PERSPEKTYWY PRODUKCJI
PERSPEKTYWY PRODUKCJI
SKROBI ZIEMNI
SKROBI ZIEMNI
ACZANEJ W POLSCE
CZANEJ W POLSCE
mgr Wiesław Dzwonkowski
IERiGŻ – PIB, ul. Świętokrzyska 20, 00-950 Warszawa e-mail: dzwonkowski@ierigz.waw.pl
rzed urynkowieniem gospodarki Polska była liczącym się produ-centem skrobi ziemnia-czanej. Wielkość jej pro-dukcji wynosiła 150-180 tys. ton, a udział w euro-pejskim rynku przekraczał 10%. Urynkowienie go-spodarki wywołało głęboki regres w produkcji tej skrobi, która zmalała w połowie lat 90. do 40-70 tys. ton. W tym czasie w krajach zachodniej Euro-py, dzięki wsparciu sekto-ra skrobiowego, produk-cja skrobia ziemniaczanej rozwijała się, rosła też
P
produkcja skrobi ze zbóż. W latach następnych, pod wpływemrosnącego popytu krajowego, większej ochrony rynku i subsy-diów eksportowych, produkcja skrobi ziemniaczanej w Polsce ponownie wzrosła do 155-160 tys. ton, a w 2003 r. osiągnęła nawet poziom 178 tys. ton. Wzrost produkcji skrobi do tego po-ziomu był możliwy dzięki wsparciu sektora z budżetu w ramach uchwalonej w 2001 r. ustawy skrobiowej, która zorganizowała ten rynek na wzór unijny.
0 50 100 150 200 1998/99 2000/01 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09 Produkcja Kw ota produkcyjna
Rys. 1. Produkcja skrobi ziemniaczanej w Polsce (tys. ton) Źródło: GUS, ARR, IERiGŻ-PIB
Konsekwencją przyznania Polsce niższej kwoty na skrobię (niespełna 145 tys. ton) niż ta, która obowiązywała bezpośrednio przed akcesją, jak również o kilkadziesiąt tysięcy ton niższej od jej produkcji w latach 2002- -2003, było zmniejszenie produkcji po akce-sji. W 2004 r. spadek ten nie był aż tak zna-czący, gdyż m.in. na skutek wysokich plo-nów ziemniaków skrobiowych produkcja skrobi przekroczyła przyznany Polsce kon-tyngent o ponad 9% i wyniosła 159 tys. ton. Następne lata przynosiły dalszy spadek pro-dukcji, który w 2006 r., m.in. z powodu dra-stycznego spadku plonów, był bardzo głębo-ki. W ostatnich trzech latach produkcja krajo-wa skrobi ziemniaczanej ustabilizokrajo-wała się na poziomie 115-120 tys. ton, co stanowi ok. 80% przyznanej Polsce kwoty.
Od 1996 r. w Polsce rozwija się produkcja skrobi ze zbóż, która jest konkurencyjnym i w pełni zastępowalnym produktem w
stosun-ku do ziemniaczanej. Początkowo były to stosunkowo niewielkie ilości skrobi i produk-tów skrobiowych z pszenicy, ale począwszy od 2001 r., ich znaczenie jest coraz większe. W 1996 r. przerób pszenicy na skrobię wy-niósł zaledwie 15 tys. ton, w 2001 r. było to już ok. 250 tys. ton, a obecnie przekracza 500 tys. ton.
Jedynym źródłem informacji na temat pro-dukcji skrobi i produktów skrobiowych ze zbóż są dane GUS. Są one jednak niejedno-znaczne, niekompletne i często niespójne (ponieważ na rynku jest jedyny producent skrobi ze zbóż – Cargill, w związku z tym, ze względu na tajemnice handlowe, informacje na temat jego produkcji nie są szczegółowe podawane).
