Filipkowski, Tadeusz
"Związek Obrony Kresów Zachodnich
1921-1934. Powstanie i działalność",
Marian Mroczko, Gdańsk 1977 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 526-529
5 2 6 R ecenzje i om ówienia
m ogłoby p rz y n ie ść w p rzy szło ści p ew n e k o rzy ści i d la ru c h u p o lsk ieg o ” s. Z a sy g n alizo w an e w yżej zag ad n ien ie z p ew n o ścią z a słu g u je n a z ain tere so w a n ie się n im ro d zim y ch bad aczy .
R easu m u jąc w y p ad a stw ie rd zić , iż o trzy m a liśm y p ra c ę w arto ścio w ą, znacz n ie p o szerzającą n a sz ą w ied zę o d z ie jac h P ru s w m ięd zy w o jen n y m o k re sie, n a ogół w o ln ą o d u p ro szczo n y ch ocen, k o n cep cy jn ie n iesch e m aty cz n ą . W y d aje się je d n a k , że a u to r n ie zach o w ał n a le ż y ty c h p ro p o rc ji i z b y t ro zb u d o w ał p rz y p i sy k o sztem z asad n iczej tre ś c i. W arto jeszcze do d ać, że H a n s-P e te r E h n i u z y sk a ł za sw o ją p ra cę sto p ień d o k to ra w p a źd z iern ik u 1974 ro k u , a ju ż w n a stę p n y m ro k u z o stała o n a zap rezen to w an a szero k iem u k ręg o w i odbiorców .
M a rek A n d r z e jw s k i
M a r i a n M r o c z k o , Z w i ą z e k O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h 1921— 1934. P o w s t a n i e i d z i a ł a l n o ś ć , G d a ń s k 19T7, W y d a w n i c t w o M o r s k i e , s s . 264.
R ecenzow ana p ra c a n a le ż y do k rę g u te m a ty k i, zw iązan ej z k sz tałto w a n ie m się i ro zw o jem p o lsk iej m y śli z ach o d n iej. M yśl ta z ro d ziła się w X IX stu le c iu ja k o w y ra z sam o o b ro n y n a ro d u p o lsk ieg o , zagrożonego w sw y ch p o d staw ach p rz ez p o lity k ę p a ń stw a n iem ieck ieg o i w sp ó łd z iała ją cy c h z n im , b ąd ź celow o przezeń tw o rzo n y ch o rg a n iz ac ji n acjo n a listy c zn y c h . T o n ieb ezp ieczeń stw o n a j w cześn iej dostrzegU d ziałacze p olscy ziem z ab o ru p ru sk ieg o , k tó rz y p rz y stą p ili do o rg a n iz o w a n ia sam o o b ro n y p rz e d n a p o rem g erm a n iza cy jn y m i p o zy sk i w a n ia d la te j id e i św ia tle jsz y c h u m y słó w w K ró le stw ie P o lsk im i G a licji. O sta tn ia fa za I w o jn y św ia to w e j i co raz re a ln ie jsz e m ożliw ości o d ro d zen ia się p a ń stw a p o lsk ieg o sp o tęg o w ały w z ro st n a stro jó w n a c jo n a listy c z n y c h w N iem czech, zag ro żo n y ch u tr a tą zdobyczy n a w schodzie. P ro b le m p o lsk iej g ra n ic y z ach o d n iej, w y b u ch p o w sta n ia w ielk o p o lsk ieg o i trz y k o lejn e z ry w y n iep o d leg ło ścio w e n a Ś lą sk u jeszcze b a rd z ie j p o g łęb iły k o n flik t p o lsk o -n iem ieck i. C hociaż N iem