• Nie Znaleziono Wyników

Pomoc rządu polskiego i województw przygranicznych na rzecz działalności oświatowo-szkolnej Polaków w Niemczech w okresie międzywojennym

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Pomoc rządu polskiego i województw przygranicznych na rzecz działalności oświatowo-szkolnej Polaków w Niemczech w okresie międzywojennym"

Copied!
36
0
0

Pełen tekst

(1)

Chałupczak, Henryk

Pomoc rządu polskiego i województw

przygranicznych na rzecz

działalności oświatowo-szkolnej

Polaków w Niemczech w okresie

międzywojennym

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 431-465

1987

(2)

H e n r y k Chałupcza k

POMOC RZĄDU POLSKIEGO I WOJEWÓDZTW

PRZYGRANICZNYCH NA RZECZ DZIAŁALNOŚCI

OŚWIATOWO-SZKOLNEJ POLAKÓW W NIEMCZECH

W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

K i e r u n k i o r a z z a k r e s p r a c y n a r o d o w e j m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m ­ c z e c h o k r e ś l a n e b y ł y w i s t o t n y m s t o p n i u — p o z a u r e g u l o w a n i a m i p r a w ­ n y m i , s t o p n i e m z o r g a n i z o w a n i a i s t a n e m ś w i a d o m o ś c i — j e j s y t u a c j ą f i n a n s o w ą . D o t y c z y t o p r z e d e w s z y s t k i m d z i a ł a l n o ś c i o ś w i a t o w e j i s z k o l ­ n e j p r o w a d z o n e j p r z e z Z w i ą z e k P o l s k i c h T o w a r z y s t w S z k o l n y c h w N i e m ­ c z e c h ( Z P T S z w N ) i j e g o o g n i w a t e r e n o w e . S t a n o w i ł y o n e n a j b a r d z i e j a k t y w n ą c z ę ś ć p o l s k i e g o r u c h u n a r o d o w e g o w N i e m c z e c h . W c a ł y m o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m f u n k c j o n o w a ł y 2 p o d s t a w o w e d z i a ł y n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o d l a o b y w a t e l i n i e m i e c k i c h p o c h o d z e n i a p o l s k i e g o . D o g r u p y p i e r w s z e j — z a l i c z a ł y s i ę t z w . p u b l i c z n e f o r m y n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o , k t ó r e n i e w y m a g a ł y z a s a d n i c z o ś r o d k ó w f i n a n s o ­ w y c h z e s t r o n y t o w a r z y s t w s z k o l n y c h . W ł a d z e n i e m i e c k i e ( g m i n y s z k o l n e ) z a p e w n i a ł y o d p o w i e d n i l o k a l , o b s a d ę p e d a g o g i c z n ą , p o d r ę c z n i k i , p o m o c e s z k o l n e i t p . J e d y n i e w p r z y p a d k u m n i e j s z o ś c i o w y c h s z k ó ł p u b l i c z n y c h n a Ś l ą s k u O p o l s k i m , w p i e r w s z y c h l a t a c h i c h i s t n i e n i a , d z i a ł a j ą c e n a t y m t e r e n i e P o l s k o - K a t o l i c k i e T o w a r z y s t w o S z k o l n e n i e k i e d y p r z e k a z y w a ł o w f o r m i e b e z p ł a t n e j p o d r ę c z n i k i d l a u c z ą c y c h s i ę d z i e c i . D o g r u p y p u ­ b l i c z n y c h f o r m n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o z a l i c z a ł y s i ę : — p u b l i c z n e s z k o ł y m n i e j s z o ś c i o w e z p o l s k i m j ę z y k i e m n a u c z a n i a i s t n i e j ą c e n a t e r e n i e p l e b i s c y t o w y m Ś l ą s k a O p o l s k i e g o n a p o d s t a w i e a r t . 105— 1 1 4 K o n w e n c j i G e n e w s k i e j ( K G ) ; — l e k c j e j ę z y k a p o l s k i e g o o r a z r e l i g i i w j ę z y k u p o l s k i m w p u b l i c z ­ n y c h n i e m i e c k i c h s z k o ł a c h p o w s z e c h n y c h f u n k c j o n u j ą c y c h n a p o d s t a w i e r o z p o r z ą d z e n i a p r u s k i e g o M i n i s t r a O ś w i a t y z 31 g r u d n i a 1 91 8 r . ; — t z w . W y d z i a ł P o l s k i i s t n i e j ą c y w l a t a c h 1 9 3 0 — 1 93 8 n a A k a d e m i i P e d a g o g i c z n e j w B y t o m i u , k s z t a ł c ą c y n a u c z y c i e l i d l a m n i e j s z o ś c i o w y c h s z k ó ł p o l s k i c h . D r u g ą g r u p ę s t a n o w i ł y t z w . p r y w a t n e f o r m y n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o , K o m u n i k a t y M a i u r s k o - W a r m i n s k i e , 1987. n r 3 - 4 (177—178)

(3)

Tabela 1. Szkolnictwo polskie w Niemczech w latach 1926— 1936 1926/1927 1927/1928 1928/1929 I 1929/1930 1931/1932 1932/1933 | 1933/1934 1934,1935 1935/1936 W y s z c z e g ó l n i e n i e . j j j j j j j j ---Z U z I U Z I U Z I U Z I U Z I U I Z I U Z I u Z | U P u b li c z n e szkoły p o w s z e c h n e 35 942 30 642 29 506 28 410 26 306 24 254 10 151 9 115 6 83 P r y w a t n e szkoły p o w s z e c h n e _ _ _ _ _ _ 36 1166 58 1840 64 1892 60 1678 60 1597 59 522 P r y w a t n e szkoły d o k s z t a ł c a j ą c e — — — — — — — — 23 759 5 52 2 19 — — — — P r y w a t n e g i m n a z j a — — — — — — — — — — 1 97 1 153 l 204 1 280 N au ka jęz y k a p o ls k ie g o w s z k o ł a c h n i e m i e c k ic h 43 1680 44 1959 40 1604 35 493 17 295 15 213 15 211 15 211 5 68 p r y w a t n e kursy jęz y k a p o ls k ie g o 27 1074 32 1342 61 3148 83 3576 101 4071 105 4209 113 3672 149 4247 142 3053 P r y w a t n e p rz e d s z k o l a 6 90 11 165 15 210 21 293 29 553 29 450 25 371 24 334 29 462 R azem 111 3966 117 4108 145 5466 203 6140 263 7867 243 7165 226 6225 258 6708 242 5468

Z — liczba zakładów n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o ; U —liczba u c z n i ó w .

(4)

o p a r t e n a p l a c ó w k a c h s z k o l n y c h i o p i e k u ń c z o - w y c h o w a w c z y c h , u t r z y m y ­ w a n y c h ze ś r o d k ó w b ę d ą c y c h w d y s p o z y c j i P o l a k ó w w N i e m c z e c h . D o t e j g r u p y z a l i c z a ł y s ię : — p r y w a t n e s z k o ł y p o w s z e c h n e z p o l s k i m j ę z y k i e m n a u c z a n i a , w y ­ p e ł n i a j ą c e p r z y m u s s z k o l n y , f u n k c j o n u j ą c e n a p o d s t a w i e a r t . 9 7 — 1 0 4 K G o r a z a r t . I I I o r d y n a c j i s z k o l n e j r e g u l u j ą c e j s z k o l n i c t w o d l a m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h z 31 g r u d n i a 1 9 2 8 r . ; — p r y w a t n e s z k o ł y ś r e d n i e ( g i m n a z j a ) z p o l s k i m j ę z y k i e m w y k ł a d o ­ w y m , d z i a ł a j ą c e n a p o d s t a w i e a r t . 9 7 — 1 0 4 K G i a r t . I I I o r d y n a c j i ; — p r y w a t n e s z k o ł y d o k s z t a ł c a j ą c e z p o l s k i m j ę z y k i e m n a u c z a n i a n a p o d s t a w i e a r t . 115 K G o r a z a r t . I I I o r d y n a c j i ; — p r y w a t n e k u r s y j ę z y k a p o l s k i e g o , t z w . „ s z k ó ł k i ” ; — p r y w a t n e p r z e d s z k o l a p o l s k i e , z w a n e c z ę s t o „ o c h r o n k a m i ” ; — i n n e , j a k n p . ś w i e t l i c e , d o m y p o l s k i e , t e a t r y a m a t o r s k i e , g d z i e p r o ­ w a d z o n o s z e r o k ą p r a c ę k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w ą . T a b e l a 1 u k a z u j e s t a n s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y p o l s k i e j w N i e m c z e c h w l a t a c h 1 9 2 6 — 1 9 3 6 . Z a w a r t e w n i e j d a n e w s k a z u j ą , ż e p r z e ł o m o w y m m o m e n t e m w d z i a ł a l n o ś c i o ś w i a t o w o - s z k o l n e j P o l a k ó w w N i e m c z e c h s t a ł o s i ę w y d a n i e t z w . o r d y n a c j i s z k o l n e j ( z 31 X I I 1 9 2 8 ). N a j e j p o d s t a ­ w i e z a c z ę t o r o z w i j a ć p r y w a t n e f o r m y n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o , t j . p r y ­ w a t n e s z k o ł y p o w s z e c h n e z p o l s k i m j ę z y k i e m n a u c z a n i a , p r y w a t n e k u r s y j ę z y k a p o l s k i e g o , a w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h t a k ż e p r y w a t n e g i m n a z j a . O z n a c z a ł o t o r ó w n i e ż z m n i e j s z e n i e s i ę z a i n t e r e s o w a n i a p u b l i c z n y m i f o r ­ m a m i n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o . I s t o t n y w z r o s t z a s i ę g u p r a c y n a r o d o w e j n a s t ą p i ł w l a t a c h 1 -92 9 /1 9 30 — 1 9 3 1 / 1 9 3 2 , k i e d y t o l i c z b a z a k ł a d ó w n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o w z r o s ł a d o 2 6 3 , w k t ó r y c h j ę z y k a o j c z y s t e g o w r ó ż n y c h f o r m a c h u c z y ł o s i ę 7 8 6 7 d z i e c i . W r . 1 9 3 2 / 1 9 3 3 n a s t ą p i ł w y r a ź n y s p a d e k t a k l i c z b y z a k ł a d ó w , j a k i l i c z b y d z i e c i ( d o 2 2 6 z a k ł a d ó w , w k t ó r y c h n a u k ę p o b i e r a ł o 6 2 5 5 d z i e c i ) , b y w r o k u n a s t ę p n y m p o n o w n i e w z r o s n ą ć , p r z y c z y m w y s t ę p o w a ł y d u ż e w a h a n i a c o d o z a k r e s u p r a c y o ś w i a t o w o - - s z k o l n e j . O b e j m o w a ł a o n a z n i k o m y o d s e t e k o g ó ł u d z i e c i p o l s k i c h w N i e m ­ c z e c h w w i e k u s z k o l n y m . I t a k w r . 1 9 2 6 / 1 9 2 7 j ę z y k a p o l s k i e g o u c z y ł o s i ę w r ó ż n y c h f o r m a c h 2 ,9 8 % o g ó ł u d z i e c i p o l s k i c h , w 1 9 2 7 / 1 9 2 8 — 3 ,0 3 % 1 9 2 8 / 1 9 2 9 — 4 ,0 5 % , 1 9 2 9 / 1 9 3 0 — 4 ,4 9 % , 1 9 3 0 / 1 9 3 1 — 4 ,7 4 % , 1 9 3 1 / 1 9 3 2 — 5 ,0 4 % , 1 9 3 2 / 1 9 3 3 — 5 ,1 3 % , 1 9 3 3 / 1 9 3 4 — 4 ,5 1 % , 1 9 3 4 / 1 9 3 5 — 4 ,9 0 % , 1 9 3 5 / 1 9 3 6 — 4 ,6 8 % . W r o k u 1 9 3 6 / 1 9 3 7 o d s e t e k d z i e c i p o l s k i c h u c z ą c y c h s ię j ę z y k a o j c z y ­ s t e g o w y n o s i ł 3 ,8 5 % , a w i ę c n a s t ą p i ł s p a d e k p o n i ż e j p o z i o m u z r . 1 9 2 8 / 1 9 2 9 ' . II R z e c z p o s p o l i t a w o b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 3 3 1 E . Z d r o j e w s k i , S t o n s z k o l n i c t i o a p o l s k i e g o w N i e m c z e c h w r o k u 1936/1937, S p r a w y N a r o ­ d o w o ś c i o w e ( d a l e j S N ) , 1937, n r 6, s. 692.