Charakterystyka przemysłu skrobiowego i zaplecza surowcowego
Polski przemysł produkujący skrobię ziem-niaczaną jest bardzo rozdrobniony, chociaż w ostatnich latach kilka firm „wypadło” z ryn-ku, a ich liczba w porównaniu z okresem przed akcesją zmniejszyła się z 13 do 10. W 2009 r. kolejna firma ogłosiła upadłość likwi-dacyjną.
Jedynie pięć największych krochmalni, znajdujących się w Łomży, Luboniu, Trze-mesznie, Pile i Łobzie, posiada zdolności przerobowe ok. 1000-2400 ton ziemniaków na dobę. I to one dominują, mając około 75% udziału w polskim rynku skrobi ziemnia-czanej. Pozostałe krochmalnie są małe i
zdolne do przerobu dobowego ok. 300-800 ton ziemniaków na dobę. Ocenia się, że pol-ski sektor skrobiowy przed wejściem Polpol-ski do UE dysponował mocami przetwórczymi, które rocznie w ciągu 100-dniowej (optymal-nej ekonomicznie) kampanii jesien(optymal-nej mogą przerobić 1,0-1,1 mln ton ziemniaków. Przy średniej zawartości skrobi 18,5% można uzyskać z takiego przerobu 200-220 tys. ton skrobi ziemniaczanej, czyli o 45% więcej, niż wynosi limit produkcyjny, i o 75% powyżej poziomu faktycznej produkcji skrobi ziemnia-czanej w trzech ostatnich latach.
Tabela 1
Rozdysponowanie kwoty produkcyjnej na skrobię na poszczególne zakłady
Lp. Zakład Limit produkcyjny (t)
2004/05 2005/06 2006/07 2007/08-2011/12 udział (%) 1 . Łomża 34 738 34 738 34 738 34 780 24,0 2 . Luboń 25 010 25 010 25 010 25 010 17,3 3 . Trzemeszno 22 371 22 371 22 371 22 398 15,4 4 . Łobez 13 165 13 165 13 165 13 181 9,1 5 . Piła 12 527 12 527 12 527 17 608 12,1 6 . Wronki 5 060 5 060 5 060 - -7 . Niechlów 8 859 8 859 8 859 8 870 6,1 8 . Iława 9 018 9 018 9 018 9 029 6,2 9 . Bronisław 6 858 9 192 9 192 9 203 6,3 1 0 . Kąty Wrocł. 2 334 - - - -1 1 . Radomice 2 010 2 010 2 010 2 012 1,4
1 2 . Przewłoka 2 890 2 890 2 890 2 894 2,0 1 3 . Namysłów 145 145 145 - -RAZEM 144 985 144 985 144 985 144 985 100,0
2004/05 – transfer kwoty produkcyjnej z Elipsa sp. z o.o. (Kąty Wrocławskie) na rzecz ZPZ Bronisław Sp. z o.o.; 2006/07 – transfer kwoty produkcyjnej z ZPZ Wronki na rzecz ZPZ Piła
Źródło: Agencja Rynku Rolnego
Sektor skrobiowy pozyskuje ziemniaki z gospodarstw specjalizujących się od wielu lat w ich uprawie. Pozyskiwanie surowca opiera się na umowach kontraktacyjnych za-wieranych między producentem ziemniaków skrobiowych a producentem skrobi ziemnia-czanej najczęściej na okres jednego roku. Prace te realizuje specjalistyczna służba su-rowcowo-agrotechniczna zakładów. Pracow-nicy tych służb prowadzą również działal-ność w zakresie nasiennictwa ziemniaka i zaopatrzenia w środki do produkcji ziemnia-ków, jak nawozy i środki ochrony, a także specjalistyczne doradztwo z tego zakresu.
Przed rokiem 2000 z sektorem powiąza-nych było około 20 tys. gospodarstw rolpowiąza-nych. Liczba ta systematycznie malała, do ok. 13- -15 tys. bezpośrednio przed akcesją, wzra-stała natomiast wielkość skupu ziemniaków i tym samym areał uprawy w tych gospodar-stwach. W 2000 r. średnia dostawa od jed-nego rolnika wyniosła około 40 ton, co ozna-czało, przy średnich plonach około 30 t/ha, że statystyczne gospodarstwo produkowało ziemniaki skrobiowe na areale okolo 1,5 ha. Bezpośrednio przed akcesją było to już 2,0- -2,5 ha.