cy m u siały p o d p o rząd k o w ać się d ecyzjom w e rsa lsk im , to je d n a k w e w n ę trz n ie n ie c h c ia ły się z n im i pogodzić. U ru c h o m iły c ały a rse n a ł śro d ków , z m ie rza ją c y ch do p o d w ażen ia ty c h d ecy zji i o d zy sk an ia w p rzy szło ści u trac o n eg o sta n u p o sia d an ia n a Ś ląsk u , w W ielkopolsce i n a P o m o rzu . Z tą m y ślą ro zb u d o w y w an o sieć o rg a n iz ac ji ziom kow skich i re w izjo n isty cz n y ch , tw o rzo n o in s ty tu ty n au k o w e i p o lity czn e, z ajm u ją c e się ziem iam i w sch o d n im i. W ładze n iem iec k ie p a tro n o w a ły tak ż e ró żn y m o rg a n izac jo m n a c jo n a listy c z nym , d z ia łają cy m w śró d m n iejszo śc i n iem iec k iej w P o lsce. U trz y m u ją c y się s ta n zag ro żen ia ze stro n y N iem iec n a k az y w a ł P o lak o m zach o w an ie czu jn o ści i p o d ejm o w an ie in ic ja ty w , p rz e c iw d zia ła jąc y ch p oczynaniom zach o d n ieg o są sia d a . T o zag ro żen ie n a jw cz eśn ie j d o strz eg li m ieszk ań cy W ielk o p o lsk i, P om o rz a i Ś lą sk a . T am te ż z ro d ziła się id ea u tw o rz e n ia Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich , o rg a n iz a c ji p o w sta łe j sa m o rzu tn ie w 1921 ro k u z istn ie ją c y c h w W ielkopolsce lo k aln y c h k o m itetó w o b ro n y G órnego Ś ląsk a. O rg a n iza cja ta , ro z w ija ją c a p oczątkow o d z ia łaln o ść w W ielkopolsce, n a G órnym Ś lą sk u i P o
2 A r c h i w u m A k t N o w y c h , z e s p . M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , s y g n . 4516, s. 38, K o n s u l a t G e n e r a l n y R P w K r ó l e w c u d o M S Z , I I 1928.
5 2 7
m o rzu , z czasem p rz e ro d z iła się w o g ó ln o p o lsk ą. Istn ie ją c y w la ta c h 1921— 1934 Z w iązek O b ro n y K resó w Z ach o d n ich w w y n ik u z aw arc ia u k ła d u p o lsk o -n iem ieck ieg o w 1934 ro k u , w zm ien io n ej s y tu a c ji p o lity c zn e j, z o stał p rz e k s z ta ł cony w P o lsk i Z w iązek Z ach o d n i.
Z w iązek O bro n y K resó w Z ach o d n ich d o czek ał się w reszcie o p raco w a n ia m o n o g raficzn eg o p ió ra M a rian a M roczki. P ra c a sk ła d a się ze w stęp u , 6 ro z d ziałó w p ro b lem o w y ch , zak o ń czen ia, w y k azu ź ró d e ł i b ib lio g ra fii, in d e k su n a zw isk o ra z 19 ta b e l, ilu s tru ją c y c h ró żn e d zied zin y d z ia łaln o śc i Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich w la ta c h 1921— 1934. J e j p o d staw ę źró d ło w ą stan o w ią m a te ria ły a rc h iw a ln e ró ż n ej p ro w e n ien c ji, g łó w n ie zaś P o lsk ieg o Z w iązk u Z ach o d n ieg o , u z u p ełn io n e p ra są i w sp o m n ien iam i.
