A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LITERARIA 5 , 1982
K rzy sz to f A. Kuczyński
ZACHODNIONIEMIBCKA LITERATURA ORIENTACJI ROBOTNICZEJ I JEJ RECEPCJA W POLSCE
Temat r o b o tn ic z y p o ja w ił s i ę w l i t e r a t u r z e n ie m ie c k ie j na p rzeło m ie XIX i XX w . , k o le jn e epoki zajmowały s i ę tym prob-lemem w mniejszym bądź większym s to p n iu i d o p iero p is a r z e N iem ie ck iej R ep u b lik i Demokratycznej f r o n t a ln i e p o d j ę l i tem aty-kę ś w ia ta p racy . W R ep u b lice F ed era ln ej Niem iec z a g a d n ie n ie to b yło w z a s a d z ie pom ijane w tw ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j do koń-ca l a t p ię ć d z i e s i ą t y c h , ch o cia ż sp o rad y czn ie znajdow ało z a in -te r e so w a n ie n ie k tó r y c h autorów , jak np. Ch. G e is s le r a czy K. A. Wolkena1 .
Krytyka k a p ita lis ty c z n e g o ś w ia ta p racy s t a ł a s i ę naczelnym tematem d op iero w wypadku p is a r z y skupionych w dortm undzkiej Grupie 6 1 , a m ian ow icie w utworach M. von d er Grüna, J . Re-d in g a , W. K öm era, E. S y lv an u sa , G. W a llr a ff a , J . B üschera,
2 B. G łuchow skiego, A. G r S n itz k ie g o , cz y A. M echtel .
W P o ls c e r e cep cja l i t e r a t u r y z a c h o d n io n iem ie ck ie j do p o ło -wy l a t s z e ś ć d z ie s ią t y c h p refero w a ła w dużej m ierze utwory p rzy n o szą ce rozrachunek z fa sz y sto w sk ą p r z e s z ł o ś c i ą i d op iero k o le jn e l a t a p r z y n io s ły p o w ie ś c i i opowiadania zajm ujące s i ę dniem powszednim R ep u b lik i F ed eraln ej . Jako p ie rw sz y p rzed
--1
Por. P. K ü h n e , A r b e it e r k la s s e und L it e r a t u r , Frank-f u r t am M. 1972; H. M ö b i u s , A r b e it e r l i t e r a t u r in d er BRD, Köln 1970.
2
P or. Aus d er W elt d er A r b e it. Almanach d er Gruppe 61 und ih r e r G ä ste, h r sg . von F. H ü s e r , M. von d er Grün in Zusammenarbeit m it W. P r o m i e s , Neuwied und B e r lin 1966; H. L. A r n o 1 d , Gruppe 6 1 . A r b e it e r l i t e r a t u r - L it e r a t u r d er A r b e it s w e lt? , München 1971.
3 P or. M. S z y r o c k i , R ecepcja l i t e r a t u r y R ep u b lik i
s t a w i c i e l l i t e r a t u r y o r i e n t a c j i r o b o tn ic z e j z o s t a ł w P o ls c e zaprezentowany M. von d er Grün, w s p ó łz a ło ż y c ie l wspomnianej Grupy 6 1 . W roku 1966 u k azała s i ę w p r z e k ła d z ie na ję z y k p o ls k i Jego pow ieść "Błędne o g n ik i i p ł o m i e ń w k tó r e j autor, oprócz obrazu r z e c z y w is t o ś c i p r o le t a r ia t u za c h o d n io n iem ie ck ie g o , uka-z a ł problem b euka-zk a rn o ści lu d z i ob ciążon ych piętnem faszyzm u. P o ja w ie n ie s i ę p o w ie ś c i M. von d er Grüna wywołało k ilk a recen-z j i w p r a s ie l i t e r a c k i e j ; i ta k M. Wiśniewska w swym omówie-n iu zauważa, że ja k o ść a r ty s ty c z n a n ie j e s t n ajm o cn iejszą str o n ą k s ią ż k i , n a to m ia st przekonująco i bezkompromisowo z o s ta -ł y ukazane s to s u n k i s p o łe c z n o -p o lity c z n e w R ep u b lice F ed eral-n e j. Recenzentka p o d k r e śla , i ż " ...z a s a d n ic z y problem , p o sta -wiony p rzez Маха von d er Gruna ja sn o i o tw a r c ie [sp raw ia ], że je g o k sią ż k a j e s t j e s z c z e jednym oskarżeniem wymierzonym przeciw ko in sty tu cjo m s p r a w ie d liw o ś c i w Niemczech Zachodnich. J e s t ta k ż e głosem ostrzeg a ją cy m przed konsekwencjam i, ja k im i g r o z i b ezk arn o ść, a nawet faw oryzow anie b y ły ch w spółpracow ni-ków rządu H it le r a , członków NSDAP, SS, SA" .