Konsekwencją przyznania Polsce niskiej kwoty produkcyjnej było znaczące zmniej-szenie przerobu ziemniaków na skrobię. W efekcie również liczba dostawców ziemnia-ków skrobiowych została ograniczona. W pierwszym roku obowiązywania nowej kwoty i unijnych zasad regulacji rynku skrobi kroch-malnie zawarły umowy tylko z około 10 tys. plantatorów ziemniaków skrobiowych. Po ko-lejnych 4-5 latach liczba dostawców ziemnia-ków skrobiowych zmalała do około 5 tys. ha,
a przeciętny areał uprawy wynosi 5-6 ha.
Regionalne zróżnicowanie uprawy ziem-niaków skrobiowych jest związane z lokaliza-cją zakładów przetwórczych. Większość ziemniaków skrobiowych uprawia się w Wiel-kopolsce i na Śląsku, mniejsze znaczenie ma ich uprawa na Pomorzu i na Mazurach (gdzie zlokalizowane są dwa zakłady) oraz na Mazowszu i Podlasiu, skąd zaopatrywany jest przede wszystkim największy przetwór-ca z siedzibą w Łomży. Jak wynika z konsul-tacji ze służbami surowcowymi zakładów, w zasadzie nie ma dostawców z areałem poni-żej 1 ha.
Obecnie areał uprawy ziemniaków skro--biowych stanowi niespełna 4-5% po--wierzchni uprawy ziemniaków ogółem, a zbiory odpowiednio 6-7%. Udział produkcji ziemniaków przerabianych na skrobię jest większy niż udział powierzchni ich uprawy. Wynika to faktu, że uprawa ziemniaków skrobiowych ma charakter intensywny, w związku z tym osiągane plony są dużo wyż-sze od średniej i z reguły znacząco prze-kra-czają 250 dt/ha, wobec 185-195 dt/ha w uprawie ziemniaków w skali całego kraju.
Ziemniaki skrobiowe w Polsce w większo-ści są uprawiane na glebach III-IV klasy bo-nitacyjnej (w praktyce zaniechano uprawy na glebach V klasy). Wyższe plony ziemniaków skrobiowych uzyskuje się po przedplonach motylkowych i strączkowych. Ale ze względu na bardzo wysoki, sięgający 75%, udział zbóż w strukturze zasiewów, najczęściej są one uprawiane właśnie po zbożach. W go-spodarstwach, w których są uprawiane ziem-niaki, z reguły prowadzi się również i
produk-cję zwierzęcą, w związku z tym stosuje się też nawożenie organiczne (obornikiem względnie gnojowicą).
Sytuacja podażowo-popytowa na rynku skrobi ziemniaczanej
Dynamiczny rozwój wielu gałęzi przemysłu będących największymi odbiorcami pro-duktów skrobiowych (przemysł spożyw-czy, a w tym przede wszystkim cukierni-czy, koncentratów spożywczych, soków i napojów, piekarniczy, farmaceutyczny i korzystający głównie z dostaw z importu przemysł papierniczy) powodował bardzo duży wzrost zapotrzebowania na skrobię i produkty skrobiowe. Zużycie tych produk-tów w Polsce w połowie lat 90. było oce-niane na około 200 tys. ton, w 2000 r. było już prawie 2-krotnie wyższe, a 2007 r. osią-gnęło poziom około 790 tys. ton. Oznacza to, że w tym okresie średnioroczne tempo wzro-stu zapotrzebowania na produkty skrobiowe
wynosiło około 12%. W 2008 r. z powodu kryzysu wystąpił przejściowy spadek zapo-trzebowania na skrobię i produkty skrobiowe. Wraz ze wzrostem gospodarczym będzie na-stępować dalszy rozwój gałęzi przemysłu wykorzystujących skrobię i produkty skro-biowe. Dynamika tego wzrostu została wy-raźnie spowolniona z powodu kryzysu fi-nansowo-ekonomicznego, jednak w dal-szej perspektywie nie powinien być on mniejszy niż około 3% w skali roku.
