora. Do tej ostatniej grupy należą zabytki z XVII i XVIII w.®
Krzyże kamienne nie posiadające pewnie poświadczonej metryki historycznej, ze względu na sztywny kanon formy wynikający z treści ideowej krzyża, są praktycznie niemożliwe do datowania n a podstawie
1 J. M i l k a , K a m ie n n e p o m n i k i ś r e d n i o w i e c z n e g o p r a w a , W r o c ła w 1967» G. M ü l l e r , M. Q u i e t s c h , S t e i n k r e u z e u n d K r e u z e s t e i n e in S a c h s e n , B erlin 1977 (sz c z e g ó ln ie lic z n e ilu str a cje , k tó r y c h tu n ie p rzy ta cza m z e w z g lę d u na ic h du żą lic z b ę — o k o ło 300).
* M. in. k r z y ż z e Z b y lu to w a , b. p o w . lw ó w e c k i (2.06.1601 r.), L ew in B rzesk i (15. 04. 1617 r.), z B a torow a, b. p o w . n o w o ru d z k i (19. 03. 1628 r.) i w M ię d z y le siu , b. pofw. b y s trz y ck i (18. 10. 1628 r.) — p o d a ję za M i l k ą , op. cit.
cech stylistycznych. Również analiza bronioznawcza wyobrażeń narzę-dzi zbrodni ze względu na zbyt wielkie zesohematyzowanie nie pozwa-la uściślić datowania poszczególnych krzyży. Większość wyobrażę ť broni oparta jesit jednak na pierwowzorach późnośredniowiecznyc h , kilóre stanowią część wyposażenia rycerskiego. Nie pozwala to jednak na wnioski natury społecznej, albowiem różne rodzaje broni rycersikiej w okresie średniowiecza były używane przez obywa beli miast do peł-nienia powinności obrony miasta3.
Interesujące dla problematyki kamiennych krzyży pokutnych są wy-niki badań nad historią prawa, która wiąże zwyczaj stawiania krzyży pokutnych z karami prywatnymi. Rozkwit kar prywatnych na ziemiach polskich przypada na wiek XIII i XIV, po czym ustępują one na rzecz kar publicznych, związanych ze zorganizowanym sądownictwem pań-stwowym. Zwyczaj lub może kara. stawiania krzyży pokutnych nie został jeszcze przez historię prawa należycie zbadany, ze względu na brak dostatecznej ilości źródeł pisanych — akt sądowych dotyczących kar pokutnych prywatnych. W ydaje się, że po uiszczeniu cjłówszczyzny za-bójca zobowiązany był do aktu skruchy, którym mogło być wystawienie krzyża kamiennego na miejscu przestępstwa. Być może było to związa-ne z prawem zwyczajówym o charakterze lokalnym4. Wraz z rozwojem kar publicznych i sądownictwa zmienia się charakter krzyży kamiennych. Najstarsze krzyże były wyrazem praktyk eksipiacyjnych i prawa zwycza-jowego (kar prywatnych), krzyże młodsze mają funkcję pomników oko-licznościowych, uwieczniających fakt i okoliczność zbrodni.
Analizując występowanie krzyży pokutnych na Śląsku, uderza w y-jątkowo częste ich występowanie przy drogach o starej metryce. Na-suwa to sugestie, że kary pokutne i ugoda z rodziną zmarłego były ko-rzystniejsze dla sprawcy niż tzw. „prawo ręki pańskiej", dające prawo swobodnego poruszania się po drogach państwa pod gwarancją bez-pieczeństwa zaręczonego przez księcia lub króla. Konsekwencją ma ru-szenia tejże gwarancji były bardzo surowe kary. Jak na razie jest to tylko hipoteza, lecz z dużą dozą prawdopodobieństwa5.