(5)

4 3 4 H e n r y k C h a lu pczak T e j s p a d k o w e j t e n d e n c j i n i e u d a ł o s i ą j u ż Z P T S z w N z a h a m o w a ć . C z y n ­ n i k i , k t ó r e l e g ł y u p o d s t a w t e g o n i e k o r z y s t n e g o p r o c e s u , t y l k o w n i e ­ w i e l k i m s t o p n i u m o g ł y b y ć n e u t r a l i z o w a n e p r z e z p o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 2. F u n k c j o n o w a n i e p r y w a t n e g o s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y p o l s k i e j w N i e m ­ c z e c h o p i e r a ł o s i ę p r a w i e c a ł k o w i c i e n a ś r o d k a c h p o z y s k i w a n y c h z P o l s k i . W g r ę w c h o d z i ł y t u t a j f u n d u s z e p r z e k a z y w a n e p r z e z r z ą d p o l s k i ( p r z e d e w s z y s t k i m M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h — d a l e j M S Z ) i M i n i s t e r ­ s t w o W y z n a ń R e l i g i j n y c h i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o ( M W R i O P ) , w o j e ­ w ó d z t w a ś l ą s k i e i p o z n a ń s k i e , o r g a n i z a c j e s p o ł e c z n e ( Z w i ą z e k O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h — d a l e j Z O K Z ; P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i , K o m i t e t N i e s i e n i a P o m o c y K u l t u r a l n e j d l a Ś l ą s k a O p o l s k i e g o , K o m i t e t O p i e k i K u l t u r a l n e j d l a Ś l ą s k a O p o l s k i e g o , T o w a r z y s t w o O p i e k i K u l t u r a l n e j n a d P o l a k a m i Z a m i e s z k u j ą c y m i Z a g r a n i c ą i m . A . M i c k i e w i c z a ) , f u n d a c j e ( F u n d u s z S z k o l n i c t w a P o l s k i e g o Z a g r a n i c ą ) i o r g a n i z a c j e s a m o r z ą d o w e . W y s o k o ś ć p o m o c y z t y c h ź r ó d e ł u z a l e ż n i o n a b y ł a p r z e d e w s z y s t k i m o d z a k r e s u p o l s k i e j p r a c y n a r o d o w e j w N i e m c z e c h i w y n i k a j ą c y c h s t ą d p o t r z e b , m o ż l i w o ś c i f i n a n s o w y c h p o d m i o t ó w ś w i a d c z ą c y c h p o m o c , s t a n u s t o s u n k ó w p o l s k o - n i e m i e c k i c h i a k t u a l n y c h w y t y c z n y c h p o l s k i e j d y p l o ­ m a c j i . N i e k t ó r e p o l s k i e t o w a r z y s t w a s z k o l n e w N i e m c z e c h , p o w o ł a n e d o p r o w a d z e n i a d z i a ł a l n o ś c i o ś w i a t o w o - s z k o l n e j , p o s i a d a ł y w ł a s n e d o c h o d y p o c h o d z ą c e z e s k ł a d e k c z ł o n k o w s k i c h l u b ś w i a d c z e ń s p o ł e c z n y c h n a r z e c z s z k ó ł k i l u b s z k o ł y p o l s k i e j . S p e c y f i c z n a b y ł a p o d t y m w z g l ę d e m s y t u a c j a n a t e r e n i e W e s t f a l i i - N a d r e n i i ( W - N ) , g d z i e n a r z e c z i s t n i e j ą c e g o t a m s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o , o p a r t e g o n a p o p o ł u d n i o w y c h k u r s a c h j ę z y k a o j c z y ­ s t e g o , ł o ż y ł y ś r o d k i d z i a ł a j ą c e t a m o r g a n i z a c j e p o l s k i e z o r g a n i z o w a n e w t z w . P a t r o n a t S z k o l n y . Z s a m y c h s k ł a d e k c z ł o n k o w s k i c h o s ó b n a l e ż ą ­ c y c h d o t o w a r z y s t w s z k o l n y c h z b i e r a n o r o c z n i e p o n a d 10 t y s . m a r e k , co s t a n o w i ł o p r a w i e 3 0 % k o s z t ó w f u n k c j o n o w a n i a p o n a d 1 0 0 k u r s ó w ( n a p o c z ą t k u l a t t r z y d z i e s t y c h ) . Z a s a d n i c z o j e d n a k , b i o r ą c p o d u w a g ę d z i a ­ ł a l n o ś ć o k o ł o 20 p o l s k i c h t o w a r z y s t w s z k o l n y c h , f u n d u s z e p o z y s k i w a n e t ą d r o g ą s t a n o w i ł y z n i k o m y o d s e t e k ś r o d k ó w p o t r z e b n y c h d o u t r z y m a n i a r ó ż n y c h f o r m n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o . D l a p r z y k ł a d u , w r o k u s z k o l n y m 1 9 3 6 / 1 9 3 7 ś w i a d c z e n i a m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j n a t e n c e l d a ł y ł ą c z n i e t y l k o 9 7 0 0 m k 3. 2 Z o b . m . i n . W . W r z e s i ń s k i , P o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 1922— 1939, P o z n a ń 1970; B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W . W r z e s i ń s k i , S z k o l n i c t w o p o l s k i e n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u , O l s z t y n 1980. 3 A r c h i w u m A k t N o w y c h w W a r s z a w i e ( d a l e j A A N ) , A m b a s a d a R P w B e r l i n i e ( d a l e j A B ) , 1873, к . И 5 .

(6)

Z w i ą z e k P o l s k i c h T o w a r z y s t w S z k o l n y c h w N i e m c z e c h w m y ś l a r t . V §1 o r d y n a c j i s z k o l n e j z 31 g r u d n i a 1 9 2 8 r . k o r z y s t a ć m ó g ł z o k r e ś l o n e j p o m o c y f i n a n s o w e j r z ą d u p r u s k i e g o . W m y ś l p o w y ż s z y c h p r z e p i s ó w , w ł a d z e n i e m i e c k i e z o b o w i ą z a n e b y ł y d o p o k r y w a n i a 6 0 % u p o s a ż e n i a n a u c z y c i e l i p o l s k i c h s z k ó ł p r y w a t n y c h , w k t ó r y c h l i c z b a d z i e c i w y n o s i ł a p o n a d 4 0 . W p i e r w s z y m o k r e s i e f u n k c j o n o w a n i a t e g o t y p u s z k o l n i c t w a , w a r u n e k p o w y ż s z y s p e ł n i a ł o 8 p l a c ó w e k s z k o l n y c h n a P o g r a n i c z u . Z t e g o t y t u ł u z a l a t a 1 9 2 9 / 1 9 3 0 i 1 9 3 0 / 1 9 3 1 Z P T S z w N u z y s k a ł k w o t ę 8 4 1 4 7 , 5 6 m k 4. S p a d e k f r e k w e n c j i w s z k o ł a c h p o l s k i c h w l a t a c h n a s t ę p ­ n y c h o g r a n i c z y ł d o p ł y w f u n d u s z y z t e g o ź r ó d ł a 5. O p r a c o w a n i e n i n i e j s z e m a z a z a d a n i e s c h a r a k t e r y z o w a ć p o w i ą z a n i a f i n a n s o w e m i ę d z y I I R z e c z p o s p o l i t ą a m n i e j s z o ś c i ą p o l s k ą w N i e m c z e c h , p r z e d e w s z y s t k i m w z a k r e s i e o ś w i a t o w o - s z k o l n y m . T r a k t u j e w i ę c o z w i ą z ­ k a c h m i ę d z y w y s o k o ś c i ą s u b w e n c j i , a z a k r e s e m p r a c y k u l t u r a l n o - o ś w i a ­ t o w e j Z P T S z w N i j e g o o g n i w t e r e n o w y c h , o z a s a d a c h i f o r m a c h w s p i e r a ­ n i a t e j d z i a ł a l n o ś c i , o w y s o k o ś c i p o m o c y z p o s z c z e g ó l n y c h , g ł ó w n y c h ź r ó d e ł . P o d d a n o a n a l i z i e w s z y s t k i e g ł ó w n e f o r m y p o m o c y f i n a n s o w e j s z k o l n i c t w u i o ś w i a c i e p o l s k i e j w N i e m c z e c h , t a k z e ź r ó d e ł r z ą d o w y c h , j a k z w o j e w ó d z t w p r z y g r a n i c z n y c h . P o d s t a w ę d o r o z w a ż a ń s t a n o w i ł y d o s t ę p n e a r c h i w a l i a , p r z e d e w s z y s t k i m z A r c h i w u m A k t N o w y c h w W a r ­ s z a w i e ( z e s p o ł y M S Z , M W R i O P , A m b a s a d y R P w B e r l i n i e , k o n s u l a t ó w R P w N i e m c z e c h , S w i a t p o l u ) , W o j e w ó d z k i e g o A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w P o z n a n i u ( a k t a P o l s k i e g p Z w i ą z k u Z a c h o d n i e g o , R e j e n c j i w P i l e ) , I n ­ s t y t u t u M a z u r s k i e g o w O l s z t y n i e ( s p r a w o z d a n i a F u n d u s z u S z k o l n i c t w a P o l s k i e g o Z a g r a n i c ą ) . I s t o t n y m u z u p e ł n i e n i e m s t a ł y s ię t e ż i n f o r m a c j e z l i c z n y c h p u b l i k a c j i p o ś w i ę c o n y c h s z k o l n i c t w u p o l s k i e m u w N i e m c z e c h . Z A S A D Y O R G A N I Z A C Y J N E P O M O C Y ' Z e w z g l ę d u n a p r z e b y w a n i e p o z a g r a n i c a m i R z e c z y p o s p o l i t e j z n a c z n e g o o d s e t k a n a r o d u p o l s k i e g o s p r a w ą b a r d z o i s t o t n ą b y ł a n a l e ż y t a o r g a n i ­ z a c j a k i e r o w a n i a d z i a ł a l n o ś c i ą i o p i e k ą r z ą d u p o l s k i e g o w z a k r e s i e p r a c y n a r o d o w e j p o s z c z e g ó l n y c h s k u p i s k p o l s k i c h za g r a n i c ą . P o z a k o ń c z e n i u I w o j n y ś w i a t o w e j , w w i e l u p a ń s t w a c h e u r o p e j s k i c h u t w o r z o n o j e d n o s t k i o r g a n i z a c y j n e z a j m u j ą c e s i ę s p e c j a l n i e o p i e k ą k u l t u r a l n ą , a w t y m z a ­ 4 A A N , A B , 1911, k . 232. 5 B r a k d a n y c h , c z y w l a t a c h n a s t ę p n y c h Z w i ą z e k P o l s k i c h T o w a r z y s t w S z k o l n y c h w N i e m c z e c h ( d a l e j Z P T S z N ) k o r z y s t a ł z t e g o ź r ó d ł a . W y m ó g f r e k w e n c j i s p e ł n i a ł y n i e k t ó r e p l a ­ c ó w k i s z k o l n e f u n k c j o n u j ą c e n a t e r e n i e P o g r a n i c z a . F u n d u s z e o t r z y m a n e z a l a t a 1929—1931 u l o k o w a n o w b a n k u , j a k o f u n d u s z r e z e r w o w y . II R z e c z p o s p o l i t a w o b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 3 5