Mimo rosnącego zapotrzebowania rynku krajowego na skrobię i produkty skrobiowe oraz w zasadzie nieograniczonych zasobów surowcowych, dużych tradycji produkcyjnych i eksportowych sektor skrobi ziemniaczanej nie rozwija się lub rozwija w niewystarczają-cym stopniu. Polska jest coraz większym im-porterem netto produktów skrobiowych, przy niewykorzystanym potencjale przemysłu ziemniaczanego.
Tabela 2
Uproszczony bilans skrobi i produktów skrobiowych (tys. ton)
Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* Produkcja 482 600 489 564 576 578 542 565 Import 92 97 156 232 287 324 230 295 Zasoby 574 697 645 796 863 902 772 860 Eksport 71 82 120 133 130 108 95 104 Zużycie (zasoby – eksport) 503 615 525 663 733 794 677 756 Zużycie (kg/osobę) 13,2 16,1 13,8 17,4 19,2 20,8 17,8 19,8 *szacunek
Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF
Przemysł skrobiowy w Polsce jest w sta-nie wyprodukować wszystkie rodzaje pro-duktów, na które zgłasza zapotrzebowanie rynek krajowy. Dotyczy to zarówno hydroli-zatów skrobiowych, jaki i skrobi modyfikowa-nych. Nowe perspektywy rozwoju produkcji skrobi w Polsce (i na świecie) stwarza silne dążenie do stosowania produktów
bezpiecz-nych z punktu widzenia środowiska. Skrobia jako surowiec odnawialny i do tego – wraz z jej pochodnymi – biodegradowalny, może być i jest coraz szerzej wykorzystywana jako surowiec w procesach biotechnologicznych i przemyśle chemicznym do produkcji wyro-bów zastępujących produkty pochodzenia petrochemicznego.
Udział skrobi ziemniaczanej w produkcji wyrobów skrobiowych ogółem (tys. ton)
Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009*
Produkcja produktów
skrobiowych (według GUS) 482 600 489 564 576 578 542 565
Produkcja skrobi
ziemniaczanej (dane IERiGŻ) 165 178 158 130 79 115 118 120
Eksport netto skrobi
ziemniaczanej 46 46 59 52 25 14 20 42
Udział skrobi ziemniaczanej
w produkcji ogółem (%) 34,2 29,7 32,3 23,0 13,7 19,9 21,8 21,2
Zużycie produktów
skrobiowych ogółem 503 615 525 663 733 794 677 756
Udział skrobi ziemniaczanej
w zużyciu ogółem(%) 23,7 21,4 18,9 11,8 7,4 12,7 14,4 10,4 *szacunek
Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF
W krajach „starej” Unii również obserwuje się systematyczny wzrost zapotrzebowania na produkty skrobiowe, ale dynamika tego wzrostu nie jest tak duża jak w Polsce. W la-tach 1995-2000 wynosiła ona około 3% rocz-nie, a w następnej dekadzie (do kryzysu) zmalała do nieco ponad 2%.
