Irena Pilch, Renata Rosmus
Osobowościowe uwarunkowania
zachowań manipulacyjnych
Chowanna 2, 164-175
„C how anna” W ydawnictwo R. X L VIII T. 2 Uniwersytetu Śląskiego [2005] (LXI) (23) Cz. I s. 164-175 Irena PILCH Renata ROSMUS
O s o b o w o ś c io w e u w a r u n k o w a n ia
z a c h o w a ń m a n ip u la c y jn y c h
W s tę p
Jednostka, realizująca cele, w sytuacji społecznej m oże posługiwać się m anipulacją społeczną, wywierając wpływ w taki sposób, aby maksymalizować szansę wystąpienia pożądanych zachow ań partnera, starając się jednocześnie nie dopuścić do uświadomienia sobie przez niego faktu, że podlega od działywaniom ( D o l i ń s k i , 2000; N a w r a t, 1989). Przewidując p raw dopodo bieństwo tego typu zachow ań, należy uwzględnić, oprócz czynników sytuacyj nych, m otywacyjnych, umiejętności i wiedzy podm iotu, także czynniki osobo wościowe.
Związek niektórych zmiennych osobowościowych ze skłonnością do m ani pulacji określony jest już poprzez ich definicję - tak jest w przypadku syndrom u osobowości makiawelistycznej ( C h r i s t i e , G e i s , 1970) czy też osobowości „bezwzględnego gracza” („hardball p ractitioner”) opisanej przez E t h e r e d g e ’a (1993). W ażne jest także poszukiwanie innych właściwości człowieka, kórych związek z tą skłonnością nie jest tak oczywisty. W spółczesna teoria osobowości rozum ianej jak o zespół cech zakłada, że istnieją cechy nadrzędne wobec pozostałych, możliwe d o wyodrębnienia przy pomocy analizy czynnikowej. Rywalizują między sobą koncepcje „wielkiej tró jk i” ( E y s e n c k , E y s e n c k , 1985) i „wielkiej piątki” ( C o s t a , M c C r a e , 1992).
Irena Pilch, Renata Rosmus: Osobowościowe uwarunkowania.. 165
Szukając osobowościowych korelatów m akiawelizmu, wykorzystałyśmy pierw sze z tych podejść.
Referowane badania analizują związki pomiędzy podstawowym i wym iara mi osobowości opisanymi przez Eysencka (ekstrawersja - introwersja, neuro- tyzm, psychotyzm), syndrom em makiawelizmu, skłonnością do ryzyka oraz deklarow aną gotowością do zachow ań m anipulacyjnych w określonych sytua cjach społecznych.
W analizowanych przez osoby badane sytuacjach zastosowanie strategii manipulacyjnej jako sposobu rozwiązania konfliktu wiązało się z różnym poziomem ryzyka.
S y n d ro m o so b o w o ści m a k ia w e lis ty c z n e j
C h r i s t i e i G e i s (1970) opisali syndrom cech psychicznych nazwany makiawelizmem, związany ze specyficznym sposobem postrzegania ludzi jak o egoistycznych, niegodnych zaufania, wrogich, zaś świata ja k o miejsca walki, w której zwyciężają sprytniejsi. Makiaweliści dążą do przewagi nad innymi ludźmi, m anipulując - nie przestrzegając przy tym norm m oralnych, tra k tując partnerów instrum entalnie i nie angażując się emocjonalnie. Christie i Geis opracowali kwestionariusze do pom iaru makiawelizmu, z których dwa (M ach IV i M ach V) nadal są stosowane. K o n stru k t i m iary m akiawelizmu wzbudziły duże zainteresowanie badaczy, co zaowocowało setkami badań i publikacji.
