Pawlak, Marian
"Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość",
Stanisław Gierszewski, Gdańsk 1970 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 612-613
•612 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
S ta n is la w G i e r s z e w s k i , E lb lą g . P rzeszło ść i te ra ź n ie js zo ś ć , G d a ń sk 1970, ss. 298, i l u s tr a c ji 151, m a p y i p la n y w te k śc ie , W y d a w n ic tw o M o rsk ie.
D z ieje m ia s ta E lb lą g a n ie c ie sz y ły się s p e c ja ln ą u w a g ą n a sz y c h h is to ry k ó w . P r z e szło ść E lb lą g a z n a n a b y ła ty lk o z p ra c m ie js c o w y c h b a d a c z y , dość o b ie k ty w n y c h w p o p rz e d n ic h stu le c ia c h , a ja k to ju ż n ie ra z p o d k re ś la li n a s i b ad ac z e , te n d e n c y jn y c h , n a c jo n a lis ty c z n y c h w o b e cn y m w ie k u .
P o ls k ie b a d a n ia n a d p rz e sz ło śc ią E lb lą g a ro z p o c zę ły się d o p ie ro o k o ło 1960 r., a ich w y n ik i p u b lik o w a n e s ą b ą d ź n a ła m a c h „ R o c z n ik a E lb lą s k ie g o ” i in n y c h c z a s o p ism p o m o rz o z n a w c z y ch , b ą d ź w p o s ta c i o so b n o w y d a w a n y c h r o z p r a w l.
W y d a w n ic tw a te, o m a w ia ją c e ró ż n e p ro b le m y z h is to rii E lb lą g a , n ie m o g ły z a s tą p ić m o n o g ra fii te g o m ia s ta t a k p o trz e b n e j z a ró w n o d la m ie s z k a ń c ó w E lb lą g a , ja k te ż d la w ie lu m iło ś n ik ó w h is to rii, z m u sz o n y c h d o ty c h c z a s do k o rz y s ta n ia z t e n d e n c y jn e j p ra c y E d w a rd a C a r s t e n n a 2.
Z d u ży m z ad o w o le n ie m n a le ż y p rz e to p o w ita ć u k a z a n ie się m o n o g ra fii E lb lą g a p ió r a S ta n is ła w a G i e r s z e w s k i e g o , ś w ie tn e g o z n a w c y d z ie jó w m ia s t P r u s K ró le w s k ic h . W sp o m n ia n a p ra c a s k ła d a s ię ze w s tę p u z a w ie ra ją c e g o k r ó tk i e in fo rm a c je o l ite r a tu r z e p rz e d m io tu , z a sa d n ic z e g o w y k ła d u p o d z ie lo n eg o n a sześć ro z d z ia łó w (w p ie rw s z y m o m ó w ił a u to r o sa d n ic tw o n a te re n ie E lb lą g a i je g o o k o lic y od n a jd a w n ie js z y c h czasó w aż do lo k a c ji m ia s ta w 1237 r., w p o z o sta ły c h p rz e d s ta w ił h is to ry c z n ą p rzeszło ść o s ta tn ic h l a t m ia sta ), o ra z a p a r a t u n a u k o w eg o z a w ie ra ją c e g o m .in. ta b lic ę m ia r i p ie n ię d z y , w y k a z n a jw a ż n ie js z e j l i t e r a t u r y i in d e k s osób. O m a w ia n a m o n o g ra fia je s t ró w n ie ż z a o p a tr z o n a w n ie z b ę d n e p rz y p is y . D u ż a lic z b a ilu s tr a c ji o ra z p rz e jrz y ś c ie w y k o n a n e m a p y i p la n y p o m a g a ją c z y te ln ik o w i w z ro z u m ie n iu t e k s t u w y k ła d u . T rw a łe , p łó c ie n n e o k ła d k i, d o b ra s z a ta g ra fic z n a i s ta r a n n y , o d u ż y ch w a lo r a c h lite ra c k ic h t e k s t ro z p ra w y , p o d n o szą z a le ty te j p o ż y te cz n e j p u b lik a c ji.