Przy systematycznym wzroście produkcji skrobi i syropów skrobiowych z pszenicy oraz ograniczeniu kwotowym produkcji skro-bi z ziemniaków coraz mniejsze znaczenie w zaspokajaniu popytu krajowego na produkty skrobiowe ma skrobia ziemniaczana. Jej udział w produkcji wyrobów skrobiowych ogółem zmniejszył się z prawie 40% w 2001 roku do około 20% w trzech ostatnich latach. Jeszcze bardziej niekorzystnie kształtuje się udział skrobi ziemniaczanej w zużyciu pro-duktów skrobiowych ogółem, gdyż znacząca część i tak stosunkowo małej produkcji jest sprzedawana na rynki zagraniczne (w 2009 roku ponad 50 tys. ton). W konsekwencji jej zużycie na rynku krajowym jest coraz niższe i w ostatnim roku skrobia ziemniaczana mo-gła stanowić niewiele ponad 10% ogólnego zużycia produktów skrobiowych. Oczywiście jest to rachunek dosyć mocno uproszczony i może być obarczony błędami, ale jedno-znacznie wskazuje na tendencję malejącego udziału i coraz mniejszego znaczenia skrobi ziemniaczanej w zaspokajaniu popytu na tę grupę produktów.
W krajach UE-15 również obserwuje się spadek udziału skrobi ziemniaczanej w za-spokajaniu popytu wewnętrznego, który
prawdopodobnie jest tylko nieznacznie wyż-szy niż w Polsce i nie przekracza 15%. Może to sugerować, że spadek czy też stabilizacja produkcji skrobi z ziemniaków w Polsce jest procesem naturalnym, zachodzącym rów-nież w innych krajach Unii Europejskiej. Można też domniemywać, że bez systemu wsparcia finansowego w ramach regulacji tego rynku znaczenie skrobi ziemniaczanej byłoby jeszcze bardziej ograniczone na rzecz skrobi i produktów skrobiowych ze zbóż.
Stan obecny regulacji, przewidywane zmiany oraz ich wpływ na rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce
Rynek skrobi ziemniaczanej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) jest objęty szerokim zakresem regulacji i wsparcia. Obowiązuje cena minimalna na ziemniaki skrobiowe i dopłaty do ich produkcji. Wspie-rana jest również produkcja samej skrobi, jak również i jej przetwórstwo na cele niespo-żywcze – zawieszone od 2007 r. Jej sprze-daż na rynki krajów trzecich była wspierana poprzez refundacje wywozowe dla produk-tów skrobiowych, która od listopada 2007 r. również została zawieszona. Wszystkie te in-strumenty miały i mają na celu utrzymanie opłacalności produkcji i konkurencyjności skrobi ziemniaczanej w stosunku do skrobi wytwarzanej ze zbóż, jak również pochodzą-cej spoza obszaru Wspólnoty.
Regulacje rynku skrobi ziemniaczanej, zresztą jak i cała WPR, podlegają
systema-tycznym zmianom i modyfikacjom, które mają m.in. zminimalizować bezpośrednie wspieranie produkcji na rzecz płatności nie-związanych z produkcją (tzw. decoupling). Reforma WPR z 2003 r. w „starych” krajach członkowskich już od sezonu 2005/06 wpro-wadziła podział płatności dla plantatorów ziemniaków skrobiowych na 60% płatności związanych i 40% niezwiązanych z produk-cją, wypłacanych jako płatność historyczna „na gospodarstwo”. Polska ten pułap 60% osiągnęła w 2007 r., zatem w ramach dosto-sowania do wytycznych Komisji Europejskiej od sezonu 2008/09 część płatności uzupeł-niających dla producentów ziemniaków skro-biowych w Polsce została odłączona od pro-dukcji i jest wypłacana w formie tzw. płatno-ści niezwiązanej.
