H
H
H
I
I
I
S
S
S
T
T
T
O
O
O
R
R
R
I
I
I
A
A
A
Z
Z
Z
I
I
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
I
I
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
W
W
W
P
P
P
O
O
O
L
L
L
S
S
S
C
C
C
E
E
E
P
P
P
O
O
O
I
I
I
I
I
I
W
W
W
O
O
O
J
J
J
N
N
N
I
I
I
E
E
E
Ś
Ś
Ś
W
W
W
I
I
I
A
A
A
T
T
T
O
O
O
W
W
W
E
E
E
J
J
J
H
H
H
I
I
I
S
S
S
T
T
T
O
O
O
R
R
R
Y
Y
Y
O
O
O
F
F
F
P
P
P
O
O
O
T
T
T
A
A
A
T
T
T
O
O
O
I
I
I
N
N
N
P
P
P
O
O
O
L
L
L
A
A
A
N
N
N
D
D
D
A
A
A
F
F
F
T
T
T
E
E
E
R
R
R
W
W
W
O
O
O
R
R
R
L
L
L
D
D
D
W
W
W
A
A
A
R
R
R
I
I
I
I
I
I
dr inż. Wojciech NowackiIHAR-PIB, Oddział w Jadwisinie, 05-140 Serock, e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl
Streszczenie
Tuż przed II wojną światową, w 1938 r., powierzchnia uprawy ziemniaka w granicach II Rzeczypospo-litej przekroczyła nieznacznie 3 mln ha, a po wojnie, w 1946, w obecnych granicach państwa wynosiła ok. 1,7 mln ha. Do połowy lat 60. XX wieku skala produkcji ziemniaków cały czas wzrastała do blisko 3 mln ha, a zbiory zbliżały się do 50 mln ton rocznie. Ich udział w strukturze zasiewów sięgał 20%. W tym czasie powołano do życia Instytut Ziemniaka, rozwijała się prężnie polska hodowla i nasiennictwo ziemniaka. Około 50% zbiorów było wykorzystywanych na paszę, duża była konsumpcja (ponad 200 kg/osobę), ziemniaki były podstawowym surowcem w produkcji alkoholu dla ponad 900 krajowych gorzelni i dynamicznie rozwijał się przemysł skrobiowy. Od początku lat 70. rozpoczęła się redukcja skali produkcji. Powodem był masowy odpływ siły roboczej ze wsi do miasta oraz postępująca mecha-nizacja i wyższa wydajność w produkcji zbóż. Ziemniaki stały się zbyt drogą paszą dla trzody chlew-nej. Zmniejszało się ich spożycie, które obecnie wynosi już tylko ok. 100 kg/osobę. Po transformacji ustrojowej rozpoczął się dynamiczny rozwój przetwórstwa spożywczego oraz konfekcjonowanie ziem-niaków dla potrzeb powstających sieci sklepowych. Dziś powierzchnia uprawy wynosi ok. 300 tys. ha, a zbiory nie przekraczają 10 mln ton. Ziemniaki są uprawiane w mniejszych gospodarstwach na wła-sne potrzeby i coraz częściej w specjalistycznych gospodarstwach na potrzeby współczewła-snego rynku. Słowa kluczowe: historia, hodowla, nauka, rynek ziemniaka, skala produkcji, ziemniak
Abstract
Just before World War II in 1938, the potato growing area within the Second Polish Republic ex-ceeded slightly 3 million hectares, and after the war in 1946 within the current borders of the state equaled approximately to 1.7 million hectares. Next, until the mid-60s of the XX century, the scale of potato production continued to grow to nearly 3 million hectares, and the harvest was close to 50 mil-lion tons a year. Finally, the share of potatoes in the structure of crop reached 20%. At that time, the Institute of Potato Research was established, and the Polish potato breeding and seed potatoes pro-duction were thriving. Back then, approximately 50% of potato harvest was used for animal feed, con-sumption was large (over 200 kg/person), potatoes were the primary raw material for the production of alcohol for more than 900 domestic distilleries, and the starch industry flourished dynamically. Unfor-tunately, since the early 70s, the scale of production of potatoes has begun to decline. The reason was a massive outflow of the labor force from the countryside to the city, and advancing mechaniza-tion and higher efficiency in the producmechaniza-tion of cereals. Potatoes have become too expensive feed for pigs. Also, consumption has been reduced, and currently equals to about 100 kg/person. Following the political transformation, dynamic development of food processing and packaging potatoes for the emerging chain stores has begun. Today the area of cultivation is about 300 thousand hectares, and the harvest does not exceed 10 million tons. Potatoes are commonly grown on smaller farms for per-sonal needs and increasingly in specialized farms for the needs of the modern market.
Keywords:
breeding,
history, potato,
potato market, production scale, science
1938 r., przed wybuchem II wojnyświatowej, powierzchnia uprawy ziemniaków w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej wynosiła nieco ponad 3 mln ha. W 1946 w nowych granicach II Rzeczypospolitej powierzchnia ich uprawy wynosiła ok. 1,7 mln ha i od tego momentu
aż do końca lat 70. wzrastała. W latach 60., 70. i 80. ubiegłego wieku wynosiła w Polsce ponad 2,8 mln ha, a zbiory sięgały blisko 50 mln ton rocznie. Ziemniaki uprawiano w pra-wie każdym gospodarstpra-wie rolnym. Były su-rowcem rolniczym, z którego żyła cała wieś. Połowę zbiorów przeznaczano na paszę,
W
głównie dla trzody chlewnej. Eksport ziem-niaków, przeważnie do byłego Związku Ra-dzieckiego, sięgał 1 mln ton rocznie.
Większe gospodarstwa, posiadające go-rzelnie (było ich ok. 900), przerabiały ziem-niaki na spirytus. Pełną parą pracowało kil-kanaście krochmalni produkujących skrobię ziemniaczaną. Duże ilości tej skrobi ekspor-towaliśmy w tamtym czasie do krajów Azji.
Odnotowaliśmy też sukcesy w hodowli nowych odmian o wysokiej odporności na wiele chorób i szkodników. Na ziemiach pół-nocnych Polski rozwijało się nasiennictwo ziemniaka. Wiele regionów kraju specjalizo-wało się w uprawie ziemniaka towarowego: region Moniek, ziemia siedlecka, ziemia łódzka, Wielkopolska, Mazowsze, Lubel-szczyzna, Podkarpacie i Małopolska.
W 1966 r. na bazie istniejących już, lecz rozproszonych placówek naukowych utwo-rzono w Boninie Instytut Ziemniaka. Niestety, złoty okres dla ziemniaka miał także swe mankamenty. Masowa produkcja, w dużej części ziemniaków paszowych i przemysło-wych, przekładała się na niską jakość ofero-wanych ziemniaków jadalnych. Brakowało także rozwiniętego przetwórstwa spo-żywczego ziemniaka.