(7)

4 3 6 H e n r y k C h a l u p c z a k k r e s i e i s z k o l n i c t w e m p o l s k i m za g r a n i c ą . W N i e m c z e c h i s t n i a ł w U r z ę ­ d z i e d s Z a g r a n i c z n y c h ( A u s w ä r t i g e s A m t ) w y d z i a ł V I , k t ó r e g o k o m p e ­ t e n c j e o b e j m o w a ł y N i e m c ó w p o z a g r a n i c a m i i s p r a w y k u l t u r a l n e ( D e u t s c h t u m i m A u s l a n d u n d k u l t u r e l l e A n g e l e g e n h e i t e n ) . W e W ł o s z e c h w M i n i s t e r s t w i e S p r a w Z a g r a n i c z n y c h d z i a ł a ł y d w i e s p e c j a l n e d y r e k c j e : j e d n a d o s p r a w „ P r a c y w ł o s k i e j z a g r a n i c ą ” , d r u g a „ S z k o l n i c t w a w ł o s ­ k i e g o za g r a n i c ą ” . W C z e c h o s ł o w a c j i s p r a w a m i z a j m o w a ł s i ę w y d z i a ł 4 d e p a r t a m e n t u V M i n i s t e r s t w a S z k o l n i c t w a i O ś w i a t y , o b e j m u j ą c y s p r a ­ w y s z k o l n i c t w a za g r a n i c ą i p o t r z e b y k u l t u r a l n e C z e c h o s ł o w a k ó w n a o b ­ c z y ź n i e . T a k ż e i w i n n y c h k r a j a c h ( F r a n c j a , J a p o n i a , H i s z p a n i a ) z o r g a ­ n i z o w a n o j e d n o l i t y z a r z ą d p o t r z e b a m i k u l t u r a l n y m i i s z k o l n i c t w e m d l a s w y c h r o d a k ó w za g r a n i c ą °. W P o l s c e p i e r w s z y m o r g a n e m d o s p r a w k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y c h P o l a ­ k ó w za g r a n i c ą b y ł a u t w o r z o n a d e k r e t e m M i n i s t r a W y z n a ń R e l i g i j n y c h i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o , z 4 m a j a 1 92 1 r . , D e l e g a t u r a M i n i s t e r s t w a W y z n a ń R e l i g i j n y c h i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o d o S p r a w O p i e k i n a d O ś w i a t ą P o l s k ą p o z a g r a n i c a m i P a ń s t w a z s i e d z i b ą w P o z n a n i u . D e l e g a ­ t e m z o s t a ł m i a n o w a n y J a n S u c h o w i a k 7. N a p o c z ą t k u 1 9 2 2 r . u t w o r z o n o p r z y M S Z R a d ę K u l t u r a l n ą , k t ó r e j z a d a n i e m b y ł o w s p i e r a n i e e m i g r a c j i p o l s k i e j w e w s z y s t k i c h s p r a w a c h o d n o s z ą c y c h s ię d o p o t r z e b o ś w i a t o w y c h i r e l i g i j n y c h . O r g a n e m w y k o n a w c z y m R a d y b y ł r e f e r a t o p i e k i k u l t u r a l n e j , u t w o r z o n y p r z y D e p a r t a m e n c i e K o n s u l a r n y m M S Z ( W y d z i a ł O g ó l n y ) , k t ó r y m i a ł z b i e r a ć o d p o w i e d n i m a t e r i a ł s t a t y s t y c z n y , d o t y c z ą c y l i c z b y P o l a k ó w z a g r a n i c ą , i c h p o t r z e b , o r a z p r z y g o t o w y w a ć w n i o s k i n a p o s i e d z e ­ n i e R a d y K u l t u r a l n e j i w y k o n y w a ć j e j u c h w a ł y . J e d n o c z e ś n i e u t w o r z o n o T o w a r z y s t w o O p i e k i K u l t u r a l n e j n a d P o l a k a m i Z a m i e s z k a ł y m i Z a g r a n i c ą i m . A . M i c k i e w i c z a , ś c i ś l e w s p ó ł p r a c u j ą c e z t y m r e f e r a t e m 8. S t a n t a k i e j d w u t o r o w o ś c i , p r z y c z y m j e d e n z p o d m i o t ó w d z i a ł a ł p o z a W a r s z a w ą , b y ł n a d ł u ż s z ą m e t ę n i e d o u t r z y m a n i a . Z c h w i l ą u t w o r z e n i a R e f e r a t u S z k o l n i c t w a Z a g r a n i c ą w M W R i O P z l i k w i d o w a n o p o z n a ń s k ą d e l e g a t u r ę . O g ó ł e m s p r a w k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y c h P o l a k ó w n a o b c z y ź ­ n i e z a j ę ł y s ię w s p o m n i a n e r e f e r a t y M S Z i M W R i O P , p r z y s i l n y m i d a ­ l e k o i d ą c y m w s p ó ł d z i a ł a n i u z a r ó w n o d r o g ą k o n t a k t ó w o s o b i s t y c h k i e r o w ­ n i k ó w , j a k t e ż d z i ę k i p o w o ł a n i u d o ż y c i a M i ę d z y m i n i s t e r i a l n e j K o m i s j i O p i e k i K u l t u r a l n e j n a d P o l a k a m i Z a g r a n i c ą , d o k t ó r e j w c h o d z i l i — p o d p r z e w o d n i c t w e m d y r e k t o r a D e p a r t a m e n t u K o n s u l a r n e g o M S Z — o d n o ś n i 6 A A N , Л В , 1936, k . 84. 7 A A N , A m b a s a d a R P w L o n d y n i e ( d a l e j A L ) , 908, k . 1. 8 A A N , A B , 2018, k . 88 i 100. O k ó l n i k n r 17 w s p r a w i e s t o s u n k ó w o ś w i a t o w y c h i k u l t u ­ r a l n y c h w ś r ó d P o l a k ó w z a g r a n i c ą — k w e s t i o n a r i u s z , 20 k w i e t n i a 1922 r o k u .

(8)

k i e r o w n i c y r e f e r a t ó w M S Z i M W R i O P o r a z p r z e d s t a w i c i e l U r z ę d u E m i ­ g r a c y j n e g o S z y b k i r o z w ó j d z i a ł a l n o ś c i o ś w i a t o w o - s z k o l n e j w i e l u s k u p i s k p o l s k i c h za g r a n i c ą w y w o ł a ł p o t r z e b ę p o w o ł a n i a p r z y p r z e d s t a w i c i e l s t w a c h d y p l o ­ m a t y c z n y c h s p e c j a l n y c h o g n i w d o k o o r d y n a c j i i w s p i e r a n i a t y c h w y s i ł ­ k ó w . I t a k z a r z ą d z e n i e m m i n i s t r ó w S p r a w Z a g r a n i c z n y c h i W y z n a ń R e ­ l i g i j n y c h i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o z 12 k w i e t n i a 1 92 7 r . u t w o r z o n o p r z y P o s e l s t w i e R P w B e r l i n i e r e f e r a t k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y , o d d a j ą c z a r a z e m P o s e l s t w u z w i e r z c h n i e k i e r o w n i c t w o w s p r a w a c h s z k o l n y c h i o ś w i a t o w y c h m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j . D o z a d a ń P o s e l s t w a , w y k o n y w a n y c h za p o ś r e d n i ­ c t w e m r e f e r a t u n a l e ż a ł o : „ — O g ó l n e k i e r o w n i c t w o , n a d z ó r i o p i e k a n a d s z k o l n i c t w e m i s p r a ­ w a m i k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y m i m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h . — W s p ó ł p r a c a z m i e j s c o w y m i o r g a n i z a c j a m i p o l s k i m i w z a k r e s i e p r a c s z k o l n y c h , o ś w i a t o w y c h i k u l t u r a l n y c h , j a k r ó w n i e ż z a ł a t w i a n i e i c h s p r a w w y n i k a j ą c y c h z e s t o s u n k u d o w ł a d z p o l s k i c h . — A k c j a w k i e r u n k u u t r w a l a n i a i r o z s z e r z a n i a p o d s t a w i s t n i e n i a s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o w N i e m c z e c h . — O r g a n i z a c j a w e w n ę t r z n a s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o w N i e m c z e c h , a w i ę c z a ł a t w i a n i e w s t o s u n k u d o w ł a d z p o l s k i c h o r a z m i e j s c o w y c h p o l ­ s k i c h i n s t y t u c j i s p o ł e c z n y c h s p r a w p e r s o n a l n y c h n a u c z y c i e l i o r a z i n n y c h p r a c o w n i k ó w o ś w i a t o w y c h w r a z z o c e n ą i c h p r a c y i u s t a l e n i e m k w a l i f i ­ k a c j i . — Z g ł a s z a n i e w n i o s k ó w , c o d o p o w o ł a n a n a u c z y c i e l i d o p r a c y s z k o l ­ n e j l u b k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w e j w N i e m c z e c h , j a k r ó w n i e ż w n i o s k ó w , c o d o o d w o ł a n i a n a u c z y c i e l i . — ■ P r z y d z i e l a n i e n a u c z y c i e l o m s t a n o w i s k w s z k o l n i c t w i e p o l s k i m w N i e m c z e c h w p o r o z u m i e n i u z o r g a n i z a c j a m i s p o ł e c z n y m i , w z g l ę d n i e b e z p o ś r e d n i o , b ą d ź t e ż z a p o ś r e d n i c t w e m w ł a ś c i w y c h u r z ę d ó w k o n s u ­ l a r n y c h ” 10. O d p o w i e d n i e z a r z ą d z e n i a o d n o s z ą c e s i ę d o u t w o r z e n i a p o d o b n y c h s t a ­ n o w i s k p r z y p o l s k i c h p r z e d s t a w i c i e l s t w a c h d y p l o m a t y c z n y c h w t a k i c h p a ń s t w a c h , j a k B r a z y l i a , F r a n c j a r ó ż n i ł y s i ę t a k c o d o z a k r e s u k o m p e ­ t e n c j i , j a k i u s y t u o w a n i a w s t r u k t u r z e p r z e d s t a w i c i e l s t w , d o k t ó r y c h z o ­ s t a ł y p r z y d z i e l o n e . W N i e m c z e c h r e f e r a t k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y z o s t a ł c a ł k o w i c i e w ł ą c z o n y w s k ł a d p o s e l s t w a . M i a ł o n w s w y m z a ł o ż e n i u p e ł ­ II R z e c z p o s p o l i t a wo b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w Niemczech 4 3 7 9 A A N , A B , 1936, k . 85. 10 A A N , M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h ( d a l e j M S Z ) , 1435, k . 17—20. M i n i s t e r s t w o W y ­ z n a ń R e l i g i j n y c h i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o ( d a l e j M W R i O P ) , 6928, k , 210, A B , 1943, k . 37. Z a ­ r z ą d z e n i e M S Z z 12 p a ź d z i e r n i k a 1932 r . 28 — K o m u n i k a t y . . .