N a jw ię c e j u w a g i p o św ięc ił a u to r tzw7· s ta ro p o ls k ie m u o k re s o w i (1454— 1772) w d z ie ja c h E lb lą g a , p rz e d s ta w ia ją c z a ró w n o jeg o ro zw ó j g o sp o d arcz y , j a k i sto su n k i sp o łe c z n e w m ie ście , z m ia n y w ro z w o ju s a m o rz ą d u m ie js k ie g o , ro z w ó j p rz y w ile jó w , o ś w ia ty , sz tu k i, k u ltu r y , n a u k i, s to s u n k i re lig ijn e w m ie ście , a ta k ż e i d ra m a ty c z n e czę sto jeg o d z ie je p o lity c z n e . D la m a so w e g o c z y te ln ik a p rz y d a ło b y się ró w n ie ż n ieco w ię c e j w ia d o m o śc i o tzw . ży ciu c o d zien n y m e lb lą ż a n w r ó ż n y c h e p o k ac h . A u to r t y l k o ra z w sp o m n ia ł o ty m , d a ją c p rz y k ła d z a ro b k ó w k ra w c a . P o d o b n ie dość la k o n ic z n ie w sp o m in a ł k ilk a k r o tn ie o w ła sn o ś c ia c h z ie m sk ic h E lb lą g a i e k s p lo a ta c ji z a m ie s z k u ją c e j je lu d n o ś c i p rz e z p a t r y c j a t . M ożna b y ło u z u p e łn ić w ia d o m o śc i o w ie lk o śc i te r y to r iu m (500 k m 2) d o d a ją c in fo r m a c ję o lic z b ie o sad n a ty m te r e n ie (od 20— 30 fo lw a rk ó w b e z p o ś re d n io e k sp lo a to w a n y c h p rz e z s a m y c h p a try c ju s z y , 45— 63 w si z a m ie s z k a ły c h p rz e z c h ło p ó w -c z y n sz o w n ik ó w w X V II—X V III w ie k u ), o lic z b ie jeg o lu d n o ś c i (od 5,5 ty s ią c a w p o ło w ie X V II w ie k u do p rz e sz ło 11 ty s ię c y w 1772 r .; d o r ó w n a ło w ó w cz a s lic z eb n o śc ią m ie s z k a ń c ó w sam e g o E lb lą g a ), o w ie lk o śc i zy sk ó w o s ią g a n y c h z te r y to r iu m .
N ie w iele p isz e a u to r o tzw . p ru s k im p a r ty k u la r y z m ie u p r a w ia n y m p rz e z w ie lk ie m ia s ta (G d a ń sk , E lb lą g , T o ru ń ) w s to s u n k a c h z R ze c z y p o sp o litą . S z e rz e j z re fe ro w a ł ty lk o d z ia ła ln o ś ć M ich a ła F r ie d w a ld a d ążą c e g o do ściśle jsze g o z e sp o le n ia te j d z ie l n ic y z P o ls k ą .
1 N p. S. G i e r s z e w s k i , E lb lą s k i p r z e m y s ł o k r ę to w y w la ta c h 1570— 1815, G d a ń s k 1961; H . Z i n s, A n g lia a B a ł t y k w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u , W ro c ła w 1967; M. P a w l a k , D zie je G im n a z ju m E lb lą sk ie g o w la ta c h 1535— 1772 (p ra c a w d ru k u ) ; A . P i ą t k o w s k i , P o sia d ło śc i z ie m s k ie m ia s ta E lb lą g a w X V I I — X V I I I w ie k u (p rac a w d ru k u ).
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 613 M im o p e w n e g o s k ró to w e g o p o tr a k to w a n ia n ie k tó r y c h k w e s tii a u to r d a ł w sz e c h s tr o n n y o b ra z ro z w o ju E lb lą g a n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w o p a rty n a c a łe j d o ty c h c z a s o w e j l i te r a tu r z e u z u p e łn io n e j w ła s n y m i b a d a n i a m i w e r y f ik u ją c y m i w ie le d o ty c h c z a so w y c h u s ta le ń , zw łaszcza m ię d z y w o je n n e j i o b e cn e j h is to rio g r a f ii n ie m ie c k ie j.
M a ria n P a w la k
C h ris to p h E d u a rd R h o d e , P r e sb y te ro lo g ia e lb in g e n sis . D ie e v a n g e lis c h e n G e i s tlic h e n im K ir c h e n k r e is E lb in g v o n 1555 bis 1883 n e b s t E r g ä n z u n g e n u n d N a c h tr ä g e n b is 1945. H e ra u sg . v o n W a lth e r H u b a t s c h , S o n d e rs c h rifte n des V e re in s f ü r F a m ilie n fo r s c h u n g in O st- u n d W e s tp re u s s e n e.V. N r 14, H a m b u rg 1970, ss. V III, 337, ilu s tr. 14.
P r e sb y te ro lo g ia e lb in g e n sis u k a z a ła się n a p ó łk a c h k s ię g a rs k ic h b lis k o 100 l a t p o je j o p ra c o w a n iu ; z o sta ła ty m sa m y m u d o s tę p n io n a sze rs z e m u g ro n u b a d ac z y . P r z e d te m z n a n a i w y k o rz y s ty w a n a b y ła g łó w n ie p rz e z e lb lą s k ic h h is to ry k ó w , p r a c u ją c y c h n a d d z ie ja m i sw eg o m ia s ta .