Po transformacji ustrojowej w latach 90. skala krajowej produkcji ziemniaków ulegała coraz szybszemu spadkowi oraz koncentra-cji. Nastąpił jednak dynamiczny rozwój prze-twórstwa spożywczego na frytki i chipsy. Rozwój dużych sieci sklepowych (hiper- i supermarketów) spowodował powstawanie hurtowni ziemniaka jadalnego konfekcjonu-jących (mycie, pakowanie) sprzedawany towar. Wraz z upadkiem PGR-ów przestała funkcjonować większość gorzelni przetwa-rzających ziemniaki na alkohol. Po wstąpie-niu Polski w 2004 r. w struktury UE trudne lata nastały dla przemysłu krochmalniczego i eksportu.
Zmieniająca się skala produkcji ziemniaków
Podczas II wojny światowej ziemniaki stały się podstawą wyżywienia Polaków. W kuchni na okupowanych terenach zajęły najważniej-sze miejsce. Popularne było wówczas po-wiedzenie: „Ziemniaki na pierwsze, na drugie i na trzecie danie”. Gospodynie nauczyły się wyczarowywać przeróżne potrawy z
udzia-łem ziemniaków, które były jednocześnie odżywcze i sycące. W niektórych miastach wprowadzono nawet kartki na zakup ziem-niaków. Panujący powszechnie głód powo-dował, że skala produkcji była wysoka po-mimo bardzo prymitywnych metod uprawy i tym samym niskich plonów.
Tuż przed II wojną światową zbiory ziem-niaków wynosiły w dawnych granicach Polski ok. 35 mln ton, a w nowych granicach ok. 38 mln ton, co świadczy, że na utraconych tere-nach wschodnich mniej produkowano ziem-niaków niż na Ziemiach Odzyskanych. Było to spowodowane mniejszym udziałem ziem-niaka na wschodzie kraju w zasiewach i niż-szymi plonami niż na terenach odzyskanych. Tuż po wojnie powierzchnia uprawy ziem-niaków w PRL wynosiła blisko 1,7 mln ha, ale już w 1950 r. 2,6 mln ha.
Plony ziemniaków na przestrzeni całego 70-lecia były bardzo zmienne w latach w zależności od przebiegu pogody. Dało się jednak zauważyć trend ich wzrostu wraz ze zmieniającą się technologią uprawy w kie-runku intensyfikacji (postęp biologiczny, wzrost nawożenia i intensywności ochrony roślin). Na początku analizowanego okresu plony nieznacznie przekraczały 100 dt/ha, gdy obecnie przekraczają regularnie 200 dt/ha, a zdarzają się lata, że osiągają w kraju poziom 300 dt/ha.
Zbiory ziemniaków do lat 70. bardzo szybko wzrastały z poziomu 20 do ok. 50 mln ton. Na przełomie lat 60. i 70. Polska stała się światowym centrum uprawy ziem-niaków, zajmując i w Europie, i na świecie drugie miejsce tuż po ZSRR. Główną przy-czyną powszechności uprawy ziemniaka była duża liczba gospodarstw rolnych dys-ponująca nadmiarem siły roboczej oraz duża ilość gleb lekkich, na których ten gatunek dawał relatywnie, względem zbóż, wysokie plony i zbiory żywności dla ludzi i paszy dla zwierząt.
Intensywny rozwój przemysłu w Polsce w latach 70. spowodował odpływ siły roboczej ze wsi do miast i tym samym rozpoczął się okres redukcji pracochłonnej produkcji ziem-niaków. Dodatkowo wzrost intensywności produkcji rolniczej w latach 1970-1990 sprzy-jał wzrostowi plonów zbóż, które zaczęły wypierać ziemniaki jako paszę. Tempo zmian w powierzchni uprawy, plonowaniu
oraz zbiorów od II wojny światowej do cza-sów obecnych ilustruje tabela 1.
Udział ziemniaka w zasiewach w okresie największej jego popularności (lata 1960- -1990) wynosił średnio w kraju ok. 18%. Wy-stępowało jednak zróżnicowanie regionalne. W tym czasie ukształtowały się regiony spe-cjalizujące się w jego produkcji. W woje-wództwach o lekkich glebach, z największym
rozdrobnieniem gospodarstw rolnych lub o dużym pogłowiu trzody chlewnej, ziemniaki były najpopularniejsze w uprawie. Duże zna-czenie miały także regiony uprawiające od-miany wczesne, na eksport i surowiec dla krochmalnictwa. Największe zbiory ziemnia-ków notowano wówczas w województwach warszawskim, poznańskim, lubelskim, byd-goskim i kieleckim (tab. 2).
Tabela 1
Zmiany w powierzchni, plonowaniu i zbiorach ziemniaka w Polsce po II wojnie światowej
Rok Powierzchnia
(tys. ha) Plon (dt/ha) Zbiory (tys. ton) 1946 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 1665,1 2615,9 2702,4 2876,4 2802,7 2732,2 2580,9 2343,7 2095,0 1835,3 1522,0 1251,0 588,0 388,0 292,5 112 138 100 132 154 184 179 113 174 197 164 194 176 211 210 18649 36130 27021 37855 43299 50301 47972 26391 36549 36312 24891 24232 10369 8188 6152
Źródło: GUS 2016, Rol. Rocz. Stat. GUS 1945-1965, Rocz. Stat. GUS 1945-2015 Już w latach 80. w nowym podziale
admi-nistracyjnym kraju (49 województw) nastę-powało znaczne ograniczenie uprawy ziem-niaka. Najważniejszą wówczas przyczyną był wzrost znaczenia tańszych w uprawie zbóż jako paszy, a także kłopoty z przecho-wywaniem ziemniaków surowych czy paro-wanych na paszę.
O popularności uprawy ziemniaków w PRL świadczy liczba zajmujących się nią gospodarstw. W latach 70. ziemniaki upra-wiało w kraju mniej więcej 2 mln gospo-darstw na całkowitą ich liczbę ok. 3,5 mln (ok. 60%). Głównym miejscem uprawy były gospodarstwa indywidualne dysponujące dużą ilością siły roboczej potrzebnej do nisko zmechanizowanej produkcji. Jeszcze w koń-cu lat 80. było 1,8 mln gospodarstw uprawia-jących ziemniaki. Ich uprawa w Państwo-wych Gospodarstwach Rolnych (PGR) i Rol-niczych Spółdzielniach Produkcyjnych
po-czątkowo nie była zbyt popularna i dotyczyła głównie tzw. działek pracowniczych na reali-zację deputatów, a w innych gospodar-stwach uspołecznionych dotyczyła także nasiennictwa.