(9)

4 3 8 H e n r y k C h a h i p c z a k n i ć s z e r s z e z a d a n i a n i ż a n a l o g i c z n e p l a c ó w k i n a i n n y c h t e r e n a c h . Z a ­ m i e n i ł s i ę o n f a k t y c z n i e w r e f e r a t o b e j m u j ą c y c a ł o ś ć ż y c i a p o l s k i e g o w N i e m c z e c h . D o r . 1 9 3 3 (1 k w i e t n i a ) f u n k c j ę k i e r o w n i k a r e f e r a t u p e l n i l p r z e d s t a w i c i e l M W R i O P d r E u g e n i u s z Z d r o j e w s k i . W l a t a c h n a s t ę p n y c h c a ł o ś ć s p r a w z w i ą z a n y c h ze s t o s u n k a m i m i ę d z y I I R z e c z y p o s p o l i t ą a m n i e j s z o ś c i ą p o l s k ą w N i e m c z e c h p r z e j ą ł D e p a r t a m e n t K o n s u l a r n y M S Z , k t ó r e g o p r z e d s t a w i c i e l p r z y P o s e l s t w i e w B e r l i n i e p e ł n i ł f u n k c j ę p o p r z e d n i o n a l e ż ą c ą d o o s o b y d e l e g o w a n e j p r z e z M W R i O P n . Z A K R E S I F O R M Y P O M O C Y M S Z W p i e r w s z y m o k r e s i e f u n k c j o n o w a n i a p o l s k i c h t o w a r z y s t w s z k o l n y c h w N i e m c z e c h , d o r . 1 9 2 6 — k i e d y t o z a k r e s n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o i o g ó l ­ n i e p o j ę t e j p r a c y o ś w i a t o w e j b y ł n i e w i e l k i i o p a r t y n a n a u c e w s z k o ł a c h n i e m i e c k i c h , z a ś r z ą d p o l s k i n i e p r z e j a w i a ł w i ę k s z e g o z a i n t e r e s o w a n i a w a r u n k a m i ż y c i a m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j z a k o r d o n e m — p o m o c f i n a n s o w a R z e c z y p o s p o l i t e j b y ł a s k r o m n a i n i e s y s t e m a t y c z n a . W t y m o k r e s i e t o ­ w a r z y s t w a s z k o l n e b a z o w a ł y w w i ę k s z o ś c i n a p o m o c y M S Z ( w y d a t k i n a u t r z y m a n i e s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j ) o r a z o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n y c h w k r a j u , m . i n . T o w a r z y s t w a i m . A . M i c k i e w i c z a i Z O K Z 12. P r e l i m i n a r z e b u d ż e t o w e Z P T S z w N , w o b e c d e p r e c j a c j i m a r k i n i e m i e c k i e j d o t y c z y ł y t y l k o b i e ż ą c e g o m i e s i ą c a i e w e n t u a l n i e n a s t ę p n e g o . I t a k n p . n a c z e r ­ w i e c 1 9 2 3 r . Z P T S z w N o t r z y m a ł o d M S Z 3 1 5 f r a n k ó w s z w a j c a r s k i c h ( o d p o w i e d n i 3 m i n m k n ) , p o d o b n ą k w o t ę p r z e k a z a n o j a k o s u b w e n c j ę , n a l i p i e c t e g o r o k u . K w o t y p o w y ż s z e w y s t a r c z a ł y j e d y n i e n a u t r z y m a n i e b i u r a Z w i ą z k u . T o w a r z y s t w a s z k o l n e w t e r e n i e b a z o w a ł y n a f u n d u s z a c h M S Z p r z e k a z y w a n y c h n i e za p o ś r e d n i c t w e m Z P T S z w N l e c z o d p o w i e d ­ n i c h k o n s u l a t ó w R P , l u b o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n y c h z k r a j u . S z c z e g ó l n ą a k ­ t y w n o ś ć w t y m p o c z ą t k o w y m o k r e s i e f u n k c j o n o w a n i a o ś w i a t y p o l s k i e j w N i e m c z e c h p r z e j a w i a ł o T o w a r z y s t w o O p i e k i K u l t u r a l n e j n a d P o l a ­ k a m i Z a m i e s z k a ł y m i Z a g r a n i c ą i m . A . M i c k i e w i c z a . W r . 1 9 2 3 T o w a ­ r z y s t w o p r z e k a z a ł o za p o ś r e d n i c t w e m M S Z 2 m i n m k p n a u t r z y m a n i e 12 k u r s ó w j ę z y k a p o l s k i e g o w B e l i n i e , za ś w r . 1 9 2 4 2 0 0 m k p n a c e l e s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o w N i e m c z e c h . Z P T S z w N p o ł o w ę t e j s u m y p r z e ­ k a z a ł n a u t r z y m a n i e s z k ó ł e k n a t e r e n i e W e s t f a l i i - N a d r e n i i ls . C e c h ą c h a ­ 11 A A N , Л В , 1936, k . 86—88, 1913, k . 37. 12 A A N , A B , 2019, k . 250. 13 A A N , K o n s u l a t R P w K w i d z y n i u ( d a l e j K R P K w i d z y n ) , 27, k . 39—40. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i T o w a r z y s t w a O p i e k i K u l t u r a l n e j n a d P o l a k a m i Z a m i e s z k a ł y m i Z a g r a n i c ą i m . A d a m a M i c k i e w i c z a z a o k r e s o d l s t y c z n i a 1924 d o 31 g r u d n i a 1926.

(10)

r a k t e r y s t y c z n ą t e g o o k r e s u , b y i a d u ż a r o l a p l a c ó w e k k o n s u l a r n y c h w p o ­ s z c z e g ó l n y c h s k u p i s k a c h p o l s k i c h w N i e m c z e c h . K o n s u l a t y w B y t o m i u ( Ś l ą s k O p o l s k i ) , K r ó l e w c u ( P r u s y W s c h o d n i e ) , B e r l i n i e , E s s e n ( W e s t f a l i a - - N a d r e n i a ) w y k o r z y s t y w a n e b y ł y p r z e z M S Z d o p r z e k a z y w a n i a f u n d u s z y n a p r a c ę n a r o d o w ą b e z p o ś r e d n i c t w a c e n t r a l Z w i ą z k u P o l a k ó w w N i e m ­ c z e c h ( Z P w N ) i Z P T S z w N , p r z e d e w s z y s t k i m ze w z g l ę d u n a i c h s ł a b o ś ć o r g a n i z a c y j n ą o r a z k o n i e c z n o ś ć ś c i s ł e j k o n t r o l i . K o n s u l a t y m i a ł y za z a ­ d a n i e ł a g o d z i ć a n t a g o n i z m y l o k a l n e , k o o r d y n o w a ć d z i a ł a l n o ś ć o r g a n i z a c j i t e r e n o w y c h . G ł ó w n y m z a ś z a d a n i e m Z P T S z w N b y ł o p r o w a d z e n i e w a l k i o p r a w n e m o ż l i w o ś c i r o z w o j u s z k o l n i c t w a m n i e j s z o ś c i o w e g o , m . i n . n a f o r u m s e j m u p r u s k i e g o , z w y k o r z y s t a n i e m t e ż Z w i ą z k u M n i e j s z o ś c i N a ­ r o d o w y c h w N i e m c z e c h H . Z ł o ż y ł o n n a w e t k i l k a m e m o r i a ł ó w d o t y ­ c z ą c y c h k o n i e c z n o ś c i w y d a n i a r o z p o r z ą d z e ń w y k o n a w c z y c h d o a r t . 113 K o n s t y t u c j i R z e s z y , k t ó r e j e d n a k z o s t a ł y o d r z u c o n e p r z e z p r u s k i e M i n i ­ s t e r s t w o O ś w i a t y . W m i a r ę z w i ę k s z a n i a s i ę z a i n t e r e s o w a n i a p o l s k i c h c z y n n i k ó w r z ą d o ­ w y c h w y k o r z y s t a n i e m m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h d o o k r e ś l o n y c h c e l ó w p o l i t y c z n y c h ( m . i n . n e u t r a l i z a c j i n i e m i e c k i e j a k c j i m n i e j s z o ś c i o w e j , r o z w i j a n e j n a e u r o p e j s k i c h k o n g r e s a c h m n i e j s z o ś c i o w y c h w G e n e w i e ) w z r a s t a ł y s u b w e n c j e M S Z . Z P T S z w N z a c z ą ł d y s p o n o w a ć k o n k r e t n y m b u d ż e t e m n a o k r e ś l o n ą d z i a ł a l n o ś ć o ś w i a t o w ą , k t ó r y w l a t a c h 1 9 2 5 — 1 9 2 6 w y n o s i ł m i e s i ę c z n i e 2 4 0 0 m k n . P o z a u t r z y m a n i e m b i u r a , p r z e z b u d ż e t Z P T S z w N z a c z ę ł a p r z e c h o d z i ł j u ż p o m o c Z w i ą z k u d l a n i e k t ó r y c h r e j e n - c y j n y c h t o w a r z y s t w s z k o l n y c h : n a P o g r a n i c z u ( 4 0 0 m k m i e s i ę c z n i e ) , W - N (3 0 0 m k ) o r a z D r e ź n i e (5 0 m k ) . S t o s u n k o w o d u ż y o d s e t e k s t a ł y c h w y d a t ­ k ó w Z P T S z w N s t a n o w i ł y s t y p e n d i a . C z t e r e m s t y p e n d y s t o m w y p ł a c a n o ł ą c z n i e 5 2 5 m k m i e s i ę c z n i e 15. P o z o s t a ł e t o w a r z y s t w a s z k o l n e , p r z e d e w s z y s t k i m n a Ś l ą s k u O p o l s k i m o r a z w P r u s a c h W s c h o d n i c h w d a l s z y m c i ą g u s w o j ą d z i a ł a l n o ś ć o p i e r a ł y n a f u n d u s z a c h o d M S Z l u b W o j e w ó d z ­ t w a Ś l ą s k i e g o , p r z e k a z y w a n y c h p r z e z p l a c ó w k i k o n s u l a r n e b e z p o ś r e d ­ n i c t w a Z P T S z w N . W r . 1 9 2 7 i n a s t ę p n y c h w y s o k o ś ć ś r o d k ó w b ę d ą c y c h w g e s t i i Z P T S z w N w y k a z y w a ł a t e n d e n c j ę w z r o s t o w ą . R o z s z e r z y ł a s ię t e ż p o m o c Z w i ą z k u d l a t e r e n o w y c h t o w a r z y s t w s z k o l n y c h . S u b w e n c j e M S Z d l a Z w i ą z k u w r . 1 9 2 7 , w y n o s z ą c e m i e s i ę c z n i e 3 8 0 0 m k , w w i ę k s z o ś c i — p o z a k o s z t a m i u t r z y m a n i a s a m e j C e n t r a l i — p r z e k a z y w a n o w r a m a c h s t a ł y c h w y d a t k ó w b u d ż e t o w y c h n a p o s z c z e g ó l n e t e r e n y , a m i a n o w i c i e n a W e s t - f a l i ę N a d r e n i ę — 3 0 0 m k , W a r m i ę — 3 5 0 m k , P o w i ś l e — 3 0 0 m k , P o -II R z e c z p o s p o l i t a w o b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 3 9 14 A A N , A B , 1842, k . 104—106. 15 A A N , Л В , 2019, k . 137.