Dotychczas nie prowadzono w Polsce badań wykopaliskowych przy krzyżach pokutnych. Pierwsze takie badania zrealizowano w roku 1977 w miejscowości Ze miki, gm. Sobków. Badania te miały charakter son-dażowy i były prowadzone równolegle z pracami wykopaliskowymi
3 U w a g a m i na ten tem at z e c h c ia ł p o d z ie lić s ię ze m ną prof. W ito ld M a isel, za co w tym m iejscu ch c ia łb y m se r d e c z n ie p o d z ię k o w a ć .
4 S u g e s tia ta w y n ik a z n ie r ó w n o m ie r n e g o ro z p rz e strz e n ie n ia k r z y ż y p o k u tn y ch w P o ls ce , k tó r e d o ść c z ę s to a m y ln ie w ią z a n e b y ły z k o lo n iz a c ją n iem ieck ą .
5 W ię k s z o ś ć k a m ie n n y c h k r z y ż y p o k u tn y c h z w ią za n a je s t ze szla k a m i drożnym i o h isto r y c zn ej m etry ce.
na stan. 1 w Żernikach6. Bezpośrednią przyczyną tychże badań było zgłoiszenie jednego z mieszkańców wsi Żerniki faktu wydobywania kości ludzkich przjy kopaniu rowu pod fundament ogrodzenia. Zgłoszę- nie to zweryfikowano natychmiast, ponieważ liczne osady z okresu wczesnośredniowiecznego w okolicach Zernik rozpoznane powierzchnio-wo i badane wykopaliskowe nie były związane z jakimikolwiek cmenta-rzyskami. Nie dziwiło nas występowanie kości ludzkich przy krzyżach albowiem częste jest zjawisko stawiania krzyży drewnianych lub kap-liczek w miejscach, gdzie w przeszłości znajdowano szczątki ludzkie. Podejmując badania przfy krzyżach pokutnych liczyliśmy przede wszyst-kim na zlokalizowanie cmentarzyska z okresu wczesnośredniowiecznego7. Krzyże pokutne z Zernik znajdują się w obecnym centrum wsi w obrębie prywatnego gospodarstwa, tuż przy drodze głównej. Wieś jest typową ulicówką. Oba krzyże wykonane są z tego samego suro-wca — szarego piaskosuro-wca. Odległość między krzyżami wynosi około 2 m, pomiędzy nimi znajduje się krzyż żelazny na cokole z czerwone-go piaskowca z datą fundacji 1908 (fot. 1). Część naziemna krzyży po-kutnych ma kształt krzyża maltańskiego, trzony krzyży są lekko prze-wężone. Na jednym z krzyży widoczny jest relief wypukły wyobraża-jący prawdopodobnie narzędzie zbrodni. Niestety, surowiec, z którego wykonano oba krzyże jest wyjątkowo podatny na erozję atmosferycz-ną, z przyczyny której wyobrażenie na krzyżu jest całkowicie nie-czytelne (fot. 1).
W pobliżu krzyży założono dwa wykopy badawcze: wykop A o w y-miarach 0,5 x 4,5 i wykop В o wyy-miarach 1,5 x 4,5 m. Wykop A przyle-gał do podstawy krzyży pokutnych od -strony drogi, wykop B, równo-legły, do wykopu A, przylegał do krawędzi cokołu krzyża żelaznego' od strony podwórza. Wielkość wykopów i ifh rozplanowanie uzależnione było od układu budynków gospodarczych w obrębie podwórza (rys. la).
W trakcie eksploracji tuż pod powierzchnią użytkową ujawniono trzy skupiska kości ludzkich, które zalegały na głębokości od 10 do 25 cm. Wstępna- analiza pozwała przypuszczać, iż są to przemieszane szczątki kilku osobników w wieku interns I i II8, Obserwacja stratygra-ficzna nie dała podstaw do precyzyjnego określenia czy są to szczątki ludzkie mechanicznie przemieszczone, czy też celowo rozdzielone
(po-6 Żerniki, gjn. S o b k ó w , w o j . k i e l e c k i e , sl, tz w . K r z y ż e p o k u t n e , [w:] In fo rm a to r
a r c h e o l o g i c z n y . Bad ania 1977, W a r sz a w a 1978, s. 261.