Transformacja ustrojowa 1989/1990 spo-wodowała przyspieszenie zmian w polskim rolnictwie, w tym także w uprawie ziemnia-ków. Gospodarka rynkowa wymusiła zmiany w skali produkcji, dostosowując ją do potrzeb rynkowych. Ziemniaki straciły znaczenie jako powszechnie stosowana pasza i surowiec w gorzelnictwie, spadało też ich spożycie i tym samym zmniejszała się powierzchnia upra-wy. W największym stopniu redukcja skali produkcji dotyczyła końca lat 90. i okresu tuż przed wejściem naszego kraju do struktur Unii Europejskiej (tzw. okres przedakcesyj-ny). W okresie 7 lat poprzedzającym wejście Polski do UE nastąpił 50-proc. spadek po-wierzchni uprawy i zbiorów ziemniaków. W
2002 r. liczba gospodarstw produkujących ziemniaki wynosiła 1,56 mln. W tym czasie ziemniaki zostały całkowicie wycofane jako
pasza dla trzody chlewnej. Spadek skali pro-dukcji ziemniaków dotyczył w jednakowym stopniu wszystkich województw (tab. 3). Tabela 2
Powierzchnia, plony i zbiory ziemniaków według województw w Polsce w 1970 r.
Województwo Powierzchnia
(tys. ha) Plon (dt/ha)
Zbiór (tys. ton) Polska 2732,2 184 50301 Białostockie Bydgoskie Gdańskie Katowickie Kieleckie Koszalińskie Krakowskie Lubelskie Łódzkie Olsztyńskie Opolskie Poznańskie Rzeszowskie Szczecińskie Warszawskie Wrocławskie Zielonogórskie 190,3 198,6 68,6 91,6 232,9 109,1 115,6 267,4 215,4 122,7 81,8 271,4 128,7 76,6 368,9 121,3 72,3 183 202 187 196 170 204 136 187 179 201 212 196 148 200 174 217 157 3484 4014 1281 1800 3956 2203 1567 4994 3846 2470 1732 5330 1909 1534 6408 2634 1139 Źródło: Rocz. Stat. GUS 1945-2015
Tabela 3
Powierzchnia, plony i zbiory ziemniaka wg województw w Polsce w 1998 i 2004 r.
Powierzchnia
(tys. ha) Plon (dt/ha) Zbiór (tys. ton) Województwo 1998 2004 1998 2004 1998 2004 Polska 1295,0 713,3 200 196 25949 13999 Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 50,8 56,8 142,2 14,3 155,4 90,8 232,1 26,8 87,1 96,0 46,2 47,4 70,4 35,2 108,6 34,9 34,4 33,4 64,1 13,0 72,3 57,8 97,9 16,7 60,3 40,4 33,9 25,0 44,3 20,8 72,4 26,6 222 223 199 216 218 164 194 237 165 199 208 208 178 198 220 223 221 223 193 202 192 170 188 212 181 186 218 196 175 197 215 230 1125,9 1267,7 2827,3 310,0 3386,8 1488,2 4501,5 637,3 1435,5 1908,1 961,0 985,2 1251,2 694,0 2390,6 778,4 759,9 744,9 1237,2 262,8 1392,0 983,2 1844,6 352,7 1091,3 751,5 740,8 489,0 774,7 410,2 1552,6 611,3 Źródło: Rynek ziemniaka. Stan i perspektywy. IERiGŻ 1990-2016
Obecny stan produkcji ziemniaków w kra-ju jest całkowicie odmienny od stanu z lat 1960-1990. Zmniejszyła się przede wszyst-kim powierzchnia uprawy, do ok. 300 tys. ha, oraz liczba gospodarstw uprawiających ziemniaki. Następuje koncentracja i specjali-zacja w produkcji ziemniaków. Plony w dal-szym ciągu są silnie determinowane rozkła-dem opadów w okresach wegetacji. W roku 2015, kiedy panowała w Polsce silna susza, plon wyniósł tylko 210 dt/ha, podczas gdy w
2014, przy względnie dobrym rozkładzie opadów – 278 dt/ha. Zbiory w ostatnich la-tach wahają się od 6,5 do ponad 9 mln ton. Terytorialny rozkład uprawy ziemniaka w kraju jest związany z zapleczem surowco-wym zakładów przetwórstwa spożywczego, skrobiowego oraz z funkcjonowaniem hur-towni ziemniaka jadalnego. Udział ziemniaka w zasiewach ogółem w Polsce wynosi nieca-łe 3%, największy w województwach pod-karpackim i małopolskim (tab. 4).
Tabela 4
Produkcja ziemniaka w 2015 roku w Polsce według województw
Województwo Pow. uprawy (ha)
Udział
w zasiewach (%) Plon (dt/ha)
Zbiory (tys. ton) Polska 292454 2,7 210 6151,8 Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 20737 17061 21311 5012 35927 24945 35661 6929 20614 11486 17693 7588 15018 9355 31456 11660 2,7 1,8 1,9 1,8 4,7 8,0 2,8 1,5 6,4 1,8 3,0 2,9 4,6 1,5 2,1 1,8 209 251 214 191 188 210 180 234 225 163 260 163 220 192 202 306 433,1 427,4 456,0 95,8 674,0 524,0 641,3 162,1 463,8 186,9 460,6 123,5 330,4 179,7 636,1 357,2 Źródło: GUS 2016. Rolnictwo w 2015 r.
Uprawą ziemniaka zajmuje się obecnie u nas ok. 400 tys. gospodarstw rolnych. W dalszym ciągu znaczny jego areał jest zloka-lizowany w gospodarstwach mniejszych ob-szarowo, ale z każdym rokiem ich udział zmniejsza się. Gospodarstwa wielkości do 10 ha skupiają obecnie ok. 30% powierzchni ziemniaków ogółem. Wzrasta za to udział gospodarstw większych specjalizujących się w produkcji ziemniaków na określone spe-cjalistyczne cele: ziemniak jadalny do kon-fekcjonowania, surowiec do produkcji frytek i chipsów oraz surowiec dla krochmalnictwa. W mniejszych gospodarstwach i na mniej-szych obszarowo plantacjach produkuje się ziemniaki na własne potrzeby, a nadwyżki
zbiorów są sprzedawane na lokalnych ryn-kach. W dużych gospodarstwach cała pro-dukcja jest przeznaczana na sprzedaż.
Także wielkość plantacji ziemniaka w go-spodarstwach jest bardzo zróżnicowana i waha się od kilku arów do blisko 1000 ha. Zmniejsza się cały czas udział plantacji mniejszych obszarowo, a zwiększa znacze-nie plantacji dużych. Około 30% krajowego areału ziemniaka stanowią obecnie w dal-szym ciągu plantacje do 1 ha.