(11)

4 4 0 H e n r y k C h a l u p c z a k g r a n i c z ę — 3 0 0 m k , B e r l i n — 2 0 0 m k , H a n n o w e r i D r e z n o — p o 5 0 m k , W r o c ł a w — 25 m k . P o z o s t a ł e t o w a r z y s t w a s z k o l n e , n p . n a t e r e n i e S a k ­ s o n i i i T u r y n g i i , w W i l h e l m s b u r g u w s p o m a g a n e b y ł y p r z e z M S Z z a p o ­ ś r e d n i c t w e m k o n s u l a t ó w . P r z e z b u d ż e t Z P T S z w N n i e p r z e c h o d z i ł y t a k ż e f u n d u s z e d l a P o l s k o - K a t o l i c k i e g o T o w a r z y s t w a S z k o l n e g o ( d a l e j P K T S z ) n a Ś l ą s k O p o l s k i z s i e d z i b ą w B y t o m i u 16 ( o t r z y m y w a ł o o n o w s p ó l n i e z D z i e l n i c ą I Z P w N z W o j e w ó d z t w a Ś l ą s k i e g o , za p o ś r e d n i c t w e m K o n s u ­ l a t u G e n e r a l n e g o R P w B y t o m i u , 13 t y s . m k m i e s i ę c z n i e n a d z i a ł a l n o ś ć o ś w i a t o w ą i s z k o l n ą . W t y m o k r e s i e , n a t y m t e r e n i e z a k r e s p r a c y n a r o ­ d o w e j b y ł n a j s z e r s z y , m . i n . i s t n i a ł y m n i e j s z o ś c i o w e s z k o ł y p u b l i c z n e ) . Z w i ę k s z e n i e s u b w e n c j i M S Z d l a Z P T S z w N w y n i k a ł o z p o w o l n e g o r o z w o j u p r y w a t n y c h f o r m n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o , p r z e d e w s z y s t k i m k u r s ó w j ę z y k a p o l s k i e g o o r a z p r z e d s z k o l i . W d a l s z y m c i ą g u j e d n a k p o ­ m o c d l a t e r e n o w y c h t o w a r z y s t w s z k o l n y c h b y ł a n i e d o s t a t e c z n i e z n o r m a ­ l i z o w a n a . P r z e k a z y w a n i e f u n d u s z y z M S Z d o k o n y w a n o n i e t y l k o n a r z e c z k i e r o w n i k ó w t o w a r z y s t w s z k o l n y c h , a l e r ó w n i e ż p o s z c z e g ó l n y c h D z i e l n i c Z P w N . P o w o d o w a ł o t o p o w s t a w a n i e w i e l u z a t a r g ó w k o m p e t e n c y j n y c h , s z c z e g ó l n i e n a W a r m i i i P o g r a n i c z u . S y s t e m a t y c z n e j p r a c y o ś w i a t o w o - - s z k o l n e j n i e s ł u ż y ł y t a k ż e n i e r e g u l a r n e w p ł y w y s u b w e n c j i n a p o s z c z e ­ g ó l n e m i e s i ą c e . W t y m o k r e s i e k w o t y z M S Z , p r z e k a z y w a n e p o t e m p r z e z P o s e l s t w o d l a Z P T S z w N , p r z e z n a c z a n o n a u t r z y m a n i e b i u r c e n t r a l i i t o ­ w a r z y s t w s z k o l n y c h w t e r e n i e , p e n s j e p r z e d s z k o l a n e k , k o s z t y u t r z y m a ­ n i a p r z e d s z k o l i , s t y p e n d i a . N i e w i e l k i e s u m y p r z e z n a c z a n o t a k ż e n a p r o ­ p a g a n d ę n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o i r e l i g i i w j ę z y k u p o l s k i m w n i e m i e c ­ k i c h s z k o ł a c h p o w s z e c h n y c h ( n p . P K T S z n a W a r m i ę — 5 0 m k m i e s i ę c z ­ n i e , P K T S z n a P o w i ś l e — 75 m k ) , d o f i n a n s o w a n i e s z k ó ł e k , p o m o c d z i e ­ c i o m u c z ę s z c z a j ą c y m d o m n i e j s z o ś c i o w y c h s z k ó ł p u b l i c z n y c h n a Ś l ą s k u O p o l s k i m ( p o d r ę c z n i k i , p r z y b o r y s z k o l n e , o r g a n i z a c j a o k o l i c z n o ś c i o w y c h o b c h o d ó w ) . D a l s z y r o z w ó j p r y w a t n y c h f o r m p r a c y o ś w i a t o w e j , j a k i n a s t ą p i ł w r o k u s z k o l n y m 1 9 2 7 / 1 9 2 8 , p r z e d e w s z y s t k i m t w o r z e n i e s i e c i p r y w a t ­ n y c h p r z e d s z k o l i w P r u s a c h W s c h o d n i c h i n a P o g r a n i c z u o r a z p o p o ł u d ­ n i o w y c h k u r s ó w j ę z y k a p o l s k i e g o n a t e r e n i e W - N o p a r ł s ię n a z w i ę k s z o ­ n y c h s u b w e n c j a c h z P o l s k i . W r . 1 9 2 8 M S Z p o d w y ż s z y ł o m i e s i ę c z n e w y ­ p ł a t y d l a p o l s k i e g o r u c h u n a r o d o w e g o w N i e m c z e c h d o s u m y 30 t y s . m k , z t e g o 11 t y s . m k d l a Z P T S z w N . D o d a t k o w o , w r a m a c h n o w e j f o r m y p o ­ m o c y k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w e j w p ł y n ę ł o 11 t y s . m k (1 0 t y s . m k z M S Z , t y s i ą c m k z M W R i O P ) n a p o b o r y n a u c z y c i e l i 17. 16 A A N , A B , 3114, k . 56. 17 A A N , M S Z , 11372, k . 69.

(12)

II R z e c z p o s p o l i t a w o b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 4 1 R o k 1 9 2 9 s t a n o w i b a r d z o i s t o t n ą c e z u r ę t a k w z a k r e s i e f o r m , j a k i z a k r e s u p o m o c y f i n a n s o w e j R z e c z y p o s p o l i t e j d l a m n i e j s z o ś c i w N i e m ­ c z e c h . R o z g r a n i c z o n o w t e d y s p r a w y e m i g r a c j i p o l s k i e j ( o d d a j ą c j e U r z ę ­ d o w i E m i g r a c y j n e m u ) o d s p r a w m n i e j s z o ś c i o w y c h , k t ó r e s k u p i o n o w D e ­ p a r t a m e n c i e K o n s u l a r n y m ( D K ) M S Z . W r o k u t y m w p r o w a d z o n o w ż y ­ c i e o r d y n a c j ę s z k o l n ą . W e f e k c i e z m i e n i ł y s i ę k i e r u n k i p r a c y o ś w i a t o w o - - s z k o l n e j P o l a k ó w w N i e m c z e c h . G ł ó w n y n a c i s k p o ł o ż o n o n a r o z w ó j p r y w a t n y c h f o r m n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o , d a j ą c y c h w i ę k s z ą n i e z a l e ż n o ś ć o d w ł a d z n i e m i e c k i c h , a l e w y m a g a j ą c y c h z a r a z e m z d e c y d o w a n i e w i ę k ­ s z y c h n i ż d o t y c h c z a s ś r o d k ó w . N a c e l e p r a c y n a r o d o w e j m n i e j s z o ś c i p o l ­ s k i e j w N i e m c z e c h M S Z p r z e k a z a ł o w r o k u 1 9 2 9 / 1 9 3 0 k w o t ę 6 0 0 t y s . z ł j a k o d o t a c j ę k u l t u r a l n ą o r a z 1 m i n z ł ( 4 7 0 t y s . m k ) n a s z k o l n i c t w o . Z d o ­ t a c j i k u l t u r a l n e j p o k r y w a n o m . i n . w y d a t k i a d m i n i s t r a c y j n e c e n t r a l i Z P T S z w N i Z P w N , i c h o d d z i a ł ó w t e r e n o w y c h , n a t o m i a s t z s u b w e n c j i n a s z k o l n i c t w o w y d a t k i ś c i ś l e z w i ą z a n e z f u n k c j o n o w a n i e m r ó ż n y c h f o r m n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o ( k o s z t y u t r z y m a n i a s z k ó ł , k u r s ó w , p r z e d s z k o l i ) . D o t a c j a s z k o l n a M S Z p o d l e g a ł a p o d z i a ł o w i n a 3 g r u p y , w z a l e ż n o ś c i o d te g o , k t o b y ł j e j o d b i o r c ą . D o d w ó c h p i e r w s z y c h g r u p n a l e ż a ł y k w o t y p r z e k a z y w a n e Z P T S z w N ; p i e r w s z ą s t a n o w i ł y s u m y w y d a t k o w a n e p r z e z C e n t r a l ę , d r u g ą k w o t y p r z e k a z y w a n e d o w y d a t k o w a n i a p r z e z t e r e n o w e t o w a r z y s t w a s z k o l n e . P e w n e f u n d u s z e , s t a n o w i ą c e g r u p ę t r z e c i ą , p o z o ­ s t a w a ł y d o d y s p o z y c j i P o s e l s t w a R P w B e r l i n i e . S z c z e g ó ł o w y p o d z i a ł d o ­ t a c j i n a s z k o l n i c t w o w r . 1 9 3 0 / 1 9 3 1 (1 m i n z ł = 4 7 0 t y s . m k ) o b r a z u j e z e ­ s t a w i e n i e 18. I. W y d a t k i Z P T S z w N r o c z n i e : l. B u d ż e t y s z k ó ł z a ł o ż o n y c h w r . 1929/1930 2. B u d ż e t y s z k ó ł z a k ł a d a n y c h 75 000 m k w r. 1930/1931 3. R e m o n t y i w y p o s a ż e n i e n o -60 000 w y c h b u d y n k ó w 4. K u p n o i p r z e b u d o w a n o -70 000 w y c h b u d y n k ó w 5. P o d a t k i i u b e z p i e c z e n i a n a -50 000 u c z y c i e l i 6. Z j a z d y n a u c z y c i e l i 25 000 5 000 285 000 m k II. W y d a t k i t e r e n o w y c h t o ­ w a r z y s t w s z k o l n y c h na p r z e d s z k o l a i k u r s y j ę z y k a p o l s k i e g o ro c z n i e 1. O p o l e 2. W r o c ł a w 3. B e r l i n 13 800 m k 900 20 400 18 A A N , A B , 3115, k . 34—40.