Także A. Strum iłow ski a k cen tu je o s t r ą rozprawę M. von d er Grüna z p r z e s z ło ś c ią h itle r o w sk ą , p o św ięca ją c również n ie co uwagi walorom artystycznym p o w ie ś c i, do k tórych z a l i c z a au-tentyzm s y t u a c j i , p o to c z y s ty s t y l oraz wewnętrzną sp ójn o ść k on stru k cy jn ą , nacechowaną n ierzad k o dramatyzmem s y t u a c j i .
0 d r u g ie j p ła s z c z y ź n ie p o w ie ś c i p is z e W. Sadkowski: "Tę drugą s tr o n ę »cudu gosp od arczeg o«, te n je g o z a sa d n ic z y c e l
po-l i t y c z n y i s p o łe c z n y , jakim j e s t w c ią g n ię c ie r z e s z lu d z i pra-cu jących w s i e ć w szech stron n ych z a le ż n o ś c i od dysponentów ka-d e r a ln e j Niem iec w P o ls c e Luka-dowej, [w;] P olsk a R z e c z p o sp o lita Lu-dowa - Republika Federalna N iem iec. B ila n s stosunków wzajemnych . Problemy i perspektyw y n o r m a liz a c ji, red. J . S u ł e k , L.
T r z e c i a k o w s k i , H. A. J a c o b s e n , С. С. S c h w e i t z e r , Warszawa 1979; К. A. K u c z y ń s k i , West German L ite r a tu r e in P o lis h T r a n s la tio n s (1949-1976), " P o lish Western A f f a ir s " , 1977, nr 1.
4
M. v o n d e r G r u n , Błędne o g n ik i i płom ień ( I r r l i c h t und F e u e r ), tłum . E. S i c i ń s k a , Warszawa 1966.
5 M. W i ś n i e w s k a , G łos o s k a r ż e n ia , "Nowe K siążk i" 196 7, nr 1 , s . 35.
A. S t r u m i ł o w s k i , M ity e u r o p e js k ie , "Życie L it e -ra ck ie" 19 66 , nr 4 9 , s . 10.
p it a ł u i władzy - o d s ło n i ł Max von d er Grün do końca w d ra- matycznym p rzek roju rozpadu pewnej rodziny" .
Kolejnym utworem M. von d er Grüna j e s t wydana w 1974- r. p ow ieść "Dwa l i s t y do P o s p is c h ie la " 8 , w k tó r e j a u to r ta k ż e za-w arł o s t r ą ocenę r z e c z y w is t o ś c i z a c h o d n io n ie m ie c k ie j, i ja k
stw ie rd za W. Nawrocki, j e s t to ocena w ie lo str o n n a " . . . b o t y -k ająca n ie ty lk o r e l a c j e pomiędzy zatrudnionym a pracodawcą, a l e rów nież k w e s tię re e d u k a c ji p o lit y c z n e j te g o s p o łe c z e ń s t
-9
wa, je g o ideałów moralnych" . W. Nawrocki p o d k r e śla , ż e "Dwa l i s t y do P o s p is c h ie la " dowodnie św iad czą o p isa r sk im rozwoju a u to r a , ja k i o je g o w zrastającym krytycyzm ie wobec zagad-n ie ń ś w ia ta p racy w R ep u b lice F ed eraln ej N iem iec. Także H. B ereza pozytyw nie wyraża s i ę o p o w ie ś c i, c e n ią c m. in . a n a li-z ę k a t e g o r ii e g z y s te n c ja ln y c h . Zarzuca on jednak M. von d er Grünowi pewną "nadmierną o p isow ość i r o z w le k ło ść p a r t i i
ekspo-10
zycyjnych" . Podobnie ja k W. Szewczyk w p osło w iu do powie-ś c i , uważa H. B ereza "Dwa l i ą t y do P o s p is c h ie la " za n aj-w a ż n ie jsz ą p o z y c ję aj-w dorobku a u to ra.
1 1
Wydana w 1976 r . pow ieść "Miejscami g o ło le d ź " sp o tk a ła s i ę z d osyć surową oceną M. Wydmucha, k tó ry wysunął z a s t r z e -ż e n ia m. in . od n ośn ie do w a r to ś c i a r ty s ty c z n y c h w p ie r w sz e j c z ę ś c i k s ią ż k i , za r zu ca ją c j e j chaos i schematyzm. 0 au to rze t w ie r d z i, i ż widocznym j e s t , ż e r e p r e z e n tu je typ p is a r z a - s a - mouka, " . . . p i s a n i e traktującym jako broń - bo d iagn oza tak długo j e s t z w ic h n ię ta i bezprzedm iotowa, ja k długo k s ią ż c e b rak n ie za sa d n iczeg o wątku p olem icznego; wraz z je g o p ojaw ie-niem s i ę p ow ieść r o ś n ie jakby w s i ł ę , bezsensowny ż a l - w konsekwentne zaangażow anie, u ty sk iw a n ia - w s łu s z n e za r zu
-7
W. S a d k o w s k i , Wprost o tym, "Trybuna Ludu" 1967, n r 1 5 , s . 5 .
O
M. v o n d e r G r ü n , Dwa l i s t y do P o s p is c h ie la (Zwei B r ie f e an P o s p is c h ie l ) , tłum . В. L. S u r o w s к a , po-s ło w ie W. Szewczyk, Poznań 1974.