Badania szukające powiązań pomiędzy makiawelizmem a innymi czyn nikami osobowościowymi wykazały związek pomiędzy makiawelizmem a d o minacją, wrogością, zewnętrznym umiejscowieniem kontroli w aspekcie socjo- politycznym i wewnętrznym w aspekcie interpersonalnym , dogm atyzmem - -autorytaryzm em , psychotyzmem, psychopatią oraz lękiem rozum ianym jak o stan i jako cecha. Nie znaleziono związku między makiawelizmem a m oty wacją osiągnięć, sam okontrolą, stylem poznawczym i depresją ( F e hr , S a m - s o m , P a u ! h u s , 1992). B adano także różnice w zachow aniu osób o wysokich i niskich wynikach w skali makiawelizmu, szczególnie widoczne w sytuacjach stwarzających możliwość improwizacji, k o n tak tu twarzą w twarz z partnerem , oraz w w arunkach konfliktowych ( G e i s , 1978).
166 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
Ryzyko w sytu acji
p o d e jm o w a n ia decyzji m a n ip u la c yjn y c h
Definiując ryzyko, m ożna opisywać je jak o różnego stopnia niepewność co do rezultatu podjętych działań, określaną w wyniku oceny wysokości strat, zysków i praw dopodobieństw a ich wystąpienia. Wielkość ryzyka to inaczej „iloczyn praw dopodobieństw a poniesienia straty i jej wielkości” lub „funkcja zakresu zmienności możliwych do uzyskania wyników” ( S t u d e n s k i , 1996, s. 23). Ryzyko jest zatem tym większe, im bardziej praw dopodobne jest poniesienie wysokiej straty bądź im więcej różnych konsekwencji (strat, zysków) m oże być wynikiem podjęcia danej decyzji.
Obiektywna ocena stopnia ryzyka m oże być bardzo trudna. Po pierwsze, wymaga umiejętności określenia obszaru wszystkich możliwych skutków danego działania, po drugie - trafnego przewidywania praw dopodobieństw a ich wystąpienia. W sytuacjach nieskom plikowanych, powtarzalnych, p o d dających się kontroli ocena ta m oże być stosunkow o obiektywna. W przypad k u ryzyka społecznego powinniśm y raczej m ówić o niepewności, czyli sytua cji, w której znany jest zbiór możliwych konsekwencji działań, ale praw do podobieństw o ich wystąpienia jest nieznane i analizowanie go nie m a sensu ( W i n c h , 1991). Przeważnie sytuacje, w których człowiek podejmuje decy zje, stanow ią dla niego kom binację niepewności i ryzyka ( L u c e , R a i f f a, 1964), przy czym im większe znaczenie m a czynnik ludzki, tym większa niepewność. W przypadku podejm ow ania decyzji o zastosowaniu m anipu lacji ryzyko to m a charakter ryzyka spekulacyjnego - w wyniku podjętych działań m ożna zarówno zyskać, ja k i stracić. Dlatego też, w badaniach nad ryzykiem w relacjach interpersonalnych kontrolujem y tylko dwa param etry ryzyka - wielkość strat i wielkość zysków. Pom ijamy określanie stopnia praw dopodobieństw a pozytywnych i negatywnych konsekwencji wyboru stra tegii m anipulacyjnej, przyjmując, że w sytuacji niejasnej wszystkie warianty konsekwencji m anipulacji są równie praw dopodobne. O wielkości ryzyka świadczy zatem relacja między przewidywaną wartością zysku a wysokością możliwej straty.
D o celów badawczych przyjęto następującą definicję sytuacji społecznego ryzyka: jest to niepewność co do praw dopodobieństw a wystąpienia przewidy wanych zysków i strat, będących konsekwencją podjętych działań niezgodnych z norm am i społecznymi. O wysokim ryzyku wnioskujemy, gdy istnieje niepew ność co do praw dopodobieństw a wystąpienia wysokich zysków i wysokich strat będących konsekwencją podjętych działań, o niskim ryzyku - gdy spodziewane są wysokie zyski i niskie straty.