Z przedstawionej analizy zmian, jakie za-szły od II wojny światowej do chwili obecnej w skali i strukturze produkcji ziemniaków wynika, że wraz ze zmianami w gospodarce paszowej kraju oraz rozwojem i zmianami
potrzeb rynkowych korygowana była skala produkcji tego specyficznego gatunku rolni-czego. Z blisko 3 mln ha zredukowano przez 70 lat powierzchnię uprawy do 300 tys. ha (ok. 10%), a zbiory zmniejszyły się o ok.
80%. Plonowanie ziemniaka z wahaniami w poszczególnych latach cały czas miało ten-dencję wzrostową. Plony nieznacznie prze-kraczające 100 dt/ha po II wojnie wzrosły do obecnie blisko 300 dt/ha (tab. 5).
Tabela 5
Struktura wielkości plantacji ziemniaka w gospodarstwach rolnych w 2015 r.
Grupy obszarowe uprawy ziemniaka (plantacji) w gospodarstwach (ha) Liczba gospodarstw uprawiających ziemniaki (szt.) Powierzchnia. uprawy (ha) Średnia powierzchnia plantacji (ha) Ogółem 409665 292454 0,71 Do 1 0,01-0,10 0,10-0,99 362980 26178 336802 110790 1535 109255 0,31 0,06 0,32 Powyżej 1 ha 46685 181663 3,89 1-2 2-3 3-5 5-7 7-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 100-200 200-300 300-500 500-1000 pow.1000 21239 10303 8157 2695 1703 1251 54 298 246 167 66 10 5 5 0 30575 24078 30240 15543 13770 14337 9087 7032 9052 11084 8777 2489 2193 3407 0 1,44 2,34 3,71 5,77 8,09 11,46 16,82 23,58 36,80 66,48 133,69 242,11 402,62 681,46 0 Źródło: Rolnictwo w 2015 roku. GUS 2016
Rola nauki w kreowaniu produkcji
i zagospodarowania zbiorów ziemniaków
W okresie PRL istotne miejsce we wspiera-niu rozwoju polskiego rolnictwa miała nauka rolnicza. Tuż po zakończeniu wojny nauka służyła podnoszeniu wysokości plonów, w tym także w uprawie ziemniaka. W ramach Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznaw-stwa w Puławach (IUNG), będącego spad-kobiercą wcześniejszego Państwowego In-stytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskie-go (PINGW), powołano w latach 50. w War-szawie Zakład Ziemniaka. Na początku lat 60. Zakład został przeniesiony do Jadwisina pod Warszawą, gdzie już funkcjonowało go-spodarstwo rolne IUNG. Zakład ten prowa-dził badania nad ziemniakiem do 1966 r., kiedy to decyzją Rady Ministrów powołano
do życia samodzielnie funkcjonujący Instytut Ziemniaka w Boninie.
Do nowo powstałego instytutu włączono także badania z zakresu genetyki i hodowli prowadzone dotychczas przez Instytut Ho-dowli i Aklimatyzacji Roślin (IHAR). Od tego czasu Instytut Ziemniaka kompleksowo zaj-mował się badaniami nad ziemniakiem: od-dział w Jadwisinie zagadnieniami dotyczą-cymi fizjologii plonowania, doskonalenia agrotechniki towarowej i nasiennej oraz pro-blemami techniki i technologii przechowalnic-twa, oddział w Młochowie badaniami gene-tycznymi oraz wytwarzaniem materiałów wyjściowych wspierającymi polską hodowlę ziemniaka, a centrala Instytutu w Boninie – hodowlą nowych odmian, badaniami z za-kresu wirusologii i nasiennictwa, ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami oraz
problemami ekonomiki produkcji. Instytut posiadał w swej strukturze także laboratoria w Gdańsku i Bydgoszczy oraz zakłady do-świadczalne i stacje hodowlane. Współpra-cował z wszystkimi stacjami hodowli odmian ziemniaka oraz ze wszystkimi uczelniami rolniczymi.
Funkcjonowanie Instytutu Ziemniaka przypadło na okres największej skali produk-cji i znaczenia ziemniaka w polskim rolnic-twie, kiedy nie brakowało problemów wyma-gających rozwiązywania. Zakres prowadzo-nych wówczas badań był ogromny. Wyniki były szybko wdrażane do praktyki i dzięki temu cały sektor ziemniaczany rozwijał się dynamicznie. W takiej strukturze Instytut Ziemniaka funkcjonował do końca 1996 r.
Najważniejszymi osiągnięciami Instytutu w tym okresie było: wyhodowanie 61 odmian ziemniaka, w tym wielu o skrajnie wysokiej odporności na wirus Y, unowocześnianie diagnostyki chorób wirusowych ziemniaka, prowadzenie banku genów ziemniaka, two-rzenie materiałów wyjściowych dla hodowli odmian w innych ośrodkach hodowlanych, charakteryzowanie wszystkich dostępnych na rynku odmian ziemniaka pod kątem ich wartości agrotechnicznej i użytkowej, testo-wanie wprowadzanych na rynek środków ochrony ziemniaka i nawozów, tworzenie podstaw mechanizacji procesu produkcji ziemniaków, opracowanie technologii upra-wy ziemniaków na różne kierunki użytkowa-nia, opracowanie projektów małych prze-chowalni dla gospodarstw rolnych, stworze-nie bazy przechowalniczo-obróbczej ziem-niaków jadalnych, prowadzenie banku infor-macji o rynku ziemniaka w kraju, organizacja Krajowych Dni Ziemniaka, wydawanie cza-sopism naukowych i popularnonaukowych dla branży. Właśnie w Boninie powołano wówczas do życia czasopismo branżowe Ziemniak Polski, które jest wydawane do dzisiaj.
W 1997 r. wszystkie placówki naukowe Instytutu Ziemniaka włączono do Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Po różnych reorganizacjach obecnie prowadzone w IHAR-PIB badania służą przede wszystkim hodowli nowych odmian ziemniaka. Ich za-kres odpowiada współczesnym wyzwaniom praktyki. Głównymi kierunkami badawczymi są obszary genetyki, biotechnologii i bio-chemii, a więc: rozpoznawanie genomu
ziemniaka i tworzenie markerów dla potrzeb hodowli nowych odmian o podwyższonej jakości użytkowej i wysokiej odporności na choroby i szkodniki, a także prowadzenie banku genów. Ograniczeniu natomiast uległy badania z zakresu interakcji genotypowo- -środowiskowej, szeroko rozumianej techno-logii produkcji ziemniaków (agrotechniki, ekonomiki i przechowalnictwa). Mimo wszystko prowadzi się w ograniczonym za-kresie badania nad doskonaleniem certyfi-kowanych systemów produkcji (system eko-logiczny, integrowana produkcja), z zakresu agrotechniki i ochrony produkcji towarowej i nasiennej (precyzyjne nawożenie i nawad-nianie, występowanie agrofagów, systemy wspomagania decyzji w zwalczaniu chorób i szkodników ziemniaka oraz w zakresie dia-gnostyki i metod ograniczania rozprzestrze-niania się organizmów kwarantannowych ziemniaka.