^ W. N a w r o c k i , Max von d er Grün i i n n i , "Życie L i-te r a c k ie " 19 74 , n r 3 8 , s . 10.
I n
H. В e r e z a , H ie r a r c h ia , "Tygodnik K ulturalny" 197 4, nr 4 3 , s . 4 .
II M. v o n d e r G r ü n , M iejscam i g o ło le d ź ( S te lle n w e i-s e G l a t t e i i-s ) , tłum . S. В ł a u t , Warszawa 1976.
12
ty" . R ecenzent zauważa w k o n k lu z ji, i ż k sią ż k a M. von d er Grüna j e s t utworem o d użej s i l e o sk a rże n ia i g o r y c z y , cho-c ia ż momentami wykazuje form alną su row ość, a nawet prymityw- ność w a r sz ta tu . Ta s ła b o ś ć s t a j e s i ę jednak n ie sp o d zie w a n ie i z a l e t ą p o w ie ś c i, zw ła sz cza j e ś l i porównać j ą np. z k sią ż k a -mi H. D outiné czy A. M ech tel, gdyż " jej gniew i żądania wyni-k ają z konkretów".
R ecenzent "Trybuny Ludu" [R. P.] r e p r e z e n tu je p o g lą d , ż e M. von d er Grün n a p is a ł ważką p o w ieść. P od k reśla o n , ż e a u to r d osk on ale u k a za ł z a le ż n o ś ć pomiędzy p ra co b io rcą i pracodawcą, przy czym " . . . n ie o g ra n icza s i ę jednak bynajm niej do demasko-wania w s f e r z e p sy c h o lo g ic z n e j ty c h w s z y s tk ic h metod [ . . . ] , l e c z je d n o c z e ś n ie u kazuje z a p a tr z e n ie w id e a ły konsumpcyjne"1-^. Za i s t o t n ą cech ę p isa r stw a M. von d er Grüna uważa krytyk
" . . . z a t a r c ie g r a n ic y pomiędzy f i k c j ą l i t e r a c k ą a tzw . rzeczy -w i s t o ś c i ą ze-w nętrzną -wobec d z ie ła " . P od k reśla ta k ż e doskon ałe oddanie r e a lió w p rzedm ieść Dortmundu, a ta k ż e drobnych - a cz k o l-wiek w sumie ważnych - faktów obyczajowych z ż y c ia ro b o tn i-ków. In minus p o w ie ś c i re cen ze n t u z n a je pewne n ie d o s t a t k i f o r - malne oraz w tr ę ty p u b lic y s ty c z n e .
Ch. G e i s s l e r z a j ą ł s i ę tem atyką ro b otn ik a za c h o d n io n ie-1U
m ieckiego w opowiadaniu "Chłodne d ni" , wydanym w P o ls c e w 1967 r.
W. Orzechowski n ie z b y t e n tu z j a s t y c z n ie p r z y j ą ł u tw ór, przy-z n a ł jednak o b ie k ty w n ie , i ż "nie można p o w ie d z ie ć , aby C h r
is-1 *5
t i a n G e i s s l e r l u b i ł swych w sp ółzio m k ów ..." . C harakteryzując d a le j m ikropowieść za ch od n io n iem ieck ieg o au tora p is z e r e c e n z e n t, że Ch. G e i s s l e r " . . . s to s u ją c te c h n ik ę l i t e r a c k ie g o c o l l a g e ’u , w p la ta ją c w k r ó tk ie fa b u la r n e w ątk i pary bohaterów , m y śli in -nych o só b , t e k s t y z g a z e t , ra d ia i t e l e w i z j i , p r z y ta c z a ją c obiegow e o p in ie i n a s t r o j e - mimo pewnych n aiw n ości w tr a k to
-12
M. W y d m u c h , Gniewny Max von d er Grün, "Nowe K sią ż k i" , 19 77 , nr 3 , s . 43.
11
R. P. Moralność jako lu k s u s , "Trybuna Ludu" 1 9 7 6 , n r 3 1 1, s . 8 .
1 4
Ch. G e i s s 1 e г , Chłodne d n i (K a lte Z e i t e n ) , tłum . К. R a d z i w i ł ł , Warszawa 1967.