W y d aw c a , W a l th e r H u b a t s c h w p rz e d m o w ie z a m ie śc ił k r ó tk i ż y c io ry s a u to r a o ra z w sp o m n ia ł o d z ie ja c h r ę k o p is u ro z p ra w y (o b sz ern iejsz y ży cio ry s z n a jd u je się w A ltp r e u s s is c h e B io g ra p h ie , B d . 2, M a r b u rg 1967, s. 553). C h ris to p h E d u a rd R h o d e (1808— 1884) u ro d z ił się i sp ę d z ił c ałe życie, z w y ją tk ie m o k re s u s tu d ió w w K ró le w c u , w E lb lą g u , p r a c u ją c ja k o p a s to r w k o ście le T rz e c h K ró li o ra z n a u c z a ją c w L ic e u m R e a ln y m . N a d P r e sb y te ro lo g ią p r a c o w a ł w ie le la t. P ie rw s z ą je j część o b e jm u ją c ą la t a 1555— 1699 u k o ń c zy ł w I860 r., d ru g ą (1700— 1859) w 1959 r., a trz e c ią (u z u p e łn ie n ia ) w 1883 r . Ś m ie rć p rz e rw a ła a u to ro w i z ab ieg i o w y d a n ie d ru k ie m te j ro z p ra w y . R ę k o p is p r z e k a z a ł sw y m w ła d z o m z w ie rz c h n im . W X X w ie k u rę k o p is t e n p o s ia d a ł E u g e n G u s ta v K e r s t a n , p a sto r , a u to r k ilk u ro z p ra w o d z ie ja c h k o ścio ła e w a n g e lic k ie g o w E lb lą g u . O n te ż z a b r a ł z so b ą rę k o p is P r e sb y te ro lo g ii d o N ie m ie c Z a c h o d n ich , a w 1949 r. p rz e k a z a ł go A rc h iw u m U n iw e rs y te c k ie m u w B o n n . R ęk o p is P r e s b y te ro lo g ii z o sta ł o p ra c o w a n y i u z u p e łn io n y w y k a z e m p a s to r ó w z l a t 1884— 1945 p rz e z W a l th e r a H u b a ts c h a i p rz e z te g o ż o b e cn ie w y d a n y .
P r a c a C h ris to p h a E d u a r d a R h o d eg o d z ie li się w y ra ź n ie n a d w ie części. P ie rw s z a (ss. 10— 252), z a w ie ra ż y cio ry sy 268 d u c h o w n y c h K o śc io ła e w a n g e lic k o -a u g s b u rsk ie g o p r a c u ją c y c h w k o ścio łac h E lb lą g a i p a ra fia c h w ie jsk ic h , n a le ż ą c y c h do te g o m ia s ta , 9 p a s to r ó w k a lw iń s k ic h z l a t 1774— 1907 (w 1774 r. za zgodą w ła d z p ru s k ic h p o w s ta ła w E lb lą g u g m in a k a lw iń s k a ), 19 k a z n o d z ie jó w w o js k o w y c h z o d d z ia łó w p ru s k ic h s ta c jo n u ją c y c h w E lb lą g u w la ta c h 1704— 1814, o ra z 29 p ro b o szczó w z k a to lic k ie g o k o ścio ła św . M ik o ła ja .
W d ru g ie j części a u to r om ó w ił o rg a n iz a c ję K o śc io ła e w a n g e lic k o -a u g s b u rsk ie g o w E lb lą g u , o b o w ią zk i d u c h o w ie ń s tw a w n ie d z ie lę , św ię ta , w czasie p o g rz e b ó w i in n e tzw . p u b lic z n e o ra z z a m ie śc ił ro z d z ia ł p o d s u m o w u ją c y w y n ik i jeg o b a d a ń z p ie rw s z e j części. O m ó w ił w n im p o c h o d ze n ie e tn ic z n e , sp o łeczn e, a n a w e t zaw o d o w e d u c h o w ie ń s tw a , jeg o w y k sz ta łc e n ie , p rz e b ie g p ra c y itp .
D la w sp ó łcz e sn e g o b a d a c z a d z ie jó w E lb lą g a w ię k sz e z n ac z e n ie m a część p i e r w sz a p r a c y C h. E . R h o d eg o , gd y ż w ia d o m o śc i z a w a rte w je j d ru g ie j części m o ż n a z n a le ź ć i w w ie lu in n y c h p u b lik a c ja c h . A u to r z e b r a ł z d u ż y m n a k ła d e m p ra c y w ie le d a n y c h o ży ciu i tw ó rc z o śc i p a s to ró w e lb lą sk ic h , k tó r z y a k ty w n ie u c z e s tn ic z y li w ż y ciu n a u k o w y m i lite ra c k im m ia s ta o ra z w y w ie ra li n ie m a ły w p ły w n a o ś w ia tę i w y c h o w a n ie m ło d zieży .
C h ris to p h E d u a rd R h o d e w y k a z a ł ś w ie tn ą zn ajo m o ść m ie js c o w e j h is to rio g r a f ii i ź ró d eł, n a to m ia s t słab sz ą p rz y o p ra c o w y w a n iu ży cio ry só w osób p rz y b y ły c h z R zeszy.