7 W d o lin ie N id y w p ob liżu Ż ernik is tn ie je d o s y ć g ę s te o s a d n ictw o w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e . N ie s t e t y , do tej pory n ie u d a ło s ię z lo k a liz o w a ć z w ią z a n y c h z nim cm en -tarzysk .
F ot. 1
chówki wtórne). Wraz z fragmentami kostnymi znaleziono na tej głębo-kości fragmenty naczyń z zieloną polewą na pobiale, występujące od XVI do XVII w.9 W wykopie A poziiom calcowy w postaci skały wa-piennej znajduje się na głębokości około 70 cm od powierzchni gruntu. W wykopie В w trakcie dalszej eksploracji natrafiono na głębokości około 70—85 cm na szczątkowo zachowany szkielet osobnika męskiego w wieku adulłus, złożonego bezpośrednio na calcowej skale wapiennej. Szkielet zorientowano na osi wschód-zachód. Jest bez wyposażenia. Jama grobowa była słabo czytelna — w stropie rozmyta. Na poziomie tego pochówku znaleziono nieliczne fragmenty ceramiki z XIII/XIV w.10
* C h ro n o lo g ię m a ter ia łu o k r e ślo n o na p o d sta w ie a n a lo g ic z n y c h m a ter ia łó w u z y s -k a n y c h w d z ia le a r c h e o lo g ic z n y m M uzeu m N a r o d o w e g o w K ielca ch .
10 M a ter ia ł r ó w n ie ż d a to w a n y n a p o d s ta w ie a n a lo g ii p e w n ie d a to w a n y c h z r eg io n u k ie le c k ie g o , m. in. z O p a to w a , zob. J. K u c z y ń s k i , W y n i k i b a d a ń n a d w c z e s n o
-ś r e d n i o w i e c z n y m O p a t o w e m , „R oczn ik M u zeu m Ś w ię to k r z y sk ie g o " 1970, t. 6, s. 437—-
— 443,- E. G ą s s o w s k a , U w a g i o c h r o n o lo g i i 1 t y p o l o g i i w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e j c e r a m i k i z s a n d o m l e r s z c z y z n y , „R oczn ik M uzeu m Ś w ię to k r z y s k ie g o ” 1970, t. 6, ś. 158,
WYKOP В
b
rmwwrrm
0 05 10 tn1 i___i 2 4 6
R ys. 1 . 1 — sk ata w a p ien n a ; 2 — w y p e ln is k o jam y g r o b o w e j; 3 — k a m ien ie; 1 — p ró ch n ica p r zem iesza n a z p iask iem ; 5 — z a s ię g d o m n ie m a n eg o
„bruku nad p o c h ó w k ie m ” ; 6 — fr a g m e n ty k o ś c i s z k ie le tu
Również tym razem obserwacja stratygraficzna była wyjątkowo utrud-niona, gdyż nad pochówkiem aż do obecnej .powierzchni gruntu
zale-gała brunatna ziemia próchnicza oraz liczne płytki wiapienne sprawia-jące wrażenie luźnego bruku (?), przechodząc w zbitą warstwę użytko-wą podwórza (rys. Ib).
Obserwacja profili pozwoliła ustalić, że krzyże pokutne ustawione zostały bezpośrednio na skalistym podłożu, po czym umocnione były kamieniami (otoczaki narzutowe i okruchy wapienia) przez obłożenie od strony zewnętrznej. Przestrzeń pomiędzy krzyżami wypełniona zo-stała luźno narzuconymi okruchami wapienia i ziemią próchniczą. Lu-źny ,,bruk" nad pochówkiem osobnika w wykopie В wraz z narzuco-nymi kamieniami pomiędzy krzyżami tworzą prawdopodobnie wspólny horyzont chronologiczny, pozwalający wiązać przyczynowo inhumację osobnika tam pochowanego z posadowieniem krzyży. Elementem osła-biającym to twierdzenie jest fakt występowania pod cokołem krzyża żelaznego (z 1908 r.) swoistego fundamentu z płyt wapiennych, które w profilu były słabo oddzielone od kamieni stabilizujących krzyże.