Uzupełnieniem badań nad ziemniakiem prowadzonych w IHAR-PIB są badania w wielu uczelniach wyższych (Wrocław, Lublin, Poznań, Kraków, Olsztyn, Warszawa, Ko-szalin itd.) nad agrotechniką oraz przetwór-stwem spożywczym i przemysłowym ziem-niaków, w IOR-PIB nad systemem integro-wanej ochrony ziemniaka, a także w IERIGŻ--PIB nad ekonomiką produkcji.
Postęp biologiczny
Tworzenie nowych, coraz to doskonalszych odmian (hodowla twórcza) oraz ich nasien-nictwo (hodowla zachowawcza) były funda-mentem postępu po II wojnie światowej w produkcji ziemniaków. Pierwszym hodowcą odmian ziemniaka w Polsce w zaborze au-striackim na szerszą skalę był Henryk Doł-kowski. Już w 1890 r. dysponował on 60 odmianami o wyższej odporności na zarazę ziemniaka niż odmiany niemieckie. Jego odmiany były powszechnie uprawiane w okresie międzywojennym. W 1939 r. 10 od-mian jego hodowli znajdowało się w rejestrze odmian oryginalnych, a po wojnie uprawiano jeszcze jego 2 odmiany: Marszałek i Świteź, wyróżniające się plennością, wysoką zawar-tością skrobi i odpornością na zarazę ziem-niaka. Hodowla twórcza odmian ziemniaka była także prowadzona w zaborze pruskim i rosyjskim.
Ogółem w latach 1850-1945 wyhodowano na ziemiach polskich 182 odmiany. Po woj-nie w powracającym do życia kraju kowoj-niecz- koniecz-ne było zabezpieczenie materiałów hodow-lanych i nasiennych, które ocalały po przej-ściu frontu. Z pomocą ówczesnego Minister-stwa Rolnictwa zabezpieczeniem materiałów zajęli się pasjonaci, a wśród nich Kazimierz Roguski, Henryk Łuniewski, Stanisław Mol-ga, Stanisław Lipiński i wielu, wielu innych hodowców.
W państwowych stacjach hodowli roślin rozpoczęła się hodowla nowych odmian, tak bardzo potrzebnych wobec olbrzymiej skali produkcji ziemniaków w Polsce. W latach 1945-1955 funkcjonowały w kraju 42 stacje hodowli ziemniaka. Liczne reorganizacje stacji i powoływanie różnych struktur koor-dynacyjnych (zjednoczenia, zrzeszenia, cen-tralne zarządy) miały pozytywne i negatywne skutki dla polskiej hodowli odmian ziemnia-ka. W efekcie tych zmian wyłoniły się nastę-pujące silne stacje: Gdańska Hodowla Ziem-niaka, Koszalińska Hodowla ZiemZiem-niaka, Ma-zurska Hodowla Ziemniaka oraz inne, nieco mniejsze ośrodki.
Po powstaniu Instytutu Ziemniaka w la-tach 80. hodowlą twórczą zajmowały się za-kłady w Boninie, Młochowie-Bielinach, Sta-rym Oleśnie i Zamartem oraz SHR Krokowa, Mielno, Płochocin, Strzekęcino i Woźnice Dybowo. Obecnie funkcjonują w kraju tylko dwie spółki hodowli ziemniaka: Hodowla Ziemniaka Zamarte sp. z o.o. Grupa IHAR i Pomorsko-Mazurska Hodowla Ziemniaka sp. z o.o. z siedzibą w Strzekęcinie.
Osiągnięcia polskiej hodowli ziemniaka należą do ścisłej czołówki światowej. W po-wojennym okresie wyhodowano setki od-mian wyróżniających się dobrymi parame-trami agrotechnicznymi (odpornych na agro-fagi ziemniaka) i coraz lepszymi cechami użytkowymi, takimi jak wygląd bulw, smako-witość czy w przypadku odmian skrobiowych wysoka zawartość skrobi. W przeszłości hodowano głównie odmiany ogólnoużytkowe i pastewne, a obecnie odmiany jadalne do sprzedaży targowiskowej i do konfekcjono-wania, odmiany skrobiowe oraz do przetwór-stwa spożywczego (tab. 6).
Tabela 6
Ewolucja nazewnictwa typów użytkowych odmian ziemniaka w ostatnim 50-leciu w Polsce
50-60 lat temu Obecnie
Jadalne wczesne (młode) Jadalne późniejsze Ogólnoużytkowe Przemysłowe
Przemysłowo-pastewne Eksportowe
Jadalne wczesne (młode) Jadalne do:
9 sprzedaży targowiskowej 9 konfekcjonowania
Jadalne o różnych typach kulinarnych: 9 A – sałatkowe
9 B – ogólnoużytkowe
9 C – mączyste (do pieczenia) Skrobiowe
Do przetwórstwa spożywczego: 9 na susze spożywcze
9 frytkowe 9 chipsowe
Źródło: Boguszewska i in. 2015; Gabriel i in. 1974; Poradnik producentów ziemniaka 1998; Roguski 1970
Od połowy lat 90. z odmianami polskiej hodowli konkurują na polskim rynku nasien-nym odmiany hodowli zagranicznych, głów-nie z Niemiec i Holandii, a po wstąpieniu Polski do UE rozpoczął się napływ do na-szego kraju odmian z katalogu UE (CCA) –
tabela 7. Zmieniała się także w czasie po-wszechność i popularność uprawianych w kraju odmian. Wschodnia część Polski prefe-ruje odmiany jadalne o miąższu białym lub kremowym, natomiast zachodnia poszukuje odmian z żółtym miąższem (tab. 8).