S kło n n o ś ć do ryzyka
Irena Kich, Renata Rosmus: Osobowościowe uwarunkowania.. 167
Skłonność do podejm ow ania zachow ań ryzykownych, w świetle dotych czasowych badań, należy traktow ać ja k o wynik interakcji specyficznych właściwości osobowości człowieka takich, jak: poziom aspiracji, zapotrzebo wanie na stymulację, styl kontroli poznawczej, poczucie sprawstwa, sam ooce n a i poziom lęku ( N o s a l , 1993; G o s z c z y ń s k a , 1997). Skłonność ta przejawia się wybiórczo, sprawiając, że ta sam a osoba w jednej sytuacji zachowuje się ryzykownie, w innej - asekurancko. D latego w przedstaw ianych badaniach posługujemy się term inem skłonności do ryzyka, zam iast pojęciem osobowości ryzykanckiej i asekuranckiej. Decyzje o podjęciu ryzyka są m odyfikow ane cechami sytuacji, np. wysokością oczekiwanych nagród i prze widywanych strat, praw dopodobieństw em ich wystąpienia, poziom em wiedzy o ryzyku, możliwością kontroli sytuacji i odroczenia konsekwencji działań ryzykownych itp. ( S t u d e n s k i , 1996; K o z i e l e c k i , 1977).
P sych o tyzm , e k s tra w e rs ja i n e u ro ty z m
Trójczynnikow y m odel osobowości Eysencka ( E y s e n c k , E y s e n c k , 1985) zakłada, że podstaw ę osobowości tworzą: psychotyczność, ekstrawersja i neurotyzm , wzajemnie niezależne, biologicznie uw arunkow ane, hierarchicznie zbudow ane czynniki.
Psychotyzm jest wymiarem, którego bieguny opisują, z jednej strony: altruizm, uspołecznienie i em patia, a z drugiej - negatywizm, skłonności przestępcze, psychopatia i schizofrenia. Skrajne natężenie tej cechy prowadzi do zachow ań aspołecznych, zaburzeń psychicznych i patologii (alkoholizm, narkom ania). Jednocześnie psychotyczność jest pozytywnie skorelowana z twórczością.
W ym iar ekstraw ersja - introw ersja charakteryzują takie cechy, ja k towa- rzyskość, żywość, aktyw ność, asertywność i poszukiwanie doznań n a biegunie ekstrawersji oraz przeciwne - n a biegunie introwersji. Ekstrawertycy, w porów naniu z introw ertykam i, preferują sytuacje o wysokiej w artości stymulacyjnej i trudniej się w arunkują.
N a neurotyzm składają się: lęk, napięcie, poczucie winy, przygnębienie i niska sam oocena, a b rak tych cech świadczy o zrównoważeniu em ocjonal nym. N eurotyków cechuje m ała odporność na stres i skłonność d o zaburzeń nerwicowych.
168 ARTY KU ŁY - W kręgu relacji.
Jak wynika z opisu powyższych czynników, m ożna oczekiwać, że podwyż szony poziom psychotyzm u oraz niski neurotyzm powinny sprzyjać wyborom strategii m anipulacyjnej, wymagającym przekraczania norm społecznych i bra k u wyrzutów sumienia. N atom iast wysoka ekstrawersja i niski neurotyzm - zachow aniom ryzykownym, któ re zapew niają w ysoką stymulację i wymagają wiary we własne siły i szczęście.
Mniej jednoznaczne są oczekiwania dotyczące relacji między ekstrawersją a makiawelizmem. Ekstrawertycy bowiem są otwarci w relacjach z ludźmi, ujawniają emocje i wyrażają oczekiwania wobec p artnera, ale także trudniej niż introwertycy w arunkują się. To z jednej strony m oże ograniczać stoso wanie m anipulacji, z drugiej jednak, utrudniać przyswajanie norm społecznych i sprzyjać koncentracji na autoprezentacji.
Prow adzone przez E y s e n c k a ( A l l s o p p , E y s e n c k , E y s e n c k , 1991) badania n a tysiącosobowej grupie ludzi wykazały pozytywną korelację pomię dzy makiawelizmem a psychotyzmem i ekstrawersją oraz b rak korelacji między m akiawelizmem a neurotyzmem .
Podejm ując badania, byłyśmy zainteresowane nie tylko częstością wybo rów strategii m anipulacyjnych dokonyw anych przez makiawelistów, ekstra wertyków czy neurotyków , ale także czynnikami, które je w arunkują. W bada niach zakładam y, że jednym z tych czynników m oże być stopień ryzyka, związany z wyborem danej strategii.