J a k ju ż w sp o m n iałem , k o n stru k c ja p ra c y m a u k ła d p ro b lem o w y . K ażdy ro z d z ia ł zam y k a ją stre sz cz en ie i w n io sk i. U k ład p ro b lem o w y k sią żk i je s t p rz e jrz y s ty , p o k a zu je ró żn e p łaszczy zn y d z ia łaln o śc i Z w iązk u O bro n y K resó w Z ac h o d n ich w trz y n a sto le tn im o k re sie jeg o is tn ie n ia . N ie p rz e k o n u je m n ie n a to m ia st u z asad n ien ie A u to ra , że k o n stru k c ję ta k ą d e te rm in u je m a te ria ł ź ró d ło w y; n a jc z ęśc iej p ro to k o ły i sp raw o zd an ia, re la c jo n u ją c e d z ia łaln o ść o rg a n iz ac ji. R o zd ział p ierw szy p ośw ięcony je s t a n a liz ie ·— dość p o w ierzch o w n ej — w aru n k ó w , w ja k ic h tw o rz y ł się Z w iązek O b ro n y K resó w Z ach o d n ich . P u n k te m w y jścia d la ro zw ażań A u to ra b y ło o d zy sk an ie n iep o d le g ło ści p rzez P o lsk ę i w a lk a o g ra n ic e zach o d n ie. R u ch w o b ro n ie p o lsk o ści Ś lą sk a w y zw o lił w n a szym sp o łeczeń stw ie o g ro m n ą dozę p a trio ty z m u , p o stan o w io n o w ięc p o d trz y m ać go i n a d ać m u zo rg an izo w an y c h a ra k te r. Z ro d ziła się w ów czas m y śl u tw o rz e n ia Z w iązk u O bro n y K resó w Z ach o d n ich . O rg a n iza cja ta zaczęła tw o rzy ć się sp o n ta n ic z n ie w sie rp n iu i w rz eśn iu 1921 ro k u , zaś o sta te c zn e ra m y o rg a n iza c y jn e p rz y b ra ła je sie n ią teg o ro k u . G łów nym je j o śro d k iem b y ł P o zn ań . S tru k tu rę i w a ru n k i o rg a n iz ac y jn eg o d z ia ła n ia Z w iązk u p rz e d sta w ia ro z d z ia ł d ru g i. W la ta c h 1921— 1925 n a stę p u je w zm o cn ien ie o rg a n iz ac y jn e Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich , k tó ry ro zszerza sw ą d ziałaln o ść tak ż e n a w o je w ó d ztw a c e n tra ln e . W 1922 ro k u zo rg an izo w an o O k ręg Ś ro d k o w y z sie d zib ą w W arszaw ie. Z w iązek O b ro n y K resó w Z ach o d n ich s ta ra ł się d o trze ć ró w n ież n a p o g ran icze m azu rsk ie. U tw o rzo n o w ów czas k o ła w P ło ck u , M ław ie, O stro łęce, Ł om ży, K o ln ie, S zczuczynie, G ra jew ie , A u g u sto w ie i S u w ałk ach . N aw iąza n o tak ż e w sp ó łp racę ze Z w iązk iem P u szczań sk im , lo k a ln ą o rg a n iz ac ją K u r piów , k tó ry p o d p o rząd k o w ał się Z w iązk o w i O bro n y K resó w Z ach o d n ich . O k ręg Ś ro d k o w y ro z w ija ł się pow oli, a le sy ste m aty c zn ie : w 1925 ro k u liczy ł 14 kół i 1691 członków , n a to m ia s t w 1934 ro k u liczb a k ół w zro sła do 89, a liczb a członków do 7508.
A u to r p o czy n ił też p ew n e p ró b k i u c h w y cen ia sk ła d u so cjaln eg o członków i d z ia łac zy Z w iązk u O b ro n y K resów Z ach o d n ich . Z p rzep ro w ad zo n y ch a n aliz w y n ik a, że n a p rz y k ła d w O k ręg u Ś ro d k o w y m , zw łaszcza n a o b szarze p o g ra n icza m azu rsk ieg o , w 1926 ro k u w p ra c a c h Z w iązk u n a jlic z n ie j u czestn iczy li n au czy ciele. Z n aczn y u d z ia ł n au cz y cie lstw a o d n o to w an o ró w n ież w o k ręg ach p o zn ań sk im i ślą sk im . C złonkow ie Z w iązk u re k ru to w a li się sp o śró d w szy stk ich k las i w a rstw sp o łeczn y ch . D alszy ro zw ó j o rg a n iz ac y jn y Z w iązk u O b ro n y K re sów Z ach o d n ich n a s tą p ił w la ta c h 1929— 1934.