Bezwzględne datowanie pochówku z uwagi na brak wyposażenia jest niemożliwe, choć przemawia to raczej za tezą, iż pochodzi on z okresu gdy chrześcijańskie reguły religijne były na tyle rozpowszech-nione, że nie stosowano już wyposażenia zmarłych. W stosunku do fragmentów naczyń znalezionych w pobliżu szkieletu nie da się z całą pewnością orzec, czy znajdują się na złożu wtórnym czy pierwotnym. Dlaczego i one nie mogą posłużyć jako wyznacznik czasu pochówku. Sam pochówek może być jednoczasowy z datowaniem ceramiki albo młodszy. (
Krzyże z Żerni к są jak dotąd jedynymi tego typu zabytkami dato-wanymi metodami archeologicznymi. W yjątkowo wczesne datowanie krzyży z Żernik koreluje z naszą wiedzą o historii Żerriik. Badania archeologiczne w okolicy tej miejscowości udowodniły ciągłość osad-nictwa na tym terenie od V w.n.e. aż do czasów nowożytnych. Nieco mniej liczne od materialnych są źródła pisane. Żerniki występują w
Kro-nice Jana Długosza, zaś penetracje powierzchniowe pozwalają
lokali-zować wieś średniowieczną w obrębie doliny Nidy11. Na skraju wisi średniowiecznej znajdują się krzyże pokutne. Również szlak drożny biegnący przez Żerniki i Brzegi jest dawną drogą prowadzącą z Chę-cin do Jędrzejowa przez wieś Mosty — most na Czarnej Nidzie, Żerni-ki — bród na Nidzie oraz przez Brzegi do Jędrzejowa. Szlak ten utrw a-lony jest również w miejscowej tradycji, zaś wszystkie wymienione miejscowości mają m etrykę średniowieczną12.
и S ł o w n i k g e o g r a l i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o 1 I n n y c h k r a j ó w s ł o w i a ń s k ic h , w y d . F. S u l i m i r s k i , B. C h l e b o w s k i , W. W a l e w s k i , W a r sz a w a 1880, t. 1, s. 426. ł * J. D ł u g o s z , R o c z n i k i c z y l i k r o n i k i s ł a w n e g o K r ó l e s t w a P o ls k ie g o , k s ię g i 1— 2, W a rsza w a 1962, s. 110; S ł o w n i k g e o g r a l ic z n y . . . , t. 1, s. 152,
W świetle danych uzyskanych w trakcie badań archeologicznych zabytki z Żernik to niewątpliwie krzyże pokutne. Stoją najprawdopo-dobniej na miejscu zbrodni, którym była zapewne droga. Szczątki osob-nika pochowanego przy krzyżach to prawdopodobnie ofiara zbrodni. Niejasny jest powód pochowania ofiary w miejscu zbrodni ora?, symbo-lika podwojenia krzyża. W ysoce prawdopodobnie jest, że ofiara zbrod-ni była przybyszem z dzielzbrod-nic odległych od Żerzbrod-nik i z tego powodu została pochowana na miejscu zbrodni. Być może podróżny ów był
kup-cem. '
Datowanie krzyży w Żarnikach na wiek XIII/XIV potwierdza rów-nież fakt największego w tym czasie rozkwitu kar prywatnych w Pol-sce15.
Rozproszone szczątki dziecięce zalegające ponad pochówkiem szkie-letowym pochodzą najprawdopodobniej z XVII w. Być może są to ofiary zairäzy 'towarzyszącej tak licznym wojnom w XVII w. Choroby wyniszczały zwykle osobniki najsłabsze:, najłatwiej poddawały się im dzieci. Fakt złożenia ich szczątków przy krzyżach pokutnych wynika
i rangi krzyża w praktykach dewocyjnych chrześcijan.