P rob lem
Referowane badania stanow ią próbę odpowiedzi na następujące pytania: 1. Czy makiaweliści w wyobrażonej sytuacji konfliktowej będą częściej niż inni wybierać zachow ania m anipulacyjne jak o sposób radzenia sobie? Czy istnieje zależność między częstością wyborów takich zachow ań przez m akiaw e listów i niemakiawelistów a stopniem ryzyka związanego z wyborem danej strategii manipulacyjnej?
2. Czy skłonność do ryzyka wpływa n a wybór zachow ań manipulacyjnych jako sposobu radzenia sobie w wyobrażonej sytuacji konfliktowej? Czy istnieje związek między częstością wyborów takich zachow ań przez osoby o wysokiej i niskiej skłonności do ryzyka a stopniem ryzyka związanego z wyborem danej strategii manipulacyjnej?
3. Czy istnieje związek między skłonnością do ryzyka a makiawelizmem? 4. Czy istnieje związek między poziom em makiawelizmu osób wybierają cych strategie m anipulacyjne, jak o sposób radzenia sobie w sytuacji konflik towej, a psychotyzmem, ekstrawersją i neurotyzmem?
5. Czy istnieje związek między skłonnością do ryzyka osób wybierających strategie m anipulacyjne, ja k o sposób radzenia sobie w sytuacji konfliktowej, a psychotyzmem, ekstrawersją i neurotyzmem?
Irena Pilch, Renata Rosmus: Osobowościowe uwarunkowania... 169
G ru p a b a d a w c z a i p ro ce d u ra
B adania przeprow adzono w 81-osobowej grupie studentów filologii angiel skiej, złożonej z 11 mężczyzn i 70 kobiet w wieku 21-25 lat. Badani wypełniali kolejno Skalę M akiawelizm u, Kw estionariusz Preferencji Decyzyjnych, kwes tionariusz E PQ -R oraz m etodę scenariuszy - Optym alne Rozwiązanie. B ada nie było anonim owe, zaś czas trw ania nie był ograniczony.
M e t o d y
Skala Makiawelizmu (Mach IV) R. Christiego i F. Geis
Skala M ach IV, m ająca postać skali postaw typu Likerta, składa się z dwudziestu twierdzeń diagnostycznych dla makiawelizmu z siedm iostopnio- wą skalą odpowiedzi (C h r i s t i e, G e i s, 1970). Jest ona najczęściej używanym narzędziem do diagnozy m akiawelizmu m im o zarzutu, w późniejszych b ad a niach potwierdzonego jedynie częściowo, że wynik m oże być zniekształcony poprzez wpływ aprobaty społecznej, szczególnie u kobiet. Jednocześnie skala M ach IV jest rzetelniejsza od swojej bardziej wyrafinowanej wersji M ach V ( F e h r , S a m s o m i P a u l h u s , 1992; D r w a l , 1995). W badaniach wyko rzystano własne tłum aczenie z języka angielskiego (Alpha = 0,7384; współ czynnik korelacji Spearm ana-Brow na = 0,6881).
Kwestionariusz Preferencji Decyzyjnych R. Studenskiego
Narzędzie jest przeznaczone do pom iaru skłonności do podejm owania zachowań ryzykownych. K w estionariusz składa się z krótkich opisów dwu dziestu czterech sytuacji. Zadaniem osoby badanej jest wybór jednego z dwóch alternatywnych rozwiązań, z których jedn o jest zdecydowanie bardziej ryzyko wne. W ynikiem jest sum a punktów przypisywanych wyborom ryzykownym.
Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości H .J. Eysencka (EPQ-R) do diagnozy psychotycznośd, neurotyczności i ekstrawersji
Inw entarz E PQ -R Eysencka zawiera sto stwierdzeń tworzących cztery skale: psychotyzm u, neurotyzm u, ekstrawersji oraz skalę kłam stwa, badającą
170 ARTYKUŁY - W kręgu relacji.
tendencję do przedstaw iania się w korzystnym świetle. Osoba bad an a ustosun kowuje się do tych stwierdzeń poprzez wybór odpowiedzi T A K lub NIE. Punktow ane są odpowiedzi diagnostyczne.
