Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży – charakterystyka ryzyka i profilaktyka

M a r ta R z a d k o w s k a

doktorantka, Krakowska A kadem ia im . Andrzeja Frycza Modrzewskiego

Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży

- charakterystyka ryzyka i profilaktyka

Wprowadzenie

Sam obójstw a w śród najm łodszych członków społeczeństwa są tru dn ym i kontrow ersyjnym tem atem . Niepokojącym zjawiskiem była gwałtownie ro­ snąca w latach 90. XX w ieku liczba sam obójstw w śród nastolatków w w ieku 1 5 -1 9 lat. N a początku lat 90. sam obójstwa stanowiły ok. 10% wszystkich zgonów w tej grupie wiekowej, a w 2000 r. - już p o n ad 16%. Ten wyso­ ki status nadal się utrzym uje i - pom im o istotnego spadku ogólnej liczby zgonów w śród m łodych osób - zamachy samobójcze w 2013 r. stanowiły przyczynę prawie 1/5 ich zgonów 1. Z e względu na skalę zjawiska oraz rozpo­ wszechnienie się zachowań parasuicydalnych i prób samobójczych w m łod ­ szych grupach wiekowych - tem at pozostaje wciąż otw arty i wym aga zebrania szczegółowej wiedzy. Niniejszy artykuł przybliża problem atykę sam obójstw dzieci i młodzież poprzez próbę definicji oraz przedstawianie zakresu wie­ dzy i badań dotyczących tego zjawiska w Polsce i na świecie oraz czynników ryzyka. K onsekw encją zebrania wiedzy z wielu dyscyplin zajmujących się problem atyką sam obójstw młodzieżowych jest zaproponow anie skutecznych działań profilaktycznych.

Definicja i charakterystyka zjawiska

Sam obójstwo to zjawisko uniwersalne w dziejach człowieka. O gólnie rzecz ujm ując, sam obójstwo jest podm iotem badań wielu dyscyplin naukowych: krym inologii, socjologii, psychologii oraz medycyny. Stąd wielość spojrzeń

G łów ny U rząd Statystyczny Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2 0 1 4 roku, Warszawa 2015.

i definicji. Klasyczne rozum ienie przedstawił Em il D urkheim i określa je jako „każdy przypadek śmierci będący wynikiem bezpośredniego lub pośrednie­ go negatywnego lub pozytywnego działania, wykonanego przez sam ą ofia­ rę, która wie, jaki będzie rezultat tego działania”2. M im o dużej pojem ności znaczeniowej, podana definicja jest obarczona pew nym i w adam i-nie rozróż­ nia sam obójstw p o d względem motywacji, albo szeroko pojętych zachowań ryzykownych, autodestrukcyjnych. Tymczasem sam obójstwo traktuje się we współczesnej literaturze w bardziej złożony sposób. Naukow cy odchodzą od definiowania w kategoriach jednostkowego, tragicznego przypadku, na rzecz myślenia o samobójstwie, jako wieloetapowym procesie.

Kryzys suicydalny, składa się z kilku faz powiązanych ze sobą w czasie. Teoria ta opiera się na holistycznej koncepcji człowieka, kiedy zachowania, dążenia, i jego procesy poznawcze (myśli, fantazje, wyobrażenia) są ze sobą powiązane. Samobójstwo w idziane jest zatem jako złożony problem -zarów no w swoich m otywach, działaniu, jak i antycypacji skutków. Jednym z badaczy, który zwraca uwagę na złożony i procesowy charakter sam obójstwa, jest B ru­ no n Hołyst. W edług niego takie działanie „było kulturow ą form ą rozwiązy­ wania problem ów życiowych wedle nakazów zewnętrznych, [...] społeczną form ą wyłączenia się z obiegu świadczeń [...], form ą psychicznej dezakcep- tacji określonej form y życia, biologiczną form ą ucieczki przed bólem , ide­ ologiczną form ą b u n tu wobec nieuchronności śmierci, k tó rą m ożna uczynić aktem w yboru czasu, miejsca i sposobu odejścia ze świata żywych”3. H ołyst podaje cztery etapy, które składają się na zamach samobójczy: sam obójstwo wyobrażone (pojawienie się myśli o samobójstwie, jako sposobie rozwiązania problem ów ), upragnione (narastające myśli, które form ułują się w konkretny zamiar, cel), usiłowane (próby samobójcze bez osiągnięcia celu) oraz doko­ nane (zamach kończący się śmiercią)4. Z enom ena Płużek opisuje, że sytuacja suicydalna jest swoistym k o n tin u u m zaczynając od myśli samobójczych, p o ­ przez tendencje, aż po sam akt samobójczy, kiedy „człowiek przezwycięża w a­ hania, lęk i niepew ność oraz podejm uje św iadom ą decyzję o śm ierci”. W li­ teraturze znane są podobne definicje zachowań sam obójczych5. Agnieszka G m itrow icz podaje definicję sam obójstwa jako zamierzonego, samodzielnego działania, które jest zagrażające życiu i może skutkow ać śmiercią. Stanowi także przejaw nasilonej agresji, nie tylko nakierowanej na samobójcę, ale tak ­

2 E. D urkheim , Samobójstwo. Studium z socjologii, W arszawa 2011.

3 B. H ołyst, Samobójstwo — przypadek czy konieczność, Warszawa 1983, s. 1 2 -1 3 .

4 Ibidem ; M . Studzińska-M akra, Wybrane zagadnienia z problem atyki suicydologii, ,„Annales U niversitatis M ariae Curie-Skłodow ka” 2001, t. XXVI (17), s. 2 1 9 -2 3 0 .