Tabela 7
Zmiany liczebności odmian ziemniaka uprawianych w kraju na przestrzeni lat
Wyszczególnienie 50 lat temu Obecnie (2016) Liczba odmian wpisanych do KR
w tym: - polskich - zagranicznych
Liczba odmian zagranicznych z katalogu CCA UE uprawianych w kraju
35 33 2 0 110 43 50 128 Źródło: Boguszewska i in. 2015; Łuniewski 1997; Nowacki 2016; Pruffer i in. 1978
Tabela 8
Najpopularniejsze (10) w uprawie odmiany ziemniaka w Polsce na przestrzeni 60 lat i obecnie
60 lat temu 25 lat temu Obecnie Flisak Lenino Uran Merkur Epoka Giewont Pierwiosnek Wyszoborskie Wulkan Wisła Aster Atol Bryza Sokół Ibis Mila Janka Bronka Irys Frezja Denar Vineta Lord Tajfun Irga Bryza Satina Bellarosa Jelly Owacja Źródło: Boguszewska i in. 2015;Pruffer i in. 1978;Roztropowicz i in. 1985
Wraz ze zmianami skali produkcji ziem-niaków w kraju zmieniała się także po-wierzchnia plantacji nasiennych. W połowie lat 70. powierzchnia nasienna ziemniaka wynosiła ponad 120 tys. ha i była zlokalizo-wana w tzw. rejonach zamkniętych, gwaran-tujących wysoką zdrowotność sadzeniaków. Na początku lat 90. powierzchnia nasienna wynosiła już tylko ok. 40 tys. ha, a dziś tylko ok. 5,5 tys. ha. Około 30% powierzchni plan-tacji nasiennych zajmują obecnie polskie odmiany, a pozostałe 70% – odmiany zagra-niczne. Zagraniczne są popularne w prze-twórstwie spożywczym i dla konfekcjonowa-nia ziemkonfekcjonowa-niaków jadalnych (gładka skórka).
Zmiany w technologii produkcji ziemniaków
Bardzo duże zmiany w analizowanym 70-le-ciu zaszły także w technologii produkcji ziemniaków, zarówno w zakresie agrotech-niki, jak i przechowalnictwa. Ziemniak, jako
gatunek z grupy roślin okopowych, odznacza się wysoką pracochłonnością oraz koniecz-nością przechowywania dużej masy bulw. Niski stopień mechanizacji uprawy tuż po wojnie wymuszał w agrotechnice duże na-kłady pracy ręcznej, począwszy od sadzenia, poprzez pielęgnację, a na zbiorze kończąc. Tuż po wojnie, jak i w latach 50., do obsługi maszyn i narzędzi wykorzystywano głównie trakcję konną, wypieraną w kolejnych dzie-sięcioleciach przez trakcję ciągnikową. Licz-ba użytkowanych w Polsce traktorów była zaraz po wojnie bardzo mała, ale z każdym rokiem szybko wzrastała. W latach 60. na-stąpił 10-krotny wzrost liczby traktorów w stosunku do okresu lat 40.
Bardzo niski był poziom nawożenia mine-ralnego w produkcji roślinnej, w tym także pod ziemniaki. Za to w nawożeniu ziemnia-ków powszechnie stosowano w kraju obor-nik. Dopiero po roku 1990 masowo zaczęto rezygnować z obornika, i to głównie w więk-szych specjalistycznych gospodarstwach.
Początkowo, tuż po wojnie, ziemniaki sa-dzono ręcznie pod pług, a następnie przy użyciu znacznika-dołownika i obredlania. Kolejnym etapem było sadzenie krzyżowe (wyznaczanie redlin wzdłuż pola i znakowa-nie pola w poprzek). Dopiero od końca lat 60. do sadzenia wykorzystywano sadzarki, początkowo tarczowo-chwytakowe, a na-stępnie czerpakowe, których różne modele są użytkowane współcześnie. Rozstawa międzyrzędzi wraz ze wzrostem plonowania była stopniowo zwiększana z 50 cm, poprzez 62,5 cm, do stosowanych obecnie 75 i 90 cm. Przez cały analizowany okres bardzo niski był i jest w kraju wskaźnik korzystania z kwalifikowanego materiału sadzeniakowego, nieprzekraczający 20% ogółu użytych sa-dzeniaków.
Również bardzo długa była droga ochro-ny plantacji ziemniaczaochro-nych przed choroba-mi i szkodnikachoroba-mi. Lata 50. to okres zbierania na plantacjach już pojawiającej się w kraju stonki ziemniaczanej. Kolejnym etapem w zwalczaniu stonki było stosowanie prepara-tów pylistych, w tym bardzo szkodliwego dla ludzi DDT. Obecnie w walce ze stonką sto-suje się biologiczne (w systemie ekologicz-nym) lub syntetyczne środki w formie opry-sków o wysokiej skuteczności działania.
Ochrona plantacji przed zarazą ziemniaka początkowo nie była w ogóle prowadzona, ale po pojawieniu się w latach 70. prepara-tów miedziowych i innych syntetyków można już było uchronić rośliny przed tą najgroź-niejszą chorobą ziemniaka, która w mokre lata może zniszczyć całkowicie plantacje niechronione. Obecnie w powszechnym uży-ciu są opracowane specjalne programy ochrony różnymi, przemiennie stosowanymi środkami. Po roku 1990 coraz powszechniej są stosowane w uprawie ziemniaka w Polsce certyfikowane systemy gospodarowania, których celem jest zmniejszenie użycia che-micznych środków ochrony przed chorobami i szkodnikami. Jest to system ekologiczny i system integrowanej produkcji, a także certy-fikowane systemy jakościowe.
Zbiór ziemniaków jest najbardziej praco-chłonnym etapem w produkcji ziemniaków. Także w tym zakresie polscy rolnicy przeszli po wojnie wszystkie etapy mechanizacji. Początkowo zbiór odbywał się najczęściej ręcznie za pomocą trójzębnych motyk, na-stępnie do użytku weszły kopaczki gwiazdo-we konne, a w dalszej kolejności kopaczki elewatorowe ciągnikowe, kombajny 1-rzę-dowe i obecnie kopaczki samozbierające lub kombajny wielkoredlinowe o wysokiej wydaj-ności oraz nieuszkadzające zbieranych bulw.
Początki przechowalnictwa ziemniaków aż do końca lat 80. były bardzo prymitywne. Były to głównie kopce ziemne zagłębione lub usypywane na powierzchni, a następnie na zimę przykrywane 2-krotnie słomą i ziemią. Obok kopców ziemniaki przechowywano w okresach zimowych w piwnicach wolno sto-jących lub zagłębionych pod budynkami go-spodarskimi i mieszkalnymi. Były to jednak obiekty o małej pojemności. W latach 80. wprowadzano w kraju kopce techniczne większej pojemności niż ziemne i o mniejszej
pracochłonności ich usypywania i rozładun-ku. Rolnicy zaczęli także wykorzystywać do przechowywania ziemniaków specjalnie za-adaptowane budynki gospodarskie (stodoły, obory, garaże itp.)
Dziś profesjonalna produkcja ziemniaków na potrzeby rynkowe opiera się na nowocze-snych zmechanizowanych i wentylowanych przechowalniach dużej pojemności. Ziem-niaki mogą być składowane luzem w pry-zmach do 5 m wysokości lub w paletach skrzyniowych różnej pojemności. Taka no-woczesna technologia przechowywania umożliwia utrzymanie podczas zimy właści-wej temperatury bulw i obniżenie strat.