„Optymalne rozwiązanie” - metoda badająca tendencję do wyboru strategii manipulacyjnych związanych z różnym stopniem ryzyka, jako sposobu radzenia sobie w sytuacji konfliktowej
W celu sprawdzenia częstości w yboru strategii m anipulacynych jako sposobu poradzenia sobie w sytuacji konfliktu interpersonalnego, przygotowa no ankietę zawierającą opisy dziesięciu sytuacji konfliktowych. Konflikty te dotyczyły typowych dla młodzieży relacji interpersonalnych (z rówieśnikami, nauczycielami, przełożonymi i rodzicami). D la każdej sytuacji zaproponow ano określoną strategię m anipulacyjną. Zastosow anie tych strategii związane było z różnym poziom em ryzyka: cztery sytuacje charakteryzowały się wysokim ryzykiem (wysokie zyski i wysokie straty), cztery - niskim (wysokie zyski i niskie straty) i dwie sytuacje kontrolne, słabo angażujące do podejmowania działań m anipulacyjnych (niskie zyski i niskie straty). W artość zysków i strat wynikających z zastosowania zaproponow anych strategii oszacowana została przez sędziów kom petentnych (32 osoby w wieku osób badanych). Zadaniem osób badanych było określenie praw dopodobieństw a zastosowania przez nich tej strategii. Określając poziom praw dopodobieństw a, posługiwano się sied- m iostopniow ą skalą (od 1 - niemożliwe, abym zachował się w ten sposób, do 7 - na pewno zachowałbym się w ten sposób). Analizowano sumę punktów dla dziesięciu sytuacji oraz osobno wybory osób badanych w sytuacjach o różnym poziomie ryzyka społecznego.
W y n ik i
M a k ia w e liz m a w y b ó r z a c h o w a ń m a n ip u la c yjn y c h
Zgodnie z oczekiwaniami, im wyższy wynik w skali M ach, tym częściej osoby wybierały m anipulację jako sposób zachowania w przedstawionych im sytuacjach (r = 0,386; p = 0,000).
Wystąpiły także statystycznie istotne zależności między poziomem makia- welizmu a stopniem ryzyka charakteryzującym preferowane przez makia- welistów strategie manipulacyjne. Makiaweliści częściej niż pozostałe osoby wybierali strategie m anipulacyjne zapewniające najniższe ryzyko (r = 0,221;
wybo-Irena Pilch, Renata Rosmus: Osobowościowe uwarunkowania.. 171
rem strategii o niskim ryzyku występuje w grupie osób o średnim poziomie m akiawelizmu (r = 0,273; p = 0,007).
m akiaw elizm
W ykres 1. W ybór zachow ań m anipulacyjnych przez grupy różniące się poziom em makiawelizmu
S kłonno ść do ryzyka a m a k ia w e liz m i w y b ó r z a c h o w a ń m an ip u la c yjn y c h
Nie zaobserwowano różnic w poziomie m akiawelizmu w grupach osób róż niących się skłonnością do podejmowania ryzyka. Wystąpiła jednak ujemna ko- relaqa między skłonnością do ryzyka a wyborem zachowań m anipulacyjnych. Nie osiągnęła jednak poziom u istotności statystycznej (r = —0,145; p = 0,2).
- m akiaw elizm - zachow ania m anipulacyjne
skłonność do ryzyka
Wykres 2. M akiawelizm i wybór zachow ań manipulacyjnych w grupach różniących się skłonnością do ryzyka
172 A RTYKU ŁY - W kręgu relacji...
M a k ia w e liz m a p s y c h o ty z m , n e u ro ty z m i e k s tra w e rs ja 1 8
i---16
niski średni wysoki
m akiaw elizm
W ykres 3. Średnie wyniki w K westionariuszu EPQ -R Eysencka grup różniących się poziom em makiawelizmu
B adania wykazały istotną korelację poziom u m akiawelizmu z psychotycz- nością (r = 0,348; p = 0,001) i b rak związku pomiędzy makiawelizmem a neurotycznością (r = 0,196; p = 0,08) oraz ekstrawersją (r = 0,069;
p = 0,5). P odobne wyniki uzyskał w Polsce D r w a l (1995). T ak więc za
rów no w naszych badaniach, ja k i w badaniach D rw ala nie udało się potwierdzić postulow anego przez E y s e n c k a ( A l l s o p p , E y s e n c k , E y s e n c k , 1991) pozytywnego związku makiawelizmu i ekstrawersji.