15
W. O r z e c h o w s k i , N iep ok oje wychowanków Erharda, "Kultura" 196 8, n r 1 5 , s . 5.
waniu r z e c z y w is t o ś c i jak o m a teria łu l i t e r a c k ie g o i n ie najwyż-szego l o t u w a rszta tu p is a r s k ie g o - u d aje s i ę G e is s le r o w i przekazać podskórny rytm ż y c ia Niemców.. .
Bardzo s u b te ln e j a n a l i z i e poddał utwór Ch. G e is s le r a , W. Sadkowski, w którym fa s c y n u je go u k aza n ie " p rz ek szta łca n ia s i ę dziew czyny w k o b ie t ę [ . . . ] p e łn e j odczuć b li s k i e g o macie-rzyństwa" S łu s z n ie t e ż w id z i t u t a j celow e p o s u n ię c ie auto-ra , k tó ry owej w r a ż liw o ś c i młodej k o b ie ty p rze ciw sta w ia "pro-c e s sw o iste g o rogowacenia" m oralnego, jakiemu p od lega b o h a ter p o w ie ś c i. Recenzent w skazuje na rosn ącą b r u ta ln o ś ć , początkowo n iezau w aża ln ą, k ie łk u ją c ą w podświadom ości rob otn ik a n iem iec-k ieg o wobec G a sta rb eiteró w . W zm ian ie m en ta ln o ści b ohatera utworu d o str z e g a W. Sadkowski nowoczesne w c ie le n i e "nordyckiego mitu" i "marzenia o r a s i e panów". Z k o l e i C .Skrzyposzek w krótkim omówieniu z d a je s i ę d o str z e g a ć podstawowy kierunek wy-mowy id e o lo g ic z n e j utworu w f a k c ie w z r a s ta ją c e j nieświadom ej z a le ż n o ś c i robotników od pracodawcy1 8 .
aiżym wydarzeniem wydawniczym w P o ls c e s t a ł o s i ę op u b lik o-w anie re p o r ta ży G. W a l l r a f f a 1 ^ P otrzeb n y , in t e r e s u j ą c y w stęp
do tomu "T rzynaście niepożądanych rep ortaży" n a p is a ł W. Szew-czy k , dokonując w nim w n ik liw ej a n a liz y nonkonform istycznych tek stó w za ch od n ion iem ieck ieg o au to ra . L ic z n i r e c e n z e n c i wyraża-j ą s i ę w su p erlatyw ach o rep ortaża ch G. W a llr a ffa , p is z ą c o nowym ś w i e t l e , w którym u kazuje on nadreńską r z e c z y w is to ś ć . I tak B. Zamczewski j e s t zd a n ia , ż e le k tu r a tomu G. W a llra ffa j e s t bardzo p o u cza ją ca , p o siad a n ie ja k o ch a ra k ter "kursu do-k s z ta łc a ją c e g o " . R eportaże za ch o d n io n iem ieck iego au tora prezen-tu ją zw yczajny obraz d nia pow szedniego w R ep u b lice F ed eral-n e j2 0 .
0 metodach G. W a llr a ffa -r e p o r te r a p is z e W. B i a l i k , p odk reś-Tamże.
du" 11 9 6 8 ,Sn r 48* s . W5? k i f 00 ЬУ był0# gdyby*” ’ "ТГУЬ“ 113 Lu~ 18
C. S к r z у p o s z e k , Dwa p o s ła n ia w s tr o n ę w sp ó łcze-snych N ie m ie c ,‘M ie się c z n ik L ite r a c k i" 1968 , n r 5 , s . 1 2 3 -1 24 .
1^ G . W a l l r a f f , T r zy n a ście niepożądanych rep ortaży (.Dreizehn unerwünschte R ep ortagen ), tłum . H. W a n d o w s k i , w stęg w. S z e w c z y k , Poznań 1973.
B. Z a m c z e w s k i , Egzotyka r z e c z y b l i s k i c h , "Nowe K siążk i" 1 9 7 3 , nr 2 4 , s . 2 9 -3 0 .
ł a j ą c , ż e l i t e r a t u r a tworzona p rzez te g o au tora ró ż n i s i ę za-sa d n iczo od w ybitnych n ie r a z utworów innych p is a r z y za ch od n io- n ie m ie c k ic h , ta k ż e k r y ty c z n ie rozp raw iających s i ę w swych utwo-rach z r z e c z y w is to ś c ią nad Renem. I s t o t a rz ecz y p o le g a na tym, ż e " . . . W a llr a ff n ie sza n u je normy » o d św iętn y ch « repor-terów i własnymi rękoma wyważa drzwi s z c z e l n i e zam knięte przed
21
ludźm i z zewnątrz" . R ecenzent zwraca w ięc uwagę, ż e G .W all- r a f f d a le k i j e s t od f i k c j i l i t e r a c k i e j , tw orzy n a to m ia st l i -te r a t u r ę fa k tu .