Umiejętne posługiwanie się surowcem, z którego wykonano krzy-że poświadcza analiza sposobu ich wykonania. Układ warstw piaskow-ca widoczny na zabytkach wykazuje, że krzyże nie były wykute z bryły surowca, lecz z poziomych płyt. Była to metoda najprostsza i najbar-dziej skuteczna. Słabo widoczne są ślady obróbki powierzchni krzyża, gdyż zniwelowała je erozja. Jednakże w stosunku do wyspecjalizowa-nego średniowieczwyspecjalizowa-nego rzemiosła kamieniarskiego krzyże pokutne w y-kazują cechy wyraźnego prymitywizmu. Świadczyć to może, iż są one wyrobem rzemiosła miejscowego. Upewnia o tym co najmniej śred-niowieczna metryka licznych w rejonie Chęcin komieniołomów, od-ległych od Żernik w linii prostej o 7 km14.
Kamienne krzyże z Żernik leżą na peryferiach ścisłego zasięgu wys-tępowania krzyży pokutnych w Polsce. Większość znanych zabytków występuje na obszarze Dolnego Śląska, co powodowało wiązanie ich z niemieckim żywiołem etnicznym. W świetle nowych materiałów te-za ta jest nieprawdziwa. Zwycte-zaj stawiania krzyży pokutnych był
ls A u torem te g o s p o str z e ż e n ia p r z ek a za n eg o m i w fo rm ie u w a g i je st prof. W . M aisel.
14 W ia d o m o śc i o w y s p e c ja liz o w a n y m k a m ie n ia rs tw ie w C h ęcin a ch p o tw ierd z a n a d a n ie praw c e c h o w y c h k am ien ia rzo m ch ę ciń s k im ju ż w X V w. przez J a n a O lb ra -c h ta — patrz: S ł o w n ik g e o g r a l i-c z n y . . , , t. 1, s. 462,
ponadregionalniy i nie można go wiązać z jezdną grupą narodową; ge-neza jego wynika z podobieństw średniowiecznego prawa zwyczajo-wego1®.
Z b i g n i e w L e c h o w i c z
AR CHEOLOGICAL C O N T R IB U T IO N TO THE PROBLEM OF PENITENTIAL CROSSES
In 1977 th ere w e r e p erform ed th e s a lv a g e e x c a v a tio n r e s ea r c h es n ear tw o sto n e p e n ite n tia l c r o s se s at Z ern ik i. T h e y r e su lted in d eterm in in g th e c h r o n o lo g y of th e c r o s se s d a tin g It b ack to 13th a n d 14th c en tu r ie s. B e tw ee n th e s e c r o s s e s th ere w a s d is c o v e r e d a s in g le s k e le to n bu rial, w h ic h th e auth or c o n n e c ts w ith a v ic tim in th e m e m o ry of w h ic h both s to n e s w e r e e re cte d . M o r e o v er in th e v ic in it y of th e c r o s ses th ere w e re r e v e a le d fra g m en ta r ily p r e se r v e d ch ild b u rials d a te d to 17th cen tu ry. T he c r o s se s from Z ern ik i r ep re se n t an iso la te d find s in c e th e y are situ a te d o u tsid e a co m p a ct ra n g e of a p p ea ra n c e of su ch r e lic s, w h ich in P olan d e n c o m p a ss e s o n ly th e L ow er S ilesia .
11 P oza ślą sk im k ręg iem w y s tę p o w a n ia , w K on in ie, w k o ś c ió ł św . B artłom ieja, w m u r o w a n y je st k rz y ż p o k u tn y . W r ejo n ie k ie le c k im — op rócz Z ernik — k rzyż p o -k u tn y je s t zn a n y z T um lina, gm . S a m so n ó w . Z in n y ch te re n ó w ta -k ie z a b y t-k i są zn a-n e a-np. z ob sza ru P om orza Z a c h o d a-n ieg o (m. ia-n. z T rzeb ia to w a , S tarogard u oraz p rze-n ie s io rze-n y do d ziału sztu k i g o ty c k ie j w M u zeu m N a r o d o w y m w S zc ze cirze-n ie ).