K o lejn e dw a ro z d ziały pośw ięcono om ó w ien iu a n ty p o lsk ie j p o lity k i N ie m iec n a a re n ie m ięd zy n aro d o w ej i d z iałaln o ści n iem ieck ich o rg a n iz a c ji n a cjo
-5 2 8 Recenzje i om ówienia
realisty czn y ch w P o lsce. Z ag a d n ien ia te są ju ż zb ad an e pod w zględem n a u k o w ym . N a u w ag ę z asłu g u ją om ów ione p rzez A u to ra , o rg an izo w a n e p rzez Z w ią z ek O bro n y K resó w Z ach o d n ich n a szero k ą sk a lę m asow e im p rez y p ro p a g a n dow e w ra m a c h d n i, ty g o d n i b ąd ź m iesięcy , pośw ięco n y ch o b ro n ie ziem za ch o d n ich . W ra m a c h ty c h im p re z n a p rz y k ła d w d n ia c h 15— 31 p a źd z iern ik a 1933 ro k u zo rg an izo w an o obch o d y p o d h a słem „ P ru sy W schodnie a P o lsk a ” .
P ro b lem o m W arm ii i M azu r w p ro g ra m ie i d z ia ła ln o śc i Z w iązk u M arian M roczko p o św ięcił o so b n y a rty k u ł, o p u b lik o w an y w p o p rzed n im zeszycie „K o m u n ik a tó w M azu rsk o -W arm iń sk ich ” , k tó ry sta n o w i ro zw in ię cie tez z aw a r ty c h w o m aw ian ej p ra cy . Z w aln ia to re ce n ze n ta o d o b o w iązk u u sto su n k o w an ia się do ty c h k w e stii. M niej zn an y m zag ad n ien iem , w y d o b y ty m p rzez A u to ra w o m aw ian ej k siążce, je s t w sp ó łp raca Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich z o rg a n iz a c ja m i p o lo n ijn y m i w E u ro p ie i S ta n a c h Z jed n o czo n y ch . S zkoda, że p ro b lem te n z o stał zaled w ie d o tk n ię ty , ch o ciaż z asłu g iw a ł n a szerszą a n alizę.
N a szczególną u w ag ę z a słu g u je d zia łaln o ść k u ltu ra ln o -o św ia to w a , p ro w a dzona p rz ez Z w iązek O b ro n y K resó w Z ach o d n ich w śró d m ieszk ań có w w o je w ództw zach o d n ich . Z o stała ona om ów iona w ro z d ziale p iąty m . D ziałaln o ść ta m ia ła n a c e lu p o p u lary z o w a n ie d o ro b k u i w a rto śc i k u ltu ry p o lsk iej, św iad o m ie i celow o p o m n ie jsz an e j u p rzed n io p rzez N iem ców . R ów nocześnie z o rg a n iz o w an iem k o n certó w a rty sty c z n y c h p o d jęto a k cję o d czy to w ą n a te m a ty h isto ry czn e o ra z a k tu a ln e z ag a d n ien ia do ty czące sto su n k ó w p o lsk o -n iem ieck ich . T ę fo rm ę d ziałaln o ści, do k tó re j w łączy li się n au k o w cy z U n iw e rsy te tu P o zn ań sk ieg o , sto so w an o g łó w n ie w W ielkopolsce. N a to m ia st n a G órnym Ś lą sk u o rg a nizo w an o d o k sz tałc ając e k u rsy w ieczorow e d la d o ro sły ch , o d czy ty i w y cieczk i do g łó w n y ch o śro d k ó w k u ltu ry p o lsk iej. N a jb a rd z ie j ro zp o w szech n io n ą fo rm ą p ra c y k u ltu ra ln o -o św ia to w e j n a P o m o rzu b y ły k u rsy -w ieczorow e i u n iw e rsy te ty pow szech n e. D ziałaln o ścią k u ltu ra ln o -o św ia to w ą i o p iek u ń czą o b ję to ró w n ież lu d n o ść p o lsk ą w N iem czech. N a ty m o d cin k u Z w iązek śc iśle w sp ó łp ra co w ał ze Z w iązk iem P o lak ó w w N iem czech. D la m ło d zieży p o lo n ijn e j o rg a n i zow ano k o lo n ie le tn ie , w y cieczk i k rajo zn aw cze, w y sy łan o k sią żk i p o lsk ie, u d z ie lan o pom ocy sty p e n d ia ln e j osobom , p o d ejm u jący m n a u k ę w szk o łach śre d n ic h i w yższy ch w k ra ju . Z in ic ja ty w y Z w iązk u p o w stało w P o z n a n iu T o w arzy stw o M iłośników H isto rii Z iem Z ach o d n ich o raz in s ty tu ty : B a łty c k i w T o ru n iu i Ś lą sk i w K ato w icach . O rg a n iza cja d y sp o n o w ała też w ła sn ą a g en c ją p raso w ą i p ism em „ S tra ż n ic a Z ach o d n ia” .
P ro b le m y g o sp o d arcze, zw iązan e z p rzejm o w an iem i lik w id a c ją w łasn o ści n iem iec k iej o raz w y p ły w ający m i stą d ro zliczen iam i fin an so w y m i om ów ił A u to r w o sta tn im , szó sty m ro zd ziale.
P ra c a M a rian a M roczki m a c h a ra k te r m a te ria ło w y . A u to r d o ta rł do w ie lu źró d eł, k tó re s ta ra ł się w y k o rzy stać w k siążce. Z a b ra k ło w n ie j je d n a k sz e r szy ch o d n iesień i u o g ó ln ień , k tó re w teg o ty p u p ra c a c h są k o n ieczn e. W y d aje m i się , że A u to r m ógł zrezy g n o w ać z d ro b iazg o w ej a n a liz y i eg ze m p łifik a c ji poszczególnych fo rm d z ia łaln o śc i Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich , n a to m ia st p rzy to czy ć o p in ię re s o rtu sp ra w z ag ran iczn y ch i p o lsk ich p lacó w ek dy p lo m aty czn y ch w N iem czech o ic h sk u te czn o ści i z asię g u o d d z iały w a n ia. W arto b y ło b y ró w n ież p rzy to czy ć o p in ię Z w iązk u P o lak ó w w N iem czech o re z u lta ta c h w sp ó łp racy o b y d w u o rg a n iz ac ji.
5 2 9
P o lsk i n a ziem iach zach o d n ich . C zy w obec teg o n ie n a le ż ało ro z p a try w a ć jego zało żeń p ro g ram o w y ch w k o n tek ście m y śli zach o d n iej w P o lsce m iędzyw o je n n e j.
R ecen zo w an a p ra c a m a ró żn ą w a rto ść poznaw czą. N ajce n n iejsz e w y d ają m i się te je j p a rtie , w k tó ry c h A u to r o m aw ia p rzy czy n y i w a ru n k i p o w sta n ia Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich , d z iałaln o ść k u ltu ra ln o -o św ia to w ą , p ro w adzoną n a ziem iach zach o d n ich , ró żn e fo rm y pom ocy, u d z ie lan e j o rg a n iz a cjom p o lsk im w N iem czech.
A u to r n ie u strz e g ł się p o m y łek i d ro b n y c h p o tk n ię ć . P o d a je n a stro n ie 178, że Z w iązek O bro n y K resó w Z ach o d n ich u d z ie la ł pom ocy o rg a n iz a c y jn e j lo k a l n y m to w arzy stw o m społecznym i sp o rto w y m , n a p rz y k ła d Z w iązk o w i M ło dzieży n a W arm ii i P o w iślu . J e s t to p o m y łk a. A u to r zap ew n e m ia ł n a m y śli Z w iązek T o w a rzy stw M łodzieży w P ru s a c h W schodnich. W y stęp u ją ró w n ież p o m y łk i w n a ze w n ictw ie m iejsco w o ści, n a p rz y k ła d n a stro n ie 102 je s t R ad zi w iłłó w z am iast R ad ziłó w . P o tk n ię ć ta k ic h je s t z re sz tą w ięcej.
P om im o w y su n ię ty ch z astrz eż e ń trz e b a stw ie rd z ić , że o trzy m a liśm y poży teczn ą i jak ż e p o trze b n ą p ra cę . M ożna żyw ić u z asad n io n ą n a d z ie ję , że A u to r p o d ejm ie d alsze b a d a n ia n a d d z ie jam i P o lsk ieg o Z w iązk u Z ach o d n ieg o i w n a stęp n y m stu d iu m p rz e d s ta w i n a tle sto su n k ó w p o lsk o -n iem ieck ich m o b iliza c ję p o lsk iej o p in ii p u b lic z n ej w o b ro n ie k resó w zach o d n ich .
T a d e u sz F ilip k o w s k i P o ł o ż e n i e p o l s k i c h r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h w R z e s z y 1939— 1945, W y b ó r ź r ó d e ł i o p r a c o w a n i e C z e s ł a w Ł u c z a k , D o c u m e n t a O c c u p a t i o n i s , t . 9, P o z n a ń 1975, s s . C V I + 3 5 6 + 1 n l b . , i l u s t r a c j e w t e k ś c i e . P r a c a p r z y m u s o w a P o l a k ó w p o d p a n o w a n i e m h i t l e r o w s k i m 1939— 1945, W y b ó r ź r ó d e ł i o p r a c o w a n i e A l f r e d K o n i e c z n y i H e r b e r t S z u r g a c z , D o c u m e n t a O c c u p a t i o n i s , t . 10, P o z n a ń 1976, s s . L X X + 5 6 2 + 1 n l b .
P o b lisk o sie d m io letn iej p rz e rw ie u k a z a ły się, w w znow ionej s e rii „D ocu m e n ta O ccu p atio n is” , dw a k o lejn e to m y źró d eł, o bydw a p ośw ięcone p ra cy p rzy m u so w ej P o lak ó w w T rze c ie j R zeszy i n a o b sz a rac h p rz ez n ią o k u p o w a n y ch w la ta c h II w o jn y św ia to w e j. W ydaw cy —· In s ty tu t Z ach o d n i, W ydział I P o lsk ie j A k ad em ii N au k , G łów na K o m isja B a d an ia Z b ro d n i H itle ro w sk ic h w P o lsce, W ojskow y In s ty tu t H isto ry c zn y —■ w p rzed m o w ie do to m u 9 s tw ie r d zają, iż „K o m itet R e d ak c y jn y o p raco w ał p e rsp e k ty w ic zn y p la n w y d aw n iczy « D ocum enta O ccu p atio n is» n a la ta 1975— 1985. O b e jm u je on to m y o ta k w aż k ie j te m a ty c e , ja k p o ło żen ie lu d n o ści p o lsk iej pod o k u p a cją h itle ro w sk ą , ek s te rm in a c ja n a ro d u p o lsk ieg o , sp ra w y g o sp o d arcze i d em o g raficzn e o k u p o w an e go k ra ju , k u ltu ra , zw iązk i w y zn an io w e, m n iejszo ści n a ro d o w e n a ob szarze cie m iężo n y ch ziem p o lsk ich , P o lacy w III R zeszy i w o k u p o w an y ch k ra ja c h E u ro p y , p o lsk i ru c h o p o ru w o czach h itle ro w sk ie g o o k u p a n ta i in n e . S e ria «D ocu m e n ta O ccupationis» b ęd zie z ate m o d tą d sy ste m aty c zn ie w zb o g acała p o lsk ą b azę źró d ło w ą, u ła tw ia ją c — p o p rzez p u b lik a c ję ro zp ro szo n y ch i tru d n o do stę p n y ch m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h — b a d a n ia n a d o k u p a cją h itle ro w sk ą oraz stw a rz a ją c rz e te ln ą p o d staw ę d la p rz y sz ły c h a n a liz i sy n te z h isto ry cz n y c h ” .