S łu s z n ie zauważa inny r e c e n z e n t , S. W ilczek , ż e w swych re-p o rta ża ch G. W a llr a ff n ie poddaje b ezp o śre d n iej k ry ty c e np. o s ią g n ię ć gospodarczych R ep u b lik i F e d e r a ln e j, l e c z " . . . p a trzy na t e w s z y s tk ie u p a ja ją c e innych zja w isk a z innego a sp ek tu , z e s tr o n y czło w iek a p rzera żo n eg o , o n ieśm ielo n eg o b r u ta ln o ś c ią w a lk i o b y t , b ezw zg lęd n o ścią pozornego s tw ie r d z e n ia , że » A lle s i s t in Ordnung« [ . . . ] , n ie są to r e p o r ta ż e p is a n e z n ie n a w iś c ią . P is z e p r z e c ie ż o sw o ich , o s tr z e g a ic h przed za-tra cen iem krytycyzmu i samokrytycyzmu, w y stęp u je p rzeciw b ło
-22
giemu pozornemu spokojow i społecznem u" . R eportaże G. W a llra f- f a nazywa S. W ilczek odważną k sią ż k ą . i wyraża za d o w o len ie, ż e z o s t a ła ona przetłum aczona na ję z y k p o ls k i .
Na n iesza b lo n o w o ść w ukazywaniu s p o łe c z n o p o lity c z n e j r z e -c z y w is t o ś -c i R ep u b lik i F e d e r a ln e j, na rzeczow ość i konkretność
p i 24
faktów' э oraz na d em askatorski ch a ra k te r r e p o r ta ż y , wskazują p o z o s t a l i r e c e n z e n c i tomu G. W a llr a ffa .
K olejną p o zy cją mówiącą o zachodnioniem ieckim dniu powszed-25
. nim j e s t k sią ż k a E. Runge "Protokoły b o ttr o p s k ie " , ta k ż e i
21 W. В i a 1 i k , N iepożądane r e p o r ta ż e , "L iteratu ra" 1973» nr 4 3 , s . 5 .
2 S. W i 1 с z e k , N ie w szystko z ł o t o . . . , "Poglądy" 1973» n r 2 4 , s . 12.
J . T e r m e r , R eportaże W a llr a ffa , "Trybuna Ludu" 1973» n r 2 8 6, s . 6 .
2 i ł E. B o r k o w s k a , Wymowa fak tó w , "L itera" 197 3, nr 1 2 , s . 3 5 ; L . B u g a j s k i , Przeciwko e sta b lish m e n to w i, "Nurt" 1 9 7 5 , nr 2 , s . 3 3 -3 4 .
E. R u n g e , P ro to k o ły b o ttr o p s k ie (B o ttr o p e r P ro to k o l-l e ) , tłum . Z. R y b i c k a , w stęp W. S z e w c z y k , Poznan 1973.
w tym wypadku poprzedzona wstępem p ió r a W. Szew czyka, ukazu-jącym p u b lik a c ję E. Runge w k o n te k ś c ie inn ych tomów z zak resu l i t e r a t u r y ś w ia ta p racy.
J . Roszkowski p i s a ł w swej r e c e n z j i, ż e " . . . k sią żk a j e s t le k tu r ą odkrywczą, czymś na wzór dokumentu, a zarazem i d z ie -ł a dram atycznego, z e w szy stk im i cechami te g o gatunku [ . . . ] stw orzony z o s t a ł tch n ą cy autentyzmem i ś w ie ż o ś c ią sp o jr z e n ia obraz ż y c ia i poglądów , o k tó rych n ig d z ie w i ę c e j , a n i w l i t e -r a tu -r z e , a n i w p r a s ie z a c h o d n io n ie m ie c k ie j, n ie ma mowy, k tó-rych s i ę n ie zna i n i e d o s tr z e g a . W tym w z g lę d z ie k sią żk a E r ik i Runge j e s t czymś odkrywczym, zdumiewając n ie z m ie r n ie k ontrastem między sk rom n ością, p r o s to tą zastosow anych środków a ogromem i wagą zaw artych na j e j łamach prawd o ty c h , któ-rych m ieszczań sk a l i t e r a t u r a NRF w ola ła b y p r z e m ilc z e ć i k tó
-26