Zmiany w zagospodarowywaniu zbiorów ziemniaka
Analiza wykorzystania zbiorów ziemniaków w ostatnim 60-leciu najlepiej obrazuje za-chodzące zmiany, jakie gatunek ten odgry-wał w gospodarce żywnościowej naszego kraju. Na przełomie lat 60. i 70., kiedy zbiory oscylowały wokół 50 mln ton, głównym kie-runkiem ich użytkowania (ponad 50%) była pasza, i to głównie dla trzody chlewnej. Do parowania ziemniaków używano małych parników ogrzewanych węglem, a później prądem. Rozwijano także parowanie za mocą kolumn parnikowych będących w po-siadaniu Spółdzielni Kółek Rolniczych. Wówczas to Polska eksportowała na rynek amerykański i do Europy Zachodniej znacz-ne ilości wieprzowiny uzyskiwaznacz-nej po tuczu ziemniaczanym. Jakość wieprzowiny (tzw. tucz bekonowy) i wytwarzanych z niej wyro-bów wędliniarskich (np. szynka Krakus) była bardzo wysoka i chętnie kupowały je bogate kraje świata.
Duży udział w zbiorach zajmował ziem-niak jadalny. Jego spożycie było jeszcze wtedy bardzo wysokie, przekraczało 200 kg na statystycznego mieszkańca Polski. Ziem-niaki były strategicznym produktem żywno-ściowym. Wszystkie większe miasta groma-dziły je na olbrzymich kopcowiskach na swo-ich obrzeżach, aby zapewnić ciągłe dostawy do sklepów. Duża część tych ziemniaków marnowała się i była ponownie wywożona do gorzelni na wsiach. Ponad 1,2 mln ton ziem-niaków zużywano do produkcji skrobi w krochmalniach i podobne ilości trafiały do gorzelni. Ziemniaki wówczas były
podsta-wowym surowcem w gorzelnictwie. Czyn-nych było w kraju ponad 900 gorzelni rolni-czych.
Brak było natomiast przetwórstwa spo-żywczego ziemniaków na frytki i chipsy. Pro-dukcja suszu spożywczego rozpoczęła się w latach 70. Wcześniej za to produkowano susz paszowy, ale ze względu na wysokie koszty jego wytwarzania szybko zaniechano tego kierunku produkcji. W następnych la-tach znaczenie ziemniaka jako paszy powoli, ale stopniowo malało ze względu na wysokie koszty prowadzenia takiego tuczu. Także gorzelnictwo zaniechało skupu ziemniaków. Zmniejszało się spożycie ziemniaków.
Na przełomie lat 80. i 90. duży udział w zbiorach (ponad 1,5 mln ton) miał eksport
ziemniaków, głównie do ZSRR. Po transfor-macji ustrojowej zaczął się rozwijać przemysł przetwórstwa spożywczego na frytki, chipsy i susze. Obecnie zużywa się na ten cel ponad 1 mln ton ziemniaków rocznie. Przemysł skrobiowy zużywa obecnie do 800 tys. ton. Bardzo trudny dla tego przemysłu był okres kwotowania produkcji skrobi w całej UE. Na paszę zużywa się dziś z konieczności ziem-niaki najgorszej jakości, których nie można nigdzie sprzedać. Zanikło w praktyce gorzel-nictwo ziemniaka, chociaż spirytus wytwa-rzany z ziemniaków od 1920 r. jest zakwalifi-kowany jako tzw. luksusowy najwyższej czy-stości i jakości (tab. 9).
Tabela 9
Bilans zagospodarowania zbiorów ziemniaków (mln ton) w wybranych latach ostatniego 60-lecia w Polsce
Wyszczególnienie 1968/69 1990/91 2000/01 2014/15 Zbiory 50 280 36 313 24 232 7 689 Import 0 4 40 132 Spożycie 6 533 5 480 4 670 3 230 Sadzenie 6 089 4 385 2 795 770 Spasanie 28 436 17 759 11 103 1 138 Przetwórstwo ogółem w tym: - krochmalnictwo - gorzelnictwo
- susz (granulat) spożywczy - frytki - chipsy - susz paszowy 2 622 1 238 1 140 106 0 0 138 1 652 1 149 223 104 50 37 89 1 655 815 215 175 300 150 0 1 234 780 47 164 510 560 0 Eksport 490 1 540 84 22 Straty 6 102 5 501 3 390 600
Źródło: Rol. Rocz. Stat.GUS 1945-1965; Rocz. Stat. GUS 1945-2015; Rynek ziemniaków w Polsce 1993
W tabeli 10 przedstawiono zmiany w spo-życiu ziemniaków w Polsce po II wojnie światowej. Chociaż spadło ono o 50%, to w dalszym ciągu jesteśmy krajem o wysokiej konsumpcji na tle innych krajów Europy i świata. Zmieniła się za to jakość oferty han-dlowej ziemniaka jadalnego. 50 lat temu wy-gląd bulw odmian jadalnych (morfologia i stopień przygotowania do sprzedaży, mie-szanka odmian) nie zachęcał do kupna.
Mieszkańcy robili tzw. zimowe zapasy ziem-niaków. Obecnie ziemniaki jadalne są sprze-dawane na targowiskach w formie tradycyj-nej, a w sieciach sklepowych jako konfekcjo-nowane (myte, czyszczone i pakowane jed-nostkowo). Wzrasta w sprzedaży także udział przetworów ziemniaczanych, głównie frytek. Jest to trend ogólnoświatowy. Polska kuchnia jest w dalszym ciągu bogata w po-trawy ziemniaczane.
Tabela 10
Zmiany w spożyciu ziemniaków (kg/rok na osobę) w latach 1950-2015 w Polsce
Wyszczególnienie 1950 1955/56 1968/69 1990/91 2000/01 2014/15 Spożycie ogółem w tym: przetwory ziemniaczane 270,0 0 233,0 0 201,0 0,1 143,0 2,0 132,0 11,4 101,0 16,6 Źródło: Rocz. Stat. GUS 1945-2015; Rynek ziemniaka. Stan i perspektywy. IERiGŻ 1990-2016
Podsumowanie
Bardzo duża skala produkcji ziemniaków na ziemiach polskich w okresie przed II wojną światową oraz po jej zakończeniu wynikała z wysokiego udziału gleb lekkich w naszym kraju, na których gatunek ten wydawał rela-tywnie wysokie plony w stosunku do zbóż, a także z faktu, że małe powierzchniowo go-spodarstwa rolne dysponowały dużymi za-sobami siły roboczej, potrzebnej w słabo zmechanizowanej produkcji. Ziemniaki do lat 90. służyły w dużych ilościach jako doskona-ła pasza gospodarska, jako surowiec w go-rzelnictwie, jako towar eksportowy i surowiec w krochmalnictwie, a także były i jeszcze są podstawowym składnikiem diety Polaków.