S kło n n o ść do ryzyka a p s y c h o ty z m , n e u ro ty z m i e k s tra w e rs ja
Uzyskane wyniki potwierdzają założenia dotyczące poszukiw ania d o d at kowej stymulacji przez osoby chętnie podejm ujące ryzyko, ich skłonności do niekonwencjonalnych działań i posiadania przez nich relatywnie niższego poziom u lęku. Istnieje bowiem istotny związek między gotowością do ryzyka a ekstrawersją (r = 0,309; p = 0,005) i psychotyzmem (r = 0,313; p = 0,005) oraz istotna ujem na korelacja między skłonnością do ryzyka a poziomem neurotyzm u (r = —0,255; p = 0,022).
Celem podejm ow ania zachowań m anipulacyjnych jest dążenie do nieupra wnionego zysku lub obniżenia przewidywanych strat kosztem partnera, nieświadomego rzeczywistych m otyw ów działań m anipulatora. Możliwość ujawnienia intencji m anipulato ra naraża go na ryzyko społecznej dezaprobaty, zaburzenie stosunków interpersonalnych, a nawet odrzucenie. W wielu jednak sytuacjach korzyści płynące z zastosowania m anipulacji m ogą przewyższać
Irena Pilch, Renata Rosmus: Osobowościowe uwarunkowania.. 173
skłonność do ryzyka
W ykres 4. Średnie wyniki w K westionariuszu EPQ -R Eysencka grup różniących się skłonnością do ryzyka
ewentualne straty. Oczywiście ocena ryzyka m a charakter subiektywny, zależy m.in. od właściwości osobowościowych, postaw i doświadczenia jednostki po dejmującej decyzję o działaniu. Jaki jest więc człowiek, który wybiera strategie m anipulacyjne jako sposób rozwiązywania problem ów i w jakich okolicznoś ciach je podejmuje? Poszukując odpowiedzi n a to pytanie, założyłyśmy, że czynnikami wpływającymi na decyzję o podjęciu działań m anipulacyjnych są ekstrawersja, psychotyzm i neurotyzm, czyli właściwości wyznaczające ogólny kierunek działania i jego dynamikę, oraz skłonność do ryzyka i poziom makiawelizmu - wpływające n a postępowanie w specyficznych sytuaqach. Oczekiwano, że relacje między tymi zmiennymi wyjaśnią wybór przez osoby badane strategii m anipulacyjnych związanych z różnym poziomem ryzyka.
W n io s k i
N a podstawie przedstawionych wyników m ożna sform ułować następujące wnioski:
1. Istnieje zależność między makiawelizmem a praw dopodobieństwem zastosowania strategii manipulacyjnej. Osoby o wyższym poziomie makiaweli zmu skłonne są stosować strategie m anipulacyjne częściej niż osoby o niskim poziomie. Makiaweliści wybierają przede wszystkim strategie mniej ryzy kowne, zapewniające wysokie zyski i niskie straty.
2. Brak istotnej zależności między skłonnością do ryzyka a praw do podobieństwem zastosowania strategii manipulacyjnej. Osoby o wysokiej,
174 ARTY KU ŁY - W kręgu relacji.
ja k i niskiej skłonności do ryzyka podobnie często decydują się na wybór strategii m anipulacyjnej jak o sposobu radzenia sobie w sytuacji konfliktu interpersonalnego. Brak także zależności między skłonnością do ryzyka a wyborem strategii m anipulacyjnej o określonym poziomie ryzyka.
3. Nie stwierdzono związku między poziom em makiawelizmu a skłonnoś cią do ryzyka osób dokonujących w yboru strategii manipulacyjnych.