rych za w szelk ą cenę ch cian o by pozbawić g ło su " . W d a ls z e j c z ę ś c i swego in te r e s u ją c e g o omówienia re p o r ta ży E. Runge s łu -s z n ie zauważa J . Ro-szkow -ski, i ż " . . . t o , co zap rezen tow ała w sw ojej k s ią ż c e E rika Runge, j e s t polem iką z u ta rty m i pogląda-mi i schematami myślowymi w NRF, zg o d n ie z którym i j e s t to k r a j, w którym n ie a k tu a ln e ju ż są m a rk sisto w sk ie nauki o w a lce k la so w e j. K siążka t e j a u to r k i j e s t dowodem, ś w ia d e c t-wem, że j e s t z u p e łn ie in a c z e j" 2 7 . Krytyk r e k a p itu lu ją c swe
rozważania wyraża p o g lą d , ż e tom re p o r ta ży E. Runge ta k ż e d la p o ls k ie g o c z y te ln ik a j e s t fr a p u ją c y , gdyż pozwala poznać f a k t y , o k tó rych n ie mówią in n e , tłum aczone u n a s , p o z y c je zachod- n io n ie m ie c k ie ; m. i n . l e p i e j można po le k tu r z e "Protokołów b o ttr o p sk ic h " rozum ieć rosn ące z n a c z e n ie za c h o d n io n iem ie ck ie j
28 le w ic y s p o łe c z n e j
Również S. W ilczek j e s t z d a n ia , i ż j e s t t o " . . . k sią ż k a po-rywająca c z y t e ln ik a autentyzmem w ypow iedzi, tragizmem lo s u g ó
r-p o
ników, którym odebrano p ra cę i n a d z ie ję " . Przy pełnym uzna-n iu d la ideowego zn a c z e n ia tomu E. Runge, r e c e n z e n t d o strz eg a
26
J . R o s z k o w s k i , N iecod zien n y b o h a ter l i t e r a t u r y NRF, "Nowe K siążk i" 1 9 7 4 , n r 3 , s . 6 6 .
27 Tamże, s . 6 7 . po
P or. ta k ż e : B u g a j s k i , op. c i t . , s . 34.
29 S. W i l c z e k , Śmierć k o p a ln i, "Poglądy" 19 74, n r 8 , s . 12.
k ilk a w arsztatow ych n ie d o c ią g n ię ć , ja k np. f a k t , ż e p o s z c z e g ó l-ne r e p o r ta ż e stan ow ią n ie c o "rozkojarzone o p o w ie ś c i" , czy
sw o is ta "surowość ję zy k a " , k tóra n ie we w s z y s tk ic h rep orta-żach ś c i ś l e p rzy leg a do t r e ś c i .
Do znanych d o tych cza s w P o ls c e autorów o r i e n t a c j i robot-n ic z e j d o s z ła w roku 1975 A. M ech tel, k ied y to przetłum aczona z o s t a ła j e j pow ieść "Przegrane gry"3 0 . M. Wydmuch u p a tru je w j e j utworach pewnego podobieństw a do tw ó r c z o śc i H. D ou tin é, gdyż " . . . sumują s i ę one w p o czu ciu b e z r a d n o śc i, sw o isteg o n ih iliz m u , w yrażającego s i ę , w dem onstracyjnych wprawdzie, a l e n ie z u p e łn ie p o lity c z n y c h e k s c e s a c h ..." 31 Także' i w wypadku "Przegranych g ie r " r e cen ze n t w id z i p o lit y c z n ą n ie d o j r z a ło ś ć a u to r k i.
M. A niśkow icz w skazuje na p r z e d s ta w ie n ie p rzez A. M echtel dwóch św iatów : ro b o tn icze g o i stu d e n c k ie g o , p rzy czym każdy z n ic h r e p r e z e n tu je różne sposoby pojmowania i o c e n ia n ia rz ecz y -w i s t o ś c i . Św iat m ie sz cza ń sk o ro b o tn iczy wydaje s i ę być u s t a b i l i -zowany, pogodzony z losem , zaś ś w ia t stu d en ck i w a lczy n ie c o naiw n ie o tożsam ość i prawo do sam o o k reślen ia . Jak zauważa re cen ze n tk a , " . . . autorka n ie bawi s i ę jednak w k rytyk ę pos-taw. Owo z d e r z e n ie dwóch św iatów [ . . . ] s łu ż y j e j do czegoś in -nego. J e s t oskarżeniem system u, k tóry o d b iera ludziom w olność i sk a zu je na bezm yślne ż y c ie z d nia na d z i e ń . . . " 32 W swej k r ó tk ie j a n a l i z i e w a r to ś c i a r t y s ty c z n e j p o w ie ś c i, M. Aniśko-w icz p o d k reśla nierów ność poziomu, ja k i pewne n ie u s t a b i l i z o -wanie w a r sz ta tu tw órczego.