Urynkowienie w rolnictwie spowodowało, że ziemniaki straciły na znaczeniu. Mniej ich (o ponad 50%) spożywamy, ziemniaki stały się zbyt drogą paszą, zanika gorzelnictwo z udziałem ziemniaka, zanika także eksport. Jedynym kierunkiem, który ma dynamikę wzrostu, jest przetwórstwo spożywcze. Dziś powierzchnia uprawy ziemniaków w stosun-ku do okresu tuż po II wojnie światowej sta-nowi tylko 10%, a zbiory ok. 20%. Ostatnie 70-lecie diametralnie zmieniło oblicze pol-skiego ziemniaka z tradycyjnie postrzegane-go gatunku rolniczepostrzegane-go na gatunek warzywny. Ta krótka historia uczy nas, że jest to cenny gatunek uprawny i nie warto o nim zapomi-nać.
Literatura
Charakterystyka Krajowego Rejestru Odmian Ziemniaka. 2015. Pr. zbior. pod red. W. Nowackiego.
Wyd. XVIII. IHAR-PIB Oddz. Jadwisin: 36 s.; 2. Czerko
Z. 2016. Technika i technologia przechowywania
ziemniaków. Monogr. i Rozpr. Nauk. IHAR-PIB Radzi-ków: 135 s.; 3. Gospodarka i obrót ziemniakami.
1971. Konf. nauk., Warszawa październik 1970.
Spółdz. Inst. Bad. Warszawa: 257 s.; 4. Hawkes J. G.,
Francisco-Ortega J. 1993. The early history of the
potato in Europe. – Euphytica 70(1-2): 1-7;
5. Karwowski T., Szeptycki A. 1985. Technologia
zmechanizowanej uprawy ziemniaków w
gospodar-stwach indywidualnych i uspołecznionych. IBMER Warszawa:67 s.; 6. Kitowicz J. 1840. Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III. Rozdz. XV O kartoflach, § 3. Wyd. E. Raczyński Poznań; 7. Kolbusz
F. 1974. Rolnictwo w trzydziestoleciu Polski Ludowej.
Pr. zbior. PWRiL Warszawa: 386 s.; 8. Kompleksowa
technologia uprawy ziemniaków – technologia
po-wszechna, zapewniająca stabilne plony ziemniaków nie niższe niż 250 dt z ha w każdych warunkach gle-bowych i klimatycznych. 1985. Instr. wdroż. 5/85. Pr. zbior. pod red. S. Roztropowicz. Inst. Ziemn. Bonin: 105 s.; 9. Kostiw M. 2011. Rys historyczny Oddziału IHAR w Boninie. [W:] 60 lat IHAR 1951-2011. Pr. zbior. pod red. E. Arseniuka. IHAR-PIB Radzików: 171-187;
10. Krótka historia ziemniaka. 2011. Muzeum Narod.
Rol. i Przem. Rolno-Spoż. Szreniawa: 176 s.;
11. Kubicki K. 1988. Biologiczne i techniczne
uwarun-kowania przechowywania ziemniaków. PWRiL War-szawa: 206 s.; 12. Leszczyński W. 2007. Historia ziemniaka. – Ziemn. Pol. 4: 4-8; 13. Łuniewski H.
1991. Hodowla ziemniaka w Polsce 1850-1985.
PIWRiL Poznań; 271 s.; 14. Łuniewski H. 1997. Ho-dowla ziemniaka w Polsce. Cz. 2. Do roku 1995. IHAR
Oddz. Bonin: 179 s.; 15. Nowacki W. 2010. Ziemniak
cenne warzywo w polskiej tradycji kulinarnej. Multico Warszawa: 168 s.; 16. Nowacki W. 2011. Rys histo-ryczny i osiągnięcia Oddziału IHAR-PIB w Jadwisinie. [W:] 60 lat IHAR 1951-2011. Pr. zbior. pod red. E. Arseniuka. IHAR-PIB Radzików: 231-240; 17.
Nowac-ki W. 2016. ZiemniaNowac-ki cenne skarby ziemi o
różnorod-nym wykorzystaniu. Multico Warszawa: 200 s.;
18. Pawlak A. 2011. Hodowla Ziemniaka Zamarte sp.
z o.o. Grupa IHAR. [W:] 60 lat IHAR 1951-2011. Pr. zbior. pod red. E. Arseniuka. IHAR-PIB Radzików: 401-411; 19. Poradnik producentów ziemniaka. Sezon
1988/1989. 1988. Pr. zbior. pod red. S. Roztropowicz. IHAR Oddz. Jadwisin: 94.; 20. Prandota W. 1969. Ekonomiczne problemy produkcji ziemniaka. PWRiL Warszawa: 145 s.; 21. Procesy rozwojowe polskiego
rolnictwa. 1979. Pr. zbior. pod red. Z. Grochowskiego
i A. Wosia. PWRiL Warszawa: 352 s.; 22. Produkcja i
rynek ziemniaka. 2012. Pr. zbior. pod red. J.
Chot-kowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 340.;
23. Pruffer B., Puchalski P., Roguski K. 1978. Atlas
odmian ziemniaka. Wyd. III popr. i uzup. PWRiL War-szawa: 196 s.; 24. Rocznik Statystyczny GUS z lat 1945-2015; 25. Roguski K. 1970. Tendencje rozwo-jowe produkcji ziemniaka w Polsce. Materiały na kon-ferencję naukową poświęconą rynkowi ziemniaka (na prawach rękopisu – do użytku wewnętrznego). War-szawa-Poznań, październik 1970: 31 s.; 26. Rolnictwo
w 2015 roku. 2016. GUS Warszawa: 176 s.; 27. Rolniczy Rocznik Statystyczny GUS z lat 1945-
-1965; 28. Rynek ziemniaka stan i perspektywy. Oprac. zbior. nr. 1-43 IERiGŻ 1990-2016; 29. Rynek
ziemniaka w Polsce. 1993. Konf. nauk. Bonin, 1-2
lipca 1993. Inst. Ziemn. Bonin: 91 s.; 30. Stan
pro-dukcji i zagospodarowania ziemniaków w Polsce. 1987. Konf. nauk. Warszawa, wrzesień 1987.
SGGW-AR Warszawa: 82 s..; 31. Witczak F. 1971. Ziemniaki jako pasza. PWRiL Warszawa: 250 s; 32. Zarys histo-
rii gospodarstwa wiejskiego w Polsce. 1970. Pr.
zbior. pod red. J. Liskiewiczowej. T. 3. PWRiL War-szawa: 807 s.; 33. Ziemniak. 1974. Pr. zbior. pod red. W. Gabriela. PWRiL Warszawa: 325 s.; 34. Zimnoch-
-Guzowska E. 2011. Rys historyczny Oddziału
IHAR-PIB w Młochowie. [W:] 60 lat IHAR 1951-2011. Pr. zbior. pod red. E. Arseniuka. IHAR-PIB Radzików: 249--265