5 Z. Płużek, Samobójstwa ja ko wyraz autoagresj, [w:] Wybrane zagadnienia z psychologii osobowo­ ści, red. P. Oleś, Lublin 1997, s. 1 1 -3 9 .

że na całe otocznie osoby targającej się na swoje życie6. Kryzys suicydalny jest także przedstawiany w literaturze z p u n k tu widzenia powodów, które d o ­ prowadziły do podjęcia tego rodzaju czynu. W edług Susłowskiej i Sztom pki chroniczny stres, konflikty i frustracje pow odują tzw. atm osferę samobójczą, czyli narastającą niechęć do życia, która prowadzi do pojawienia się myśli 0 śmierci. W atmosferze samobójczej jest gotowość do popełnienia czynu, ale działania wyzwala bezpośredni pow ód, który m ożna nazwać „kroplą przele­ wająca szalę goryczy”. W ynikiem jest akt samobójczy. Także niejednokrotnie sugerowanie się bezpośrednim pow odem sam obójstwa jest niewystarczające do zrozum ienia całego procesu suicydalnego. Dlatego istotna jest wiedza d o ­ tycząca zarówno m otyw ów bezpośrednich, jak i pośrednich-praw dziw ych, głębokich, często trudnych do identyfikacji w pierwszym kontakcie z osobą w kryzysie7. Z p u n k tu widzenia medycyny i krym inologii sam obójstwo jest rodzajem śmierci gwałtownej. D o śmierci tej dochodzi wówczas, gdy na cały ustrój lub ważne dla życia układy czy narządy zadziałały szkodliwe czynniki zewnętrzne, wywołując uraz, którego natężenie pow oduje przekroczenie gra­ nic wytrzymałości lub adaptacji danego ustroju, p o n ad możliwość zachowa­ nia życia w zm ienionych w arunkach8.

Samobójstwo, w kategorii zjawiska społecznego uważane, jest za przejaw dezintegracji społecznej. Pojawianie się tego zjawiska świadczy o osłabieniu m echanizm ów kontroli społecznej, a także rozluźnianiu powszechnie akcep­ towanych norm i wartości. Każde społeczeństwo boryka się z zachowaniami destrukcyjnym i, czy dezadaptacyjnymi, do których zaliczamy: przestępczość, autodestrukcję, a także kwestie patologii instytucji. W spółcześnie zjawiska pa­ tologii społecznej wynikają z intensywnych zm ian politycznych, gospodarczych 1 kulturowych. „Nasilenie dewiacyjnych zachowań m ożna sprowadzić do trzech kategorii uw arunkow ań szeroko omawianych w literaturze przedm ioto­ wej: osłabienie więzi społecznych, osłabienie m echanizm ów kontroli społecz­ nej, wzrost napięcia między celami i możliwościami ich realizacji (duża roz­ piętość między najniższymi i najwyższymi szczeblami drabiny społecznej)”9.

Zam achy samobójcze podzielić m ożna na dwie grupy: dokonane oraz usiłowane (niedokonane). D o drugiej grupy włącza się także dem onstracje 6 A. G m itrow icz, Psychiatryczno-psychologiczna ocena młodocianych po zatruciach samobójczych,

„Psychiatria Polska” 1998, n r 10, s. 1 1 3 -1 2 1 ; eadem, U warunkowania zachowań samobój­ czych młodzieży, „Suicydologia” 2005, n r 1, s. 7 1 -7 6 .

7 M . Studzińska-M akra, op. cit.

8 L. Bednarski, A. U rbanek, Śmierć samobójcza — perspektywa kryminologiczna i pedagogiczna, K raków 2012.

9 K. Kuberska-Przekwas, Samobójstwa dzieci i młodzieży ja ko choroba społeczna, „W arm ińsko­ -M azurski K w artalnik Naukowy. N au k i Społeczne. Wyższa Szkoła Inform atyki i E konom ii Towarzystwa W iedzy Powszechnej” 2014, n r 9, s. 5 1 -6 9 .