(13)

4 4 2 H e n r y k C h a l u p c z a k 4. H a m b u r g i o k o l i c e 5. H a n n o v e r 6. S z c z e c i n 7. S e k r e t a r i a t ( W - N ) 1 800 1 2 0 0 l 800 29 400 29 700 18 000 24 000 6 000 8. O l s z t y n 9. S z t u m 10. Z ł o t ó w 11. B y t ó w 147 000 m k Tli. W y d a t k i p o k r y w a n e b e z ­ p o ś r e d n i o p r z e z P o s e l s t w o r o c zn i e l. P o m o c e n a u k o w e d l a n o w o p o w s t a j ą c y c h s z k ó ł 20 000 m k 2. K o s z t y s z k ó ł e k w S a k s o n i i i T u r y n g i i 6 000 3. P o d r ó ż e i n s t r u k t o r ó w s z k o l ­ n y c h 6 000 n a u c z y c i e l i 4. K o s z t y p r z e p r o w a d z e k n a ­ u c z y c i e l i z P o l s k i d o p r a c y w N i e m c z e c h 8000 38 000 m k P r e l i m i n a r z w y d a t k ó w s z k o l n y c h w r . 1 9 3 0 / 1 9 3 1 u k a z u j e g ł ó w n e k i e ­ r u n k i p r a c y t o w a r z y s t w s z k o l n y c h o r a z w y s o k o ś ć w y d a t k ó w n a p o s z c z e ­ g ó l n e a s p e k t y p r a c y o ś w i a t o w o - s z k o l n e j . N i e o b e j m u j e o n p o n a d t o w y ­ d a t k ó w n a p o b o r y n a u c z y c i e l i , k t ó r e p o k r y w a ł o n i e M S Z , l e c z M W R i O P . W i ę k s z ą c z ę ś c ią ś r o d k ó w n a s z k o l n i c t w o ( 6 0 , 6 3 % ) d y s p o n o w a ł a c e n t r a l a Z P T S z w N , k w o t ą 1 4 7 t y s . m k ( 3 1 , 2 7 % ) t e r e n o w e t o w a r z y s t w a s z k o l n e , P o s e l s t w o z a ś m i a ł o w s w e j g e s t i i 8 ,1 0 % d o t a c j i n a s z k o l n i c t w o . O r i e n ­ t a c y j n e k o s z t y u t r z y m a n i a s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o w N i e m c z e c h ( b e z w y ­ d a t k ó w n a p e r s o n e l d y d a k t y c z n y ) w y n o s i ł y m i e s i ę c z n i e 3 5 t y s . m k , z t e g o u t r z y m a n i e s z k ó ł p o w s z e c h n y c h i d o k s z t a ł c a j ą c y c h — 12 t y s . m k , za ś k u r s ó w p o p o ł u d n i o w y c h o r a z p r z e d s z k o l i — 16 t y s . m k ( w r . 1 9 3 0 / 1 9 3 1 ) 10. Z d o t a c j i k u l t u r a l n e j , k t ó r a s ł u ż y ł a p r z e d e w s z y s t k i m d o p o k r y w a n i a w y d a t k ó w a d m i n i s t r a c y j n y c h d z i a ł a j ą c y c h w N i e m c z e c h i n s t y t u c j i i o r g a ­ n i z a c j i m n i e j s z o ś c i o w y c h , w p r e l i m i n a r z u b u d ż e t o w y m n a r . 1 9 3 0 / 1 9 3 1 p r z e w i d y w a n o : d l a c e n t r a l i Z P T S z w N — 5 6 0 0 m k m i e s i ę c z n i e , z a ś n a p o s z c z e g ó l n e t o w a r z y s t w a s z k o l n e w r e j e n c j a c h O p o l e — 1 0 0 0 m k , B e r l i n 1 0 0 m k , S e k r e t a r i a t — 6 5 0 m k , O l s z t y n 7 5 0 m k , S z t u m — 5 0 0 m k , Z ł o ­ t ó w — 50 m k , B y t ó w — 100 m k 20. W w y n i k u s z e r o k i e j p o m o c y f i n a n s o w e j ze s t r o n y R z e c z y p o s p o l i t e j , 19 A A N , M S Z , 10703, k . 16. K i e r o w n i k R e f e r a t u K u l t u r a l n o - O ś w i a t o w e g o p r z y P o s e l s t w i e R P w B e r l i n i e o b l i c z a ł , ż e n a u t r z y m a n i e p o w s t a ł e j w r . 1929/1930 s i e c i p o l s k i c h s z k ó ł p r y ­ w a t n y c h r z ą d p o l s k i p o w i n i e n p r z e z n a c z a ć r o c z n i e ś r o d k i w w y s o k o ś c i 360 t y s . m k . A r c h i ­ w u m P a ń s t w o w e w P o z n a n i u ( d a l e j A P P ) , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i ( d a l e j P Z Z ) , 106, k . 109. 20 A A N , A B . 3114, k . 247, M S Z , 19583, k . 22 i 27.

(14)

m i m o w i e l u t r u d n o ś c i , w p o c z ą t k a c h r o k u s z k o l n e g o 1 9 2 9 / 1 9 3 0 u r u c h o ­ m i o n o 7 p i e r w s z y c h s z k ó ł p r y w a t n y c h . 15 k w i e t n i a t e g o r o k u , a w i ę c p o t y g o d n i u f u n k c j o n o w a ł o j u ż 27 p l a c ó w e k , w k t ó r y c h 4 0 n a u c z y c i e l i u c z y ł o 1 1 7 4 d z i e c i p o l s k i c h . T e n s z y b k i r o z w ó j ( w p a ź d z i e r n i k u 1 9 2 9 r . — 33 s z k o ł y , 5 0 n a u c z y c i e l i , 1 3 1 3 d z i e c i , w r o k u s z k o l n y m 1 9 3 1 / 1 9 3 2 — 67 s z k ó ł d l a 1 8 8 3 d z i e c i ) m ó g ł n a s t ą p i ć p r z e d e w s z y s t k i m d z i ę k i ś r o d k o m s t a w i a n y m d o d y s p o z y c j i p o l s k i e m u r u c h o w i n a r o d o w e m u w N i e m c z e c h p r z e z r z ą d p o l s k i , p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z M S Z i M W R i O P . W l a t a c h t r z y d z i e s t y c h , M S Z , a d o k ł a d n i e j b i o r ą c D K p r z e k a z y w a ł n a r z e c z P o l a k ó w w N i e m c z e c h , w t y m n a d z i a ł a l n o ś ć o ś w i a t o w o - s z k o l n ą 2 r o d z a j e f u n d u s z ó w ( t a b . 2) w y o d r ę b n i o n y c h w o d p o w i e d n i c h p a r a g r a ­ f a c h s w e g o b u d ż e t u . W y d a t k i r z e c z o w e s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o w N i e m ­ c z e c h ( k s i ą ż k i , p o d r ę c z n i k i , p o m o c e s z k o l n e ) , u t r z y m a n i e s z k ó ł i p r z e d ­ s z k o l i , w y d a t k i p e r s o n a l n e d u s z p a s t e r s t w a , a k c j ę h a r c e r s k ą , u t r z y m a n i e i w y p o s a ż e n i e ś w i e t l i c , f i n a n s o w a n i e c h ó r ó w i z e s p o ł ó w ś p i e w a c z y c h p o ­ k r y w a ł D e p a r t a m e n t K o n s u l a r n y z j a w n e g o b u d ż e t u M S Z z d z i a ł u I I I , § 12 „ F u n d u s z o p i e k i n a d e m i g r a c j ą z a g r a n i c z n ą ” . Z e w z g l ę d u n a f i n a n ­ s o w a n i e d z i a ł a l n o ś c i o b y w a t e l i o b c e g o p a ń s t w a , w y d a t k i z t e j p o z y c j i s k i e r o w a n e d o N i e m i e c t r a k t o w a n e b y ł y j a k o t a j n e . F u n d u s z e t e p r z e ­ k a z y w a n o d o P o s e l s t w a R P w B e r l i n i e ( o d 1 9 3 4 r . p o d n i e s i o n e g o d o r a n ­ g i A m b a s a d y ) , z a p o ś r e d n i c t w e m k t ó r e g o t r a f i a ł y d o r ą k Z P T S z w N i i n ­ n y c h o g n i w r u c h u p o l s k i e g o . W P o s e l s t w i e k s i ę g o w a n o j e w „ K s i ę d z e g ł ó w n e j t a j n e j ” 21. D K p r z e k a z y w a ł t e ż d o d y s p o z y c j i P o s e l s t w a f u n d u s z e u j ę t e w t a j ­ n y m b u d ż e c i e M S Z i t r a k t o w a n e j a k o s p e c j a l n e . P r z e k a z y w a n o j e za p o ś r e d n i c t w e m R e f e r a t u F u n d u s z ó w S p e c j a l n y c h ( R F S ) . Z a s a d n i c z o s ł u ­ ż y ł y o n e n a w y d a t k i o c h a r a k t e r z e p o l i t y c z n y m ( n p . a k c j e w y b o r c z e , z j a z d y , k o n g r e s y ) , n i e k i e d y j e d n a k f i n a n s o w a n o t e ż p r o p a g a n d ę k u l t u ­ r a l n o - o ś w i a t o w ą , c z y t e ż k o s z t y p e r s o n a l n e d z i a ł a c z y m n i e j s z o ś c i o w y c h 22. F u n d u s z e D K z w y m i e n i o n y c h d w ó c h p o z y c j i , p r z e z n a c z o n e n a w s p i e ­ r a n i e P o l a k ó w ż y j ą c y c h n a o b c z y ź n i e (a w i ę c n i e t y l k o n a t e r e n i e N i e ­ m i e c ) w l a t a c h 1 9 3 1 / 1 9 3 2 — 1 9 3 8 / 1 9 3 9 u k a z u j e t a b e l a 2. U j ę t o w n i e j f a k t y c z n y b u d ż e t D e p a r t a m e n t u w i n t e r e s u j ą c y c h n a s p o z y c j a c h , z k t ó r y c h j a k j u ż w s p o m n i a n o p r z e z n a c z a n o ś r o d k i n a f i n a n s o w a n i e d z i a ł a l n o ś c i o ś w i a t o w o - s z k o l n e j i k u l t u r a l n e j P o l a k ó w z a g r a n i c ą . D a n e z a w a r t e w t a b e l i n i e u k a z u j ą n i e s t e t y f a k t y c z n y c h n a k ł a d ó w M S Z n a d z i a ł a l n o ś ć o ś w i a t o w o - s z k o l n ą P o l a k ó w w N i e m c z e c h , a j e d y n i e II R z e c z p o s p o l i t a w o b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 4 3 21 A A N , A B , 1873, k . 13—14. 22 A A N , M S Z , 11364, k . 172.