4. Poziom m akiawelizmu dodatnio koreluje z psychotyzmem. N atom iast b rak związku z neurotyzm em i ekstrawersją.
5. Skłonność do ryzyka pozytywnie koreluje z ekstrawersją i psychotyz mem oraz ujemnie z poziomem neurotyzm u.
Jak pokazują wyniki, osoby skłonne do ryzyka i makiaweliści wykazują podobieństw o jedynie w zakresie poziom u psychotyzmu, predysponującego do nieszablonowych działań, twórczości, ale także do zachow ań patologicznych. W sytuacji konfliktu interpersonalnego, zgodnie ze swoimi predyspozycjami oso bowościowymi, osoby o wyższym poziomie m akiawelizmu skłonne są wybierać strategie m anipulacyjne jak o sposób poradzenia sobie w sytuacji trudnej i wybierają te, które zapewniają większe zyski niż straty. N atom iast n a pod stawie skłonności człowieka do podejm owania ryzyka nie m ożna przewidywać, czy zachowa się on m anipulacyjnie. Cechy osób skłonnych do ryzyka, wynika jące z ekstrawersji, psychotyzmu i niskiego poziom u neurotyzm u, niedostatecz nie wyjaśniają podejm owanie działań m anipulacyjnych. N a ogół jed n ak osoby skłonne do ryzyka rzadziej niż makiaweliści decydują się na tego typu zacho wania. U zyskana ujem na korelacja, ale statystycznie nieistotna, nie upoważnia do wyciągania wniosków, inspiruje jedn ak do stawiania dalszych pytań o inne czynniki niż skłonność do ryzyka, wpływające n a tendencję do odrzucania przez ryzykantów m anipulacji jak o sposobu rozwiązywania problemów.
B ib lio g ra fia
A l l s o p p J., E y s e n c k H .J., E y s e n c k S.B.G., 1991: Machiavellianism as a component in
psycholicism and extraversion. „Personality and Individual D ifferences” , Vol. 12, N o. 1,
s. 29-41.
C h r i s t i e R. , G e i s F.L ., 1970: Studies in Machiavellianism. New Y ork.
C o s t a P.T., Jr., M c C r a e R .R ., 1992: Four ways fiv e factors are basic. „Personality and Individual Differences” , Vol. 13, s. 653-665.
D o l i ń s k i D ., 2000: Inni ludzie w procesach motywacyjnych. W: Psychologia. Podręcznik
akademicki. Red. J. S t r e l au. T. 2. G dańsk.
D r w a l Ł.R ., 1995: Adaptacja kwestionariuszy osobowości. W arszawa.
E t h e r e d g e L., 1993: The hardball practitioner. In: Political psychology. Ed. N .J. K r e s s e l . New Y ork.
Irena Pilch, Renata Rosmus: Osobowościowe uwarunkowania.. 175 E y s e n c k H .J., E y s e n c k M .W ., 1985: Personality and individual differences: A natural science
approach. N ew Y ork.
F e h r B., S a m s o m D. , P a u l h u s D .L ., 1992: The construct o f Machiavellianism: twenty years
later. In: Advances in personality assessment. Eds. Ch. S p i e l b e r g e r , J. B u t c h e r .
Hillsdale.
G e i s F .L ., 1978: Machiavellianism. In: Dimensions o f Personality. Eds. H . L o n d o n , J. E x n e r . New Y ork.
G o s z c z y ń s k a M ., 1997: Człowiek wobec zagrożeń. Psychospołeczne uwarunkowania oceny
i akceptacji ryzyka. W arszawa.
K o z i e l e c k i J., 1977: Psychologiczna teoria decyzji. W arszawa.
L u c e R .D ., R a i f f a H., 1964: Gry i decyzje. Tłum . J. K u c h a r c z y k . Warszawa. N a w r a t R ., 1989: Manipulacja społeczna - przegląd technik i wybranych wyników badań.
„Przegląd Psychologiczny” , T . 32, n r 1, s. 125-153.
N o s a l Cz.S., 1993: Umysł menadżera. Problemy, decyzje, strategie. Wrocław. S t u d e n s k i R ., 1996: Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiębiorstwie. Gliwice. W i n c h S., 1991: Społeczne aspekty ryzyka w zarządzaniu. Warszawa.