W ramach przeglądu WPR, tzw. „Health Check”, Komisja Europejska wysunęła pro-pozycje daleko idących zmian w sektorze skrobi ziemniaczanej, które miałyby obowią-zywać od sezonu 2012/13. Są to:
● zniesienie kwot produkcyjnych na skrobię, ● zniesienie ceny minimalnej na ziemniaki skrobiowe,
●
likwidacja dotychczasowych płatności związanych z produkcją (w ostatnich aktach prawnych Komisji określanych jako pomoc dla producentów ziemniaków skrobiowych) i ich wypłacania w dotychczasowej wysokości w formie niezwiązanej z produkcją, jako płat-ność historyczna,●
od sezonu 2011/12 zniesienie premii pro-dukcyjnej dla producentów skrobi.Jeśli powyższe propozycje zaczną obo-wiązywać (co wydaje się wielce prawdopo-dobne), będą one miały negatywny wpływ na funkcjonowanie sektora skrobi ziemniacza-nej w UE, w tym szczególnie w Polsce. Przy obecnie funkcjonujących uwarunkowaniach skrobia ziemniaczana z trudem konkuruje ze skrobią ze zbóż, czego przejawem jest jej ni-ska, znacznie poniżej kwoty, produkcja i ma-lejący udział w realizowaniu zapotrzebowa-nia na produkty skrobiowe. Obecnie funkcjo-nujący system z jednej strony utrzymuje mi-nimalną opłacalność uprawy ziemniaków skrobiowych, z drugiej zaś zapewnia relatyw-nie tani surowiec do przetwórstwa krochmal-niom. Proponowane zmiany całkowicie burzą ten układ. Obecnie rolnicy otrzymują średnio około 150 zł/t ziemniaków skrobiowych
do-starczonych do krochmalni oraz około 50 zł/t w formie dopłaty związanej z produkcją. Jak wynika z rozmów i wywiadów przeprowadzo-nych z plantatorami ziemniaków skrobio-wych, poziom 200 zł/t jest w obecnych wa-runkach określany jako minimalny, by pro-dukcja ziemniaków skrobiowych była opła-calna. Zatem krochmalnie, aby pozyskać su-rowiec do przerobu, będą musiały oferować cenę co najmniej o 20- -25% wyższą od obecnie płaconej. Wydaje się to mało re-alne, biorąc pod uwagę utrzymującą się od dłuższego czasu dekoniunkturę na rynku skrobi ziemniaczanej, jak również już teraz dramatycznie pogarszającą się sytuację fi-nansowo-ekonomiczną tego sektora. W 2009 r. tylko w trzech spośród dziesięciu firm przychody ze sprzedaży pokryły koszty pro-dukcji, a rentowność całego sektora za ubie-gły rok był ujemna i wyniosła 13%. Dodatko-wo już od sezonu 2011/12 według propozycji Komisji zakłady produkujące skrobię byłyby pozbawione premii produkcyjnej (22,25 euro/t wyprodukowanej skrobi), co również zmniejszy przychody producentów skrobi.
Nawet bez wdawania się w głębszą anali-zę można stwierdzić, że przed branżą skro-biową rysuje się czarny scenariusz. Propozy-cje Komisji zmian w tym sektorze spotykają się z dużą krytyką zarówno środowisk rolni-czych, jak i przemysłu skrobiowego, nega-tywne opinie wyrażają również eksperci zaj-mujący się tą problematyką. Artykułując za-grożenia, trzeba mieć nadzieję, że produkcja skrobi ziemniaczanej zostanie utrzymana przynajmniej na obecnym poziomie, a ziem-niak skrobiowy, tak istotny w płodozmianie m.in. ze względu na malejący udział okopo-wych w strukturze upraw, pozostanie trwa-łym elementem produkcji roślinnej w Polsce.
Literatura
1. Dzwonkowski W. 2005. Rynek skrobi ziemniaczanej
w Polsce i w Unii Europejskiej (argumenty za zwięk-szeniem kwoty produkcyjnej na skrobię ziemniaczaną dla Polski). Ekspertyza dla MRiRW. IERiGŻ-PIB War-szawa: 11-25, 28-29; 2. Dzwonkowski W. 2007. Dzia-łania instrumentów WPR na rynku skrobi. [W:] Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na rynki rolno-spożywcze. IE-RiGŻ-PIB Warszawa: 34-44; 3. Dzwonkowski W.,
Szczepaniak I. 2009. Popyt na ziemniaki. [W:] Rynek
Ziemniaka. Stan i perspektywy. Analizy Rynkowe 36. IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW Warszawa: 13-18; 4. Rozp.
Rady (WE) Nr 72/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. w