(15)

4 4 4 H e n r y k C h a l u p c z a k s u m ę ś r o d k ó w n a t e g o r o d z a j u d z i a ł a l n o ś ć w s z y s t k i c h s k u p i s k p o l s k i c h z a g r a n i c ą . P o ś r e d n i o m o ż n a j e d n a k u s t a l i ć o r i e n t a c y j n ą w y s o k o ś ć s u b ­ w e n c j i M S Z d l a Z P T S z w N . I t a k n a r . 1 9 3 5 / 1 9 3 6 w y d a t k i z b u d ż e t u D K n a r z e c z P o l a k ó w w N i e m c z e c h w y n o s i ł y : z p o z y c j i D z . I I I § 12 — 4 8 , 4 5 % , a R F S — 5 7 , 4 3 % . O g ó ł e m w t y m r o k u n a t e r e n n i e m i e c k i p r z e ­ k a z a n o a ż 6 2 ,0 7 % w s z y s t k i c h ś r o d k ó w n a w s p i e r a n i e c a ł o k s z t a ł t u p r a c y n a r o d o w e j P o l a k ó w ż y j ą c y c h n a o b c z y ź n i e . T a k w y s o k i u d z i a ł m n i e j s z o ś ­ c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h w p o d z i a l e f u n d u s z y n a p r a c ą p o l s k ą z a g r a n i c ą w y n i k a ł z r o l i p r z e d e w s z y s t k i m p o l i t y c z n e j , t e j g r u p y P o l a k ó w . T a b e la 2. „ F u n d u s z opieki n a d e m ig ra c ją z a g ran icz n ą " o ra z „ F u n d u s z e s p e c ja ln e ” w b u d żecie D K w la t a c h 1931/1932— 1938/1939 w zt R o k M S Z , D z . I I I в 12 R F S 1931/1932 1 700 000 1 368 000 1932/1933 753 000 1 345 000 1933/1934 1 160 000 1 416 000 1934/1935 1 160 000 1 500 000 1935/1936 1 200 000 1 500 000 1936/1937 500 000 2 200 000 1937/1938 500 000 2 200 000 1938/1939 600 000 2 200 000 Z r ó d l o : A A N , M S Z , S y g . 11405. S. 1. O b n i ż e n i e s u m z p o z y c j i D z . I I I , § 12 w r . 1 9 3 5 / 1 9 3 6 z 1 2 0 0 t y s . z ł d o 5 0 0 t y s . z ł z o s t a ł o z r e k o m p e n s o w a n e z w i ę k s z e n i e m k w o t w p o z y c j i R F S , a w i ę c f u n d u s z ó w s p e c j a l n y c h o c h a r a k t e r z e p o l i t y c z n y m . M o ż n a p r z y ­ p u s z c z a ć , że o z n a c z a ł o t o z w i ę k s z e n i e p o m o c y d l a m n i e j s z o ś c i p o l s k i c h w p a ń s t w a c h p r z y g r a n i c z n y c h k o s z t e m t e r e n ó w t y p o w o w y c h o d ź c z y c h . P o z a P o l a k a m i w N i e m c z e c h , k t ó r z y w c a ł y m o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m o d g r y w a l i w p o l i t y c e I I R z e c z y p o s p o l i t e j b a r d z o i s t o t n ą r o l ę , w a ż n e t e ż b y ł y m n i e j s z o ś c i p o l s k i e w C z e c h o s ł o w a c j i , n a L i t w i e i Ł o t w i e . Z e b r a n e m a t e r i a ł y p o z w a l a j ą u s t a l i ć z d u ż ą d o z ą p r a w d o p o d o b i e ń s t w a w y s o k o ś ć k w o t p r z e k a z y w a n y c h n a r z e c z s z k o l n i c t w a p o l s k i e g o w N i e m ­ c z e c h ( s z k o ł y , o c h r o n k i , k u r s y j ę z y k a p o l s k i e g o , p o m o c e n a u k o w e , z a ­ s i ł k i , r o z j a z d y ) z f u n d u s z ó w s p e c j a l n y c h M S Z w l a t a c h 1 9 2 9 / 1 9 3 0 — 1 9 3 3 / 1 9 3 4 ( t a b . 3). J a k w y n i k a z t a b e l i 3 r o c z n a w y s o k o ś ć f u n d u s z y r ó ż n i ł a s ię . W y n i

(16)

-T a b e la 3. W y d a t k i M SZ z pozycji ..F u n d u sze s p e c ja ln e ” na s zk o ln ictw o p o lsk ie w N iem czech

w la ta c h 1929/1930—1933/1934 (w m k, 1 m k = : 2 Д zł) Ili R z e c z p o s p o l i t a wo b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 4 5 R o k W y s o k o ś ć p r z e k a z ó w W y s o k o ś ć w y d a t k ó w 1929/1930 125 433,12 124 833,10 1930/1931 473 617,58 433 008,12 1931/1932 359 265,89 358 520,36 1932/1933 460 564,93 457 849,86 1933/1934 267 380,44 253 608,94 R az e m 1 689 353,90 1 627 820,20 Ź r ó d ł o : A A N , A B , s y g n . 3114—3127, p a s s i m . k a ł o t o z c h a r a k t e r u t y c h f u n d u s z y . S ł u ż y ł y b o w i e m d o p o k r y w a n i a w y ­ d a t k ó w n a g ł y c h , b ą d ź n a c e l e , n a k t ó r e n i e z d o ł a n o w c z e ś n i e j z d o b y ć n i e z b ę d n y c h ś r o d k ó w . I t a k n p . d u ż y w z r o s t w y d a t k ó w z t e j p o z y c j i w r . 1 9 3 2 / 1 9 3 3 w y n i k a ł z p o t r z e b y d o f i n a n s o w a n i a d z i a ł a ń z m i e r z a j ą ­ c y c h d o u r u c h o m i e n i a p i e r w s z e g o , p o l s k i e g o , p r y w a t n e g o g i m n a z j u m w N i e m c z e c h ( w B y t o m i u ) . Z R F S w y r ó w n a n o t e ż s p a d e k s u b w e n c j i M W R i O P o r a z M i n i s t e r s t w a P r a c y i O p i e k i S p o ł e c z n e j d l a M S Z n a r z e c z p r a c y n a r o d o w e j w N i e m c z e c h . D u ż y w z r o s t w y d a t k ó w z R F S w r . 1 9 3 0 / 1 9 3 1 , w p o r ó w n a n i u z r o k i e m p o p r z e d n i m , w i ą z a ł s i ę z s z y b ­ k i m r o z w o j e m p r y w a t n y c h s z k ó ł p o l s k i c h ( p o w s z e c h n y c h ) ) . M S Z p o k r y ł w t e d y k o s z t y b u d o w y k i l k u b u d y n k ó w s z k o l n y c h , w y k o n a n y c h p r z e z f i r m ę n i e m i e c k ą . W a r t e p o d k r e ś l e n i a j e s t r ó w n i e ż i t o , że d o d y s p o z y c j i P o s e l s t w a ( k t ó r e n a s t ę p n i e p o ś r e d n i c z y ł o w p r z e k a z y w a n i u i c h o r g a n i ­ z a c j o m m n i e j s z o ś c i o w y m ) p r z e k a z y w a n o w i ę k s z e s u m y n i ż w y d a t k o w a ­ n o . P o z o s t a ł o ś c i z p o s z c z e g ó l n y c h l a t p r z e n o s z o n o n a l a t a n a s t ę p n e . F u n d u s z e p r z e k a z y w a n e P o l a k o m w N i e m c z e c h s ł u ż y ł y p r z e d e w s z y s t ­ k i m n a w y d a t k i a d m i n i s t r a c y j n e o r a z r z e c z o w e s z k o l n i c t w a . W z a l e ż n o ś c i o d w a r u n k ó w w j a k i c h d z i a ł a ł a p l a c ó w k a n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o j e j b u d ż e t r o c z n y w a h a ł s i ę w p r z e d z i a l e 5 0 0 — 2 0 0 0 m k r o c z n i e . B u d ż e t y s z k ó ł p o l s k i c h n a P o w i ś l u p r z e d s t a w i a t a b e l a 4. W d r u g i e j p o ł o w i e l a t t r z y d z i e s t y c h g ł ó w n ą p o z y c j ą b u d ż e t ó w s z k ó ł p o l s k i c h b y ł y o p ł a t y c z y n s z u i w y s o k o ś ć j e g o d e c y d o w a ł a o b u d ż e c i e p l a c ó w k i . R e s z t ę f u n d u s z y p r z e z n a c z a n o n a n a j n i e z b ę d n i e j s z e p o m o c e n a u k o w e o r a z f i n a n s o w a n i e o k o l i c z n o ś c i o w y c h u r o c z y s t o ś c i .