samobójcze - zdecydowanie liczniejsze w śród m łodych ludzi i kobiet. Po­ strzegane są one jako „wołanie o pom oc”. W edług światowej Organizacji Zdrow ia (W H O ) próba sam obójcza to „działanie podjęte bez tragicznego zakończenie życia, w którym jednostka rozważa: albo zapoczątkowanie niety­ powego zachowania, albo przyjęcie substancji w dawce większej niż terapeu­ tyczna w celu osiągnięcia zm iany poprzez aktualne lub oczekiwane fizyczne konsekwencje”10. W arto w tym miejscu w spom nieć także o pojęciu Erw ina Ringela - zespołu presuicydalnego. W edług badacza jest to zespół cech, k tó ­ re charakteryzują szczególnie osoby zamierzające targnąć się na swoje życie. N a zespół ten składają się: przeżywanie silnych, negatywnych emocji, w tym szczególnie lęku i niepokoju, zaniżona samoocena, poczucie beznadziejności, co prowadzi do rezygnacji. Kolejną cechą zespołu presuicydalnego są przeja­ wy autoagresji, a trzecią - rozważanie sam obójstwa w kontekście rozwiązania wszelkich problemów. Ringel opisał także szereg sygnałów, które otoczenie osoby w zespole presuicydalnym , może odebrać jako ostrzeżenie. Zaliczył do nich, między innym i, żegnanie się poprzez np. pisanie listów, testam entu, wizyty u bliskich w takim celu, częste m ówienie o śmierci, rozważanie na jej tem at, przygotowywanie miejsca lub środków do popełnienia sam obój­ stwa w tym leków, sznura lub ostrych narzędzi. Należy zwrócić uwagę na nagłą popraw ę stanu psychicznego osoby, która znajdow ała się w głębokiej depresji lub na skraju popełnienia sam obójstwa. Taka sytuacja nazywana jest „złowieszczym spokojem ” i może świadczyć o tym , że osoba chora podjęła ostateczną decyzję i już nie odczuwa nasilonego niepokoju, a wręcz ulgę ze względu na postrzegane rozwiązanie wszystkich problem ów 11.

Podsum owując, wielość definicji i sposobów widzenia aktów sam obój­ czych potw ierdza szerokie zainteresowanie tym tem atem . W szystkie podane definicje i teorie m ożna odnosić nie tylko do dorosłych, ale także do dzieci i młodzieży. Rośnie świadom ość i zainteresowanie problem em autoagresji i sam obójstw właśnie w najmłodszych grupach wiekowych. Z p u n k tu w i­ dzenia osób dorosłych, takie czyny dokonyw ane przez m łodych ludzi, m ogą wydawać się niepojęte. Jednak w związku z rosnącym problem em na świecie oraz w Polsce, należy przyjrzeć się tem u zjawisku, aby dobrze je zbadać, co m oże dać podstaw ę do planow ania skutecznych działań profilaktycznych.

10 B. Pilecka, Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Kraków 2004; eadem , Osobowościowe korelaty prób samobójczych u młodzieży, K raków 2005.

11 E. Ringel, Gdy życie traci sens. R ozw ażania o samobójstwie, Szczecin 1987; Samobójstwo. Stare problemy, nowe rozwiązania, red. J. Stojer-Polańska, J. B iderm an-Zaręba, K raków 2013; M .

Czynniki ryzyka i przyczyny samobójstw u dzieci i młodzieży

Jednym z podstawowych czynników ryzyka w ystąpienia kryzysu suicydal- nego jest sytuacja rodzinna m łodego człowieka. Najnowsze badania wska­ zują, że sam obójstwa dotyczą nie tylko rodzin wieloproblem ow ych, lecz są zjawiskiem występującym w takim samym stopniu w tzw. rodzinach dobrze funkcjonujących. Także status m ajątkowy rodziny nie jest podstawowym predyktorem wystąpienia sam obójstwa u dziecka. D o negatywnie wpływa­ jących czynników zalicza się: występowanie zaburzeń psychicznych w ro­ dzinie (przede wszystkim depresji i choroby afektywnej dwubiegunowej), uzależnienia od środków psychoaktywnych i przem ocy dom owej (włącznie z używaniem przem ocy fizycznej wobec dziecka oraz m olestowaniem sek­ sualnym). Ryzyko popełnienia sam obójstw a zależy także od przyjętego stylu wychowawczego. Zauw ażono, że skrajne sposoby wychowywania m ogą przy­ czynić się do pow stania zam iaru samobójczego. Zarów no autorytarny sposób podchodzenia do dzieci, jaki mało zaangażowany, zaniedbujący są czynni­ kam i ryzyka. W ykazano, że nieprawidłowe relacje z rodzicam i przyczyniają się do sam obójstw dzieci i młodzieży. Najczęściej występującym i relacjami w rodzinach, w których doszło do czynów samobójczych, była: nadm iernie zaangażowana, krytyczna i kontrolująca m atka przy wycofanym, cichym, niezaangażowanym ojcu. W iele spośród badanych osób stwierdzało, że ich relacje z ojcem były niewystarczające - ojcowie nie stanowili wsparcia ani auto ry tetu 12. Klim at em ocjonalny i atm osfera w rodzinie są niejednokrotnie przyczynami wystąpienia sam obójstw w śród dzieci. Brak bliskości em ocjo­ nalnej, m ała ilość czasu i uwagi poświęcana dzieciom, a także niezaspokajanie podstawowych potrzeb em ocjonalnych - to jedne z najczęściej w ym ienia­ nych czynników ryzