Streszczenie
W artykule przedstawiono wyniki badaĔ nad opracowaniem metody przeprowa-dzania audytu dostĊpnoĞci w budynkach uĪytecznoĞci publicznej. Metoda przybiera formĊ tabeli diagnostycznej z autorską listą kontrolną oraz zalecenia, co do sposobu opisu wyników audytu. Zakres oceny obejmuje róĪne typy niepełnosprawnoĞci i do-tyczy takich aspektów dostĊpnoĞci, jak: mobilnoĞü, orientacja, dostĊpnoĞü do infor-macji oraz bezpieczeĔstwo. Obok opisu metody przedstawiono przykłady praktycz-nego zastosowania, potwierdzając tym samym poprawnoĞü przyjĊtych załoĪeĔ oraz przydatnoĞü metody w praktyce.
Słowa kluczowe: audyt dostpnoci, lista kontrolna, budynki uytecznoci publicznej, osoby z niepełnosprawnoci, niedyskryminacja
1. Wprowadzenie
Zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie wa-runków technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie: budynek uyteczno-ci publicznej – to budynek przeznaczony dla administracji publicznej, wymiaru sprawiedliwouyteczno-ci, kultury, kultu religijnego, owiaty, szkolnictwa wyszego, nauki, opieki zdrowotnej, opieki spo-łecznej i socjalnej, obsługi bankowej, handlu, gastronomii, usług, turystyki, sportu, obsługi pasae-rów w transporcie kolejowym, drogowym, lotniczym lub wodnym, poczty lub telekomunikacji oraz inny ogólnodostpny budynek przeznaczony do wykonywania podobnych funkcji; za budynek uy-tecznoci publicznej uznaje si take budynek biurowy i socjalny.
Ze wzgldu na fakt, e w budynkach uytecznoci publicznej realizowane s usługi publiczne, budynki te, podobnie jak cała przestrze publiczna powinny by dostpne dla wszystkich osób, a zatem równie dla osób z niepełnosprawnoci i osób starszych. Taki postulat zawiera szereg dokumentów o randze krajowej oraz midzynarodowej, m.in.: Karta Praw Osób Niepełnospraw-nych uchwalona 1 sierpnia 1997 r. przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, która zwraca uwag na potrzeb równego dostpu Polaków z niepełnosprawnoci do wszelkich praw i swobód obywatel-skich, istniejcych w naszym kraju. Zapisy Karty wskazuj m.in. na prawo osób z niepełnospraw-nociami do niezalenego, samodzielnego i aktywnego ycia, a take prawo do ycia w rodowisku wolnym od barier architektonicznych, transportowych i komunikacyjnych oraz pełnego uczestnic-twa w yciu publicznym. Tymczasem, jak podaj statystyki, w Polsce zaledwie 8% budynków uy-tecznoci publicznej dostosowanych jest do potrzeb osób niepełnosprawnych, przy prawie 15% udziale tych osób w społeczestwie polskim. W naszym kraju dane dotyczce osób
niepełno-sprawnych s gromadzone m.in. w ramach narodowych spisów powszechnych co około 10 lat. Ostatnie takie dane pochodz z Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2002 i wykazuj one 14,3% osób niepełnosprawnych.
Problematyczna i błdna zarazem jest interpretacja pojcia dostpnoci. Dostpno uwaana jest bowiem powszechnie jako przestrze pozbawiona barier architektonicznych. Std te wiele jednostek deklaruje przystosowanie budynku do potrzeb osób niepełnosprawnych utosamiajc powysz deklaracj z przystosowaniem budynku do potrzeb osób poruszajcych si na wózkach inwalidzkich.
Niepełnosprawno jest tymczasem pojciem bardzo szerokim i niejednoznacznie definiowa-nym. wiatowy Program Działa na Rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action for Disabled Persons) oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełno-sprawnych (The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities) przyjmuj, e niepełnosprawno jest problemem społecznym. Niepełnosprawno to relacja mi-dzy zdrowiem człowieka, a społeczestwem i rodowiskiem, które go otacza [4]. Definicja niepeł-nosprawnoci obecnie obowizujca w polskim prawie pochodzi z ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Przyjmuje ona, e osoby niepełnosprawne, to osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bd uniemoliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególno-ci zdolnoszczególno-ci do wykonywania pracy zawodowej, jeeli uzyskały odpowiednie orzeczenie [5]. Std w polskim prawie osob niepełnosprawn jest osoba, która uzyskała odpowiednie orzeczenie. Obok orzecznictwa o niepełnosprawnoci, funkcjonuje orzecznictwo rentowe o niezdolnoci do pracy.
W niniejszym artykule, niepełnosprawno rozumiana jest szerzej, ni niepełnosprawno prawna. Przyjmujemy, e s to rónego typu ograniczenia podobnie jak W. Dykcik [2], który stwierdza, e niepełnosprawno obejmuje róne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w kadym społeczestwie, wynikajce z uszkodzenia zdolnoci wykonywania jakiej czynnoci w sposób uwaany za normalny, typowy dla ycia ludzkiego. Ograniczenia te mog mie charakter stały lub przejciowy, całkowity lub czciowy, mog dotyczy sfery sensorycznej, fizycznej i psy-chicznej. Biorc pod uwag powysze rozwaania zidentyfikowano potrzeb opracowania jednoli-tej metody oceny dostosowania obiektów uytecznoci dla osób o rónych typach niepełnospraw-noci.
2. Cel i zakres bada
Celem bada było opracowanie autorskiej metody sporzdzania audytu dostpnoci stanowi-cej podstaw do kompleksowej oceny dostosowania budynków uytecznoci publicznej do potrzeb osób z niepełnosprawnoci. Przy czym pod pojciem audytu dostpnoci autorki rozumiej udo-kumentowan analiz i ocen w zakresie dostpnoci informacji, a ponadto stopnia przystosowania elementów infrastruktury budynków i wyposaenia do potrzeb wszystkich osób, w tym osób z nie-pełnosprawnoci i osób starszych.
W szczególnoci metoda wspomaga nastpujce działania:
• ocen i analiz stopnia dostosowania budynków uytecznoci publicznej do potrzeb osób o rónych typach niepełnosprawnoci i osób starszych w postaci wytycznych do
przeprowa-dzenia audytu dostpnoci,
• organizacj przestrzeni w budynku uytecznoci publicznej, • okrelenie rozwiza w zakresie dostpu do informacji i usług,
• okrelenie rozwiza w zakresie ułatwienia poruszania si osobom z rónymi rodzajami nie-pełnosprawnoci w cigach komunikacyjnych poziomych i pionowych.
etoda jest przeznaczona do oceny dostpnoci przestrzeni zamknitych, a take otoczenia przed budynkiem. Na rys. 1 pokazano schemat badawczy wyznaczajcy zakres prac potrzebnych do opracowania i weryfikacji metody.
Rysunek 1. Schemat badawczy przy opracowaniu metody audytu dostĊpnoĞci ródło: Opracowanie własne.
Zakres prac obejmował cztery główne etapy:
• Etap 1 to analiza literatury i obowizujcych aktów prawnych. Wynikiem tego etapu było okrelenie załoe i wytycznych o charakterze formalnym potrzebnych do oceny dostpnoci budynków uytecznoci publicznej.
• Etap 2 skoncentrowany był na badaniach pilotaowych, których efektem było opracowanie wytycznych uzupełniajcych do oceny dostpnoci budynków uytecznoci publicznej. • Etap 3 dotyczył opracowania metody oceny, która przybrała form tabeli diagnostycznej
z autorsk list kontroln.
• Etap 4 miał na celu praktyczn weryfikacj metody oraz wdroenie metody w zakresie oceny dostpnoci wybranych budynków uytecznoci publicznej.
3. Opis metody
Metoda oceny dostpnoci budynków uytecznoci publicznej uwzgldnia te akty prawne, które poruszaj kwesti niepełnosprawnoci. Wród najwaniejszych aktów prawnych wymieni naley:
• Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz. U. 03 Nr 207 poz. 2016 z pón. zm.). Podstawowym przepisem poruszajcym problem dostpnoci budynków dla osób niepełno-sprawnych jest art. 5 ust. 1 pkt 4 Ustawy Prawo budowlane, wg którego obiekt budowlany wraz ze zwizanymi z nim urzdzeniami budowlanymi naley, biorc pod uwag przewidy-wany okres uytkowania, projektowa i budowa w sposób okrelony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniajc niezbdne warunki do korzystania z obiektów uytecznoci publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególnoci poruszajce si na wózkach inwalidzkich.
• Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 02 Nr 75 poz. 690 z pón. zm.) zawiera przepisy szczegółowe regulujce dostosowanie budynków dla po-trzeb osób niepełnosprawnych, w szczególnoci osób poruszajcych si na wózku inwalidz-kim.
• Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego z dnia 3 lipca 2003 r. (Dz. U. 03 Nr 120 poz.1133), który zawiera zapis (§ 11) o koniecznoci uwzgldnienia w projekcie architektoniczno-budowlanym obiektu budowla-nego, w tym obiektu uytecznoci publicznej zwizły opis techniczny oraz cz rysunkow sposób zapewnienia warunków niezbdnych do korzystania z tego obiektu przez osoby nie-pełnosprawne, w szczególnoci poruszajce si na wózkach inwalidzkich.
• Norma PN – EN 12464-1 – wiatło i owietlenie. Norma ta okrela wymagania jakociowe i ilociowe dotyczce owietlenia pomieszcze i stanowisk pracy znajdujcych si wewntrz budynków. Zawiera równie zalecenia dotyczce dobrej praktyki owietleniowej i podaje kry-teria niezbdne przy projektowaniu owietlenia.
Metoda i jej zakres s równie odpowiedzi na projekt Ustawy o Wyrównywaniu Szans Osób z Niepełnosprawnoci, która ma by uchwalona przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa ta wychodzi naprzeciw problemom wykluczenia i dyskryminacji zwizanej m.in. z brakiem dost-pu do budynków uytecznoci dost-publicznych. Projekt zakłada zagwarantowanie osobom z rónymi typami niepełnosprawnoci równego dostpu do praw i swobód obywatelskich i wyrównanie szans w takich sferach ycia jak: praca, edukacja, transport kultura i wypoczynek. Ustanawia m.in. obo-wizek dostosowania, w wyznaczonym terminie, budynków publicznych do potrzeb osób z niepeł-nosprawnoci. Zgodnie z treci projektu Ustawy (art. 50), osoby, podmioty oraz jednostki orga-nizacyjne, zarzdzajce budynkiem obowizane s przygotowa plan racjonalnego dostosowania budynku w terminie 2 lat od momentu wejcia w ycie przedmiotowej Ustawy. Co wicej plan ten musi wg Ustawy (art. 48, ust. 2) uwzgldnia zakres potrzeb osób z rónymi rodzajami niepeł-nosprawnoci.
Analiza istniejcych wytycznych w zakresie dostosowania budynków uytecznoci publicznej do potrzeb osób z niepełnosprawnoci wykazała szereg luk w przedmiotowym zakresie, w szcze-gólnoci w odniesieniu do potrzeb osób o innym typie niepełnosprawnoci, ni niepełnosprawno ruchowa. Uzupełnieniem analizy były badania pilotaowe [1,3], złoone m.in. z: bada z udziałem ekspertów w dziedzinie dostpnoci oraz bada terenowych w wybranych budynkach uytecznoci publicznej, w tym ogldziny budynku, rejestracja faktograficzn i analiza materiału faktograficz-nego, analiza dokumentacji wewntrznej, które uzupełniły wiedz w zakresie dostpnoci i pozwo-liły na opracowanie załoe metody. S to nastpujce załoenia:
• uwzgldnienie niepełnosprawnoci: sensorycznej, fizycznej, psychicznej, kulturowej,
(pod pojciem niepełnosprawnoci kulturowej autorki rozumiej osoby, które nie posługuj si danym jzykiem (np. obcokrajowcy, analfabeci),
• uwzgldnienie podstawowych potrzeb uytkowników w cigach komunikacyjnych budynku oraz otoczenia budynku w zakresie:
o mobilnoci, o orientacji,
o dostpnoci do informacji, o bezpieczestwa.
Uwzgldniajc powysze załoenia opracowano tabele diagnostyczne z autorskimi listami kontrolnymi, które s podstaw do oceny dostpnoci budynków uytecznoci publicznej.
W szczególnoci tabele diagnostyczne stanowi narzdzie do analizy dostosowania budynku i rozwiza projektowych do potrzeb osób o rónych typach niepełnosprawnoci. Uwzgldnia ona rozwizania projektowe w ramach wszystkich kondygnacji budynku, do których moe mie dostp osoba. W metodzie posłuono si piktogramami okrelajcymi poszczególne typy niepełnospraw-noci wg schematu na rys. 2.
Rysunek 2. Wykaz piktogramów charakteryzujących poszczególne typy niepełnosprawnoĞci uwzglĊdnione w metodzie
Tabela diagnostyczna składa si z siedmiu kolumn, z czego:
• Kolumna 1. okrela podstaw prawn, na bazie której sformułowano przedmiot oceny (waru-nek lub warunki do spełnienia) lub w przypadku braku podstawy prawnej okrela zalecenie; • Kolumna 2. zawiera przedmiot oceny;
• Kolumna 3. zawiera wynik oceny, w szczególnoci daje odpowied na pytanie czy dany wa-runek jest spełniony – oznaczenie kolorem zielonym, czy dany wawa-runek nie jest spełniony – oznaczenie kolorem czerwonym lub formułuje zalecenia – oznaczenie kolorem niebieskim; • Kolumny 4 – 7 okrelaj typy niepełnosprawnoci, dla których spełnienie warunku jest
szcze-gólnie istotne.
Na rys. 3 przedstawiono prezentacj graficzn struktury tabeli diagnostycznej.
Rysunek 3. Struktura tabeli diagnostycznej z listą kontrolną ródło: Opracowanie własne.
W ramach audytu dostpnoci sprawdzane i analizowane pod wzgldem dostpnoci jest za-równo otoczenie przed budynkiem, jak i wntrze budynku. W ramach otoczenia przed budynkiem analizowane i oceniane s:
o przejcia dla pieszych o miejsca postojowe
o chodniki i dojcia do budynku o pochylnie
o schody zewntrzne o drzwi wejciowe
W ramach kadego pitra analizowane i oceniane s: o informacja
o cigi komunikacyjne o schody
o drzwi o podłoga
o elementy wyposaenia o kolorystyka cian o owietlenie
Wypełnione tabele dostarczaj syntetycznej, a jednoczenie kompleksowej wiedzy na temat stopnia dostosowania budynku uytecznoci publicznej do potrzeb osób z niepełnosprawnoci i wyznaczaj działania korygujce i dostosowawcze. Dla zobrazowania szczególnych przypadków oceny lub rozwiza dostosowawczych zaleca si stosowanie dokumentacji faktograficznej i/lub wizualizacji wraz z opisem (por. pkt. 4).
4. Praktyczne zastosowanie metody
Proponowan w artykule metod zastosowano dotychczas w trzech budynkach uytecznoci publicznej w Zabrzu. We wszystkich przypadkach ocen w tabeli diagnostycznej uzupełniono do-datkowo analiz i ocen faktograficzn. Zamieszczone zdjcia i komentarz sprawiaj, e wyniki audytu s bardziej czytelne i przystpne dla odbiorcy dokumentacji.
Praktyczny przykład zastosowania tablicy diagnostycznej pokazano poniej dla okrelenia do-stpnoci jednego z budynków uytecznoci publicznej w miecie Zabrzu. Na rys. 4 pokazano fragment tablicy diagnostycznej dotyczcej otoczenia przed badanym budynkiem – przejcie dla pieszych. Uzupełnieniem faktograficznym tablicy diagnostycznej jest rys. 5.
Rysunek 4. Fragment tabeli diagnostycznej z listą kontrolną, przejĞcie dla pieszych ródło: Opracowanie własne.
Brak pasów informuj-cych o przejciu.
Chodnik nie zostałobni-ony powodujc barier architektoniczn.
Brak sygnalizacji dwi-kowej lub/i wizualnej
ostrzega-jcej o nadjedajcym tram-waju i samochodach.
Rysunek 5. Analiza przejĞcia dla pieszych ródło: Opracowanie własne.
Rysunek 6. Fragment tabeli diagnostycznej z listą kontrolną – recepcja ródło: Opracowanie własne.
Rysunek 7. Analiza dostĊpnoĞci recepcji ródło: Opracowanie własne.
Analogicznie na wyej umieszczonych rysunkach 6 i 7 przedstawiono przykładowe elementy audytu dostpnoci wewntrz diagnozowanego budynku. Rys. 6, to fragment tabeli diagnostycznej dotyczce dostosowania recepcji, a rys. 7 to przykładowe uzupełnienie faktograficzne oceny tego elementu budynku.
4. Wnioski
W wyniku prowadzonych przez autorki bada powstała autorska metoda przeprowadzania au-dytu dostpnoci w budynkach uytecznoci publicznej. Metoda ta, opiera si na tabeli diagno-stycznej, która uwzgldnia wszystkie typy niepełnosprawnoci. Audyt zostaje przeprowadzony poprzez wypełnienie proponowanej tabeli, a take poprzez rejestracj faktograficzn. W tabeli podawane s konkretne niepełnosprawnoci, dla których wskazane zalecenia s konieczne do speł-nienia aby dany budynek postrzegany był jako budynek dostpny. Bardzo wanym elementem au-dytu jest uwzgldnienie otoczenia przed budynkiem, a tym samym zwrócenie uwagi na to, czy oso-ba niepełnosprawna w ogóle ma szans na dotarcie do danego budynku uytecznoci publicznej.
Tak przeprowadzony audyt dostpnoci identyfikuje potrzeby, a take wskazuje na elementy, które naley zmieni w infrastrukturze budynku, aby miał on w przyszłoci miano dostpnego dla wszystkich uytkowników. Biorc pod uwag ogólne trendy Unii Europejskiej w zakresie dzia-ła niedyskryminujcych podejmowanych w szczególnoci na rzecz osób niepełnosprawnych oraz konieczno podjcia podobnych działa w Polsce, stworzona metoda to przyczynek do wspoma-gania i tworzenia rozwiza niedyskryminujcych.
%LEOLRJUDILD
[1] Bartnicka J., Kowalska-Stycze A.: Diagnosis of availability of public utility buildings for disabled persons and the aged on the example the city hall, w (red.) Dahlke G., Górny A.: The ergonomics and safety in environment of human live, Poznan University of Technolo-gy, Pozna 2009.
[2] Dykcik W.: Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewi-cza w Poznaniu, Pozna 1997, s.15.
[3] Kowalska-Stycze A., Bartnicka J.: Wytyczne do przeprowadzenia audytu dostpnoci w budynkach uytecznoci publicznej z uwzgldnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych i starszych, w: Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstw, nr 4, kwiecie 2010.
[4] Uchwała 37/52 z 3 grudnia 1982 roku Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych [5] Monitor Polski 1997 Nr 50 Poz.474 i 475.
A METHOD FOR CARRYING OUT AN AUDIT OF ACCESSIBILITY IN PUBLIC BUILDINGS
Summary
The article presents research results aimed at creation of methods for carrying out an audit of accessibility in public buildings. The method takes the form of a table with the author's checklist and recommendations for how to describe the results of the audit. The scope of the assessment includes different types of disability and concerns such aspects of accessibility as: mobility, orientation, access to information and security. Beside the description of the method in the article there are examples of practical use, thus confirming the correctness of the assumptions and the useful-ness of the method in practice.
Keywords: audit of accessibility, checklist, public buildings, people with disabilities, non-discrimination
Agnieszka Kowalska-Stycze Instytut Ekonomii i Informatyki Wydział Organizacji i Zarzdzania Politechnika lska
ul. Roosevelta 26, 41-800 Zabrze
e-mail: Agnieszka.Kowalska-Styczen@polsl.pl Joanna Bartnicka
Instytut Inynierii Produkcji Wydział Organizacji i Zarzdzania Politechnika lska
ul. Roosevelta 26, 41-800 Zabrze e-mail: Joanna.Bartnicka@polsl.pl