(17)

4 4 6 H e n r y k C h a l u p c z a k

T a b e la 4. B u d że ty szkól p o lsk ich na P o w iś lu w la ta c h 1936/1937 i 1938/1939

M iejsco w o ść 1936/1937 1938/1939 d zieci b u d ż e t w m k dz eci b u d ż e t w mk. M ik o ła jk i 9 1 290 6 1 200 N o w a W ieś 13 860 15 860 N o w y T a r g 7 1 360 8 1 010 P r u s k a D ą b ró w k a 7 1 040 6 1 040 P o sto lin 37 1490 30 1209 S a d łu k i 17 1 100 10 1 070 S t a r y T a rg 16 1011 11 1 011 T r zc ia n o 15 1490 12 1 310 W ap lew o 23 990 17 828 R az e m 144 10 631 115 9 538 Ź r ó d ł o : A A N , K R P K w i d z y n , s y g n . 35, s. 37; A A N , A B , s y g n , 1934, s . 101. P O M O C F I N A N S O W A I K A D R O W A M I N I S T E R S T W A W Y Z N A Ń R E L I G I J N Y C H I O Ś W I E C E N I A P U B L I C Z N E G O P o c z ą w s z y o d r . 1 92 7 M W R i O P z a c z ę ł o c z y n n i e w s p o m a g a ć o ś w i a t o - w o - s z k o l n ą d z i a ł a l n o ś ć m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h . W t e d y p o r a z p i e r w s z y p r z y z n a ł o z w ł a s n e g o b u d ż e t u k i l k a e t a t ó w n a u c z y c i e l s k i c h o ś w i a c i e p o l s k i e j w N i e m c z e c h . N a u c z y c i e l e p o d j ę l i s w o j e o b o w i ą z k i 1 k w i e t n i a 1 9 2 7 r . , p r o w a d z ą c k u r s y j ę z y k a p o l s k i e g o n a t e r e n a c h e m i ­ g r a c y j n y c h j a k o t z w . k o n t r a k t o w i , o p ł a c a n i z f u n d u s z y M W R i O P p r z e z o d p o w i e d n i e k o n s u l a t y R P . P o d k o n i e c t e g o r o k u w o ś w i a c i e p o l s k i e j za k o r d o n e m p r a c o w a ł o j u ż 12 p e d a g o g ó w . J e d n o c z e ś n i e M W R i O P r o z ­ p o c z ę ł o w s p o m a g a ć s t y p e n d i a m i g r u p ę m ł o d z i e ż y p o l s k i e j z N i e m i e c , k t ó r a p o d j ę ł a s t u d i a w z a k ł a d a c h k s z t a ł c e n i a n a u c z y c i e l i n a t e r e n i e P o l s k i . N i e k t ó r z y z n i c h w r ó c i l i w m a r c u 1 9 2 8 r . , b y w z m o c n i ć p r z e d w y ­ b o r c z ą a k c j ę p r o p a g a n d o w ą n a W a r m i i i P o w i ś l u . M i m o p o r a ż k i w y b o r ­ c z e j , p o z o s t a l i o n i n a t y c h t e r e n a c h p o d e j m u j ą c d z i a ł a l n o ś ć w t o w a ­ r z y s t w a c h s z k o l n y c h ( m . i n . J a n B a u e r , E d w a r d T u r o w s k i , J a n B o e n i g k , A u g u s t y n W a g n e r ) . W r o k u s z k o l n y m 1 9 2 8 / 1 9 2 9 M W R i O P u r l o p o w a ł o d o p r a c y w N i e m ­ c z e c h d a l s z y c h n a u c z y c i e l i (1 5 o s ó b ) : L . B a n d u r ę , K . B i a ł k a , M . B r a s s e , К . C z e r w i ń s k i e g o , W . D e k a ń s k i e g o , M . G o l i s z a , P . J a ś k a , W . K o s t e n c k i e g o , B . K w e l l ę , A . M a t y j a s z k a , F . M i c h a ł o w s k i e g o , T . N e l k e , J . R ó ż y ń s k i e g o ,

(18)

Ę . S u c h e c k i e g o , J . W o j c i e c h o w s k i e g o . Ł ą c z n i e w i ę c w t y m o k r e s i e p r z e ­ b y w a ł o n a t e r e n i e N i e m i e c p r a w i e 3 0 n a u c z y c i e l i p r z y b y ł y c h z P o l s k i ( t a k o o b y w a t e l s t w i e p o l s k i m , j a k i n i e m i e c k i m ) , z k t ó r y c h s i e d m i u z a t r u d n i o n o w c h a r a k t e r z e k o n t r a k t o w y c h , t j . p r o w a d z ą c y c h k u r s y j ę z y ­ k a p o l s k i e g o d l a o b y w a t e l i p o l s k i c h p r z e b y w a j ą c y c h w N i e m c z e c h ( p e ­ d a g o d z y c i z a t r u d n i e n i b y l i p r z y p l a c ó w k a c h k o n s u l a r n y c h , o p i e k u j ą ­ c y c h s i ę t ą g r u p ą P o l a k ó w ż y j ą c y c h l u b c z a s o w o p r a c u j ą c y c h z a g r a ­ n i c ą ) 2S. W z w i ą z k u z t y m , że o p i e k ę n a d P o l a k a m i z a g r a n i c ą s p r a w o w a ł o M S Z , M W R i O P o d d a w a ł o , w f o r m i e k r e d y t ó w c o r o c z n y c h , d o j e g o d y s p o ­ z y c j i o k r e ś l o n e f u n d u s z e z e s w e g o b u d ż e t u j a w n e g o . F u n d u s z e n a k r z e ­ w i e n i e n a u k i j ę z y k a p o l s k i e g o z a g r a n i c ą u j ę t e b y ł y w d w ó c h p o z y c j a c h b u d ż e t o w y c h M W R i O P , t j . w D z i a l e I V , R o z d z i a ł I § 1 z p r z e z n a c z e n i e m n a p ł a c e n a u c z y c i e l s k i e , o r a z w D z i a l e I V , R o z d z i a ł I § 11 n a z a s i ł k i i s t y ­ p e n d i a . O i l e z p i e r w s z e j p o z y c j i o p ł a c a n o r z e c z y w i ś c i e w y ł ą c z n i e n a u ­ c z y c i e l i , o t y l e z § 11 p o k r y w a n o w y d a t k i n a s t y p e n d i a , d o w ó z d z i e c i d o s z k o ł y , p o d r ó ż e n a u c z y c i e l i , u r o c z y s t o ś c i s z k o l n e ( n p . g w i a z d k i , n a g r o d y , z a p o m o g i , w y d a w n i c t w a , d z i a ł a l n o ś ć b u r s y a k a d e m i c k i e j w e W r o c ł a w i u , z a k u p k s i ą ż e k ) . Z t e g o d z i a ł u p o k r y w a n o t e ż k o s z t y p o b y t u s t y p e n d y s t ó w p o l s k i c h z N i e m i e c w s e m i n a r i a c h n a u c z y c i e l s k i c h w L e s z n i e i R o g o ź n i e ( s p e c j a l n i e w y d z i e l o n y c h d o k s z t a ł c e n i a k a d r y p e d a g o g i c z n e j o o b y w a t e l ­ s t w i e n i e m i e c k i m d l a p o l s k i e g o s z k o l n i c t w a p r y w a t n e g o w N i e m c z e c h ) . P r z e z 10 m i e s i ę c y w r o k u M W R i O P w y p ł a c a ł o K u r a t o r i u m O k r ę g u S z k o l ­ n e g o w P o z n a n i u o d p o w i e d n i e s u b w e n c j e z t e g o t y t u ł u ( p o c z ą t k o w o 3 0 0 0 z ł , a p o t e m 3 4 0 0 z ł m i e s i ę c z n i e) 2i. P o b o r y n a u c z y c i e l i a s y g n o w a n e z D z . I I I R . I § 1 w y d a t k o w y w a n o p r z e z M S Z i P o s e l s t w o R P w B e r l i n i e , k t ó r e n a s t ę p n i e p r z e k a z y w a ł o n i e ­ z b ę d n e k w o t y w f o r m i e r y c z a ł t u d l a Z P T S z w N . Z w i ą z e k z a ś w y p ł a c a ł p o b o r y p o s z c z e g ó l n y m n a u c z y c i e l o m z a p o ś r e d n i c t w e m p o c z t y . P o k w i t o ­ w a n i a Z P T S z w N p r z e k a z y w a n e P o s e l s t w u m u s i a ł y b y ć j e s z c z e u z u p e ł ­ n i o n e s z c z e g ó ł o w y m w y l i c z e n i e m , w k t ó r y m k a ż d y w y d a t e k a r g u m e n t o ­ w a n y b y ł l i s t ą p ł a c Z w i ą z k u , l u ź n y m p o k w i t o w a n i e m n a u c z y c i e l a l u b p r o t o k o ł e m p o d p i s a n y m p r z e z d w i e o s o b y , w t y m k i e r o w n i k a Z P T S z w N . A n a l o g i c z n i e r o z l i c z a n o t e ż w y d a t k i z p o z y c j i „ z a s i ł k i i s t y p e n d i a ” 25. P o d e j m u j ą c y p r a c ę w s z k o l n i c t w i e i o ś w i a c i e p o l s k i e j w N i e m c z e c h n a u c z y c i e l e p e ł n i l i s w o j e f u n k c j e j a k o n a u c z y c i e l e e t a t o w i w y d e l e g o w a ­ Il R z e c z p o s p o l i t a w o b e c m n i e j s z o ś c i p o l s k i e j w N i e m c z e c h 4 4 7 23 I b i d e m , 11363, k . 44—50. 24 A A N , A B , 1905, k . 62. Z o b . r ó w n i e ż : II , C h a l u p c z a k . N a u c z y c i e l e p o l s c y na t e r e n i e N i e ­ m i e c w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1983, n r 4, s . 29. 25 A A N , M S Z , 11363, k . 38.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Łuckiego rozpoczął Brodziński poemat swój pisać wierszem 11 zgłoskowym, użytym także w „Wiesławie“ i odmalować w nim zamierzył życie szlachty polskiej z

Putting care in the centre of education it is not difficult to imagine that when the children, then young people, grow up, they will understand the need to pay special attention to

Utra­ ta mocy omawianych przepisów prawa bankowego zmusi banki do przemodelowania wzorca dochodzenia zaległych wierzytelności od swoich klientów. Najprawdopodob­ niej obiorą

odbyło się XIII sem inarium terenow e „W arsztaty badaw cze z geografii turyzm u”, zorganizow ane przez Katedrę G eo­ grafii M iast i Turyzmu Uniwersytetu

odbyło się kolejne, XIV sem inarium te­ renowe „W arsztaty badaw cze z geografii turyzm u”.. Drugim organizatorem sem inarium był Zakład G eografii Turyzm u

This leads to the development of many related techniques in the literature by using a modified approach, e.g., Interferometric Point Target Analysis [ 16 ], Coherent Target Monitoring

Przeniesienie wydarzeń do innego wymiaru czasowego powoduje, iż na obraz świata przedstawionego składają się elem enty nie odpowiada­ jące kryteriom przyjętym w

Jego dzieła” 108. Wcielenie jest dla Reformatora najdobitniejszym wyrazem Bożego Miłosierdzia: „Wspomniał na swe miłosierdzie”. Powraca w tym zdaniu motyw