Znany ju ż w P o ls c e G. W a llr a ff p is z e swe k s ią ż k i ta k ż e we w spółpracy z innymi au toram i, ja k np. z B. Engelmannem. Ich d oskon ała p o zycja "Wy na g órze - my na d o le" 33 d o czek a ła s i ę
30 A. M e c h t e l , P rzegrane gry (Kappute S p i e l e ) , tłum . K. S z y s z k o w s k a , Warszawa 1975.
31 M. W y d m u с h , "Przegrane gry " , c z y l i w olność wyboru, "Nowe K siążk i" 1 9 7 6 , nr 1 , s . 23.
32
M. A n i ś k o w i c z , W konw encji p rzegranych g ie r , "Li-te r a tu r a na Ś w iecie" 19 76 , nr 1 0 , s . 309.
33 В. E n g e l m a n n , G. W a l l r a f f , Wy na g ó rze - my na d o le (I h r da oben - w ir da u n te n ), tłum . H. W a n- d o w s к i , w stęp W. S z e w c z y k , Poznań 1976.
za d ziw ia ją c o n ik łe g o echa w p o ls k ie j k r y ty c e l i t e r a c k i e j . Z b a rd ziej is t o t n y c h głosów odnotować można w z a s a d z ie ty lk o omówienie K. C zeja rk a, k tó ry bardzo wysoko o c e n ia "demaskator-s k i rep o rtaż" obu p is a r z y . R ecenzent uwypukla o k o lic z n o ś ć , że obaj u ja w n ia ją fa k ty - z h i s t o r i i Rzeszy N iem ie ck iej w zględ-n ie z okresu R ep u b lik i F ed eraln ej N iem iec — k tó r e c z ę s to by-ł y skrywane przed o p in ią p u b lic z n ą . IXiżą s i ł ę wyrazu k s ią ż k i oraz z n a c z e n ie dokumentu d n i m inionych i w sp ó łczesn y ch u z y s k a li o n i " . . . n a jp ro stszy m i środkami wyrazu, n ajp rostszym ję zy k ie m , niem al bez komentarza [ • • • ] » p ozw alają w id z ie ć sprawy św ia ta k a p ita lizm u w ostrym , niekonwencjonalnym ś w i e t l e . O garniają go bardzo krytycznym sp ojrzen iem " 3^.
A n a liz u ją c p r z y j ę c ie z a c h o d n io n iem ie ck ie j l i t e r a t u r y o r ie n -t a c j i r o b o tn ic z e j w P o ls c e , można s t w i e r d z i ć , że utwory ta k ic h P is a r z y , ja k ; B. Engelmann, Ch. G e i s s l e r , M. von d er Grün, A. M ech tel, E. Runge i G. W a llr a ff w yw ołały u zn a n ie i p rzych y ln e g ło s y lic z n y c h recen zen tów , zw ła sz cza o d n ośn ie do n ow a to rsk iej r o l i w z a k r e s ie ukazywania problemów za ch o d n io n iem ieck iego ś w ia ta p racy . Omówienia p o ls k ic h krytyków, ja k k o lw iek pozy-tyw ne, n ie om ieszk ały wskazać na pewne n ie d o c ią g n ię c ia a r t y s - tyczn o -w a rszta to w e n ie k tó r y c h p is a r z y .
J e d n o g ło śn ie jednak p rzyzn ają r e c e n z e n c i, ż e p rzy sw o jen ie powyższych p o w ie ś c i i re p o r ta ży język o w i polskiem u b y ło ważnym i potrzebnym przejawem za in te r e so w a n ia p o ls k ic h wydawnictw te g o typu l i t e r a t u r ą , k tóra w niekonw encjonalny sp osób u kazuje rze-c z y w is ty , n ie sfa łsz o w a n y obraz sp o łe cze ń stw a R ep u b lik i F ed era l-n ej N iem iec.
U zupełnieniem r e c e p c j i l i t e r a t u r y r o b o tn ic z e j w P o ls c e są stosunkowo l i c z n e a r ty k u ły , s z k ic e i wywiady, k tó r e w dużym sto p n iu p r z y c z y n iły s i ę do le p s z e g o rozpropagowania te g o p iśm ien n ictw a w naszym k ra ju . Z w a ż n iejszy ch p o z y c j i można t u t a j wymienić prace o l i t e r a t u r z e r o b o tn ic z e j3 5 , s z k ic e o
po-К. С z e j a r e k , M yśli n ie z a le ż n e , k ry ty czn e i odważ-n e . . . , "L iteratu ra" 1 9 7 7 , nr 9 , s . 12. 8 B4 S u r 0 w s к a , L ite r a tu r a ro b o tn icza w NRF, "Nurt" 19 71 , nr 1 0 . s . 3 8 -4 1 ; N a w r o c k i , op. c i t . ; S. В г о d z к i , RFN: l i t e r a t u r a r o b o tn icza i o k o l i c e , " L iteratu -ra na S w iecie" 1977, n r 1 2 , s . 2 5 4 -2 6 5 .
sz c z e g ó ln y c h p is a r z a c h , ja k G r a n i t z k i ^ , M. von d er G riin ^ , G. W allraff-58, d a le j o G m p ie 61^ , czy w r e s z c ie k ilk a wywiadów z G. W alłraffem ^0 .
P rzytoczon y powyżej m a te r ia ł pozwala s t w ie r d z ić , ż e p o ls k i c z y t e ln ik p o sia d a n i e z ł ą o r ie n t a c j ę w z a c h o d n io n iem ie ck ie j l i -te r a tu r z e r o b o tn ic z e j; j e s t to jednak obraz n ie p e łn y , wymaga-ją c y d a ls z y c h przekładów , ta k ż e innych n iż tłu m a cz en i d otych -cz a s p is a r z e . Walory t e j p rozy są p rzez p o ls k ie g o o d b io rcę w p e ł n i d o c e n ia n e , n a le ż a ło b y jednak pom yśleć o p e łn ie jsz y m n iż d o ty ch cz a s za in ter eso w a n iu p o ls k i e j k r y ty k i, zw ła sz cza wy-wodzącej s i ę z kręgów u n iw e r s y te c k ic h . Daje s i ę ta k ż e odczuć brak p o w ażn iejszego opracow ania tem a ty k i p iśm ien n ictw a o r ie n ta -c j i r o b o t n ic z e j , odgryw ającej w ż y c iu lite r a c k im R ep u b lik i Fe-d e r a ln e j N iem iec coraz p o w a żn iejszą r o lę .
I n s t y t u t F i l o l o g i i Germańskiej UŁ
^ W. S z e w c z y k , G r a n itz k i i i n n i , "Życie L ite r a c k ie " 196 6, n r 4 5 , s . 2 .
37 P or. m. i n . : W. S z e w c z y k , Skąd przychodzą u p io r y ? , "Życie L ite r a c k ie " 19 76 , nr 3; t e n ż e , Jak to w ła ś c iw ie było?, "Życie L ite r a c k ie " 197 9, n r 2 3.
3 8 P or. m. i n . : N. H o n s z a , Napalm p rzez pryzmat bos-k ieg o a l i b i , "Odra" 196 8, n r 7 - 8 , s . 5 9 -6 1 ; H.W a n d o w s k i , Ten w a r ia t W a llr a ff, "Nurt" 1 9 7 2 , nr 1 0 , s . 2 1 -2 3 ; W. S z e w -c z y k , W a łlr a ff an te p o r ta s , "Życie L ite r a c k ie " 19 7 4 , n r 7 , s . 2; t e n ż e , 14 m ie s ię c y d la W a llr a ffa , "Życie L ite r a c k ie " 1 9 7 4, n r 2 5 , s . 2; H. H a r t w i g , W cielen ia rep o r ter a W allraf-f a , "Kultura" 1 9 7 7 , nr 4 5 , s . 2 , 15; K. A. K u c z y ń s k i , S ow izd rzał z n a d reń sk iej K o lo n ii, "Odgłosy" 1 9 7 9 , n r 13* з . 6 .
^ Por. m. i n . : R. К u b o ń , Gruppe 6 1 . E ntw icklungsprozeß und P r o f i l , "Germanica W r a tis la v ie n s ia " 197 5, nr 2 1 , s . 8 7 -9 8 .
P or. m. i n . : N. H 0 n s z a , P rzeob raża n ie obrazu l i t e r a c -k ie g o . Rozmowa z Günterem W alłraffem , "Życie L ite r a c k ie " 197 7, nr 3 , s . 5; А. К r z e m i ń s к i . Trzeba p ła c i ć so b ą. Rozmowa z Günterem W alłraffem , "P olityk a" 19 7 8 , nr 2 1 , s . 11.
K r z y sz to f A. Kuczyński
WESTDEUTSCHE ARBEITERLITERATUR UND DEREN AUFNAHME IN DER VR POLEN
D ie w e std e u tsch e A r b e it e r l i t e r a t u r i s t in d er VR P o len re-l a t i v g u t bek ann t, ü b e r s e t z t wurden Romane und Reportagen von Ch. G e i s s l e r , M. von d er Grün, A. M ech tel, E. Runge und G. W a llr a ff. Z a h lr eich e R ezensenten haben se h r p o s i t i v den id e o lo -g is c h e n I n h a lt , das k ü n s t le r is c h e Niveau e in z e ln e r B e le g e da-gegen etwas k r i t i s c h b e w e r te t. B eson deres I n t e r e s s e r u f t G. W a llr a ff m it s e in e n "Dreizehn unerwünschten Reportagen" h e r -v o r , was mehrere A r t ik e l und I n te r v ie w s , R ezen sionen und Es-s a y Es-s , b ew eisen .
Der A u fsa tz g i b t auch w ic h tig e r e S tu d ien und S k izzen an , d ie s i c h m it d e r A r b e it e r l i t e r a t u r d er B un d esrepu b lik Deut-sch lan d b e s c h ä ftig e n .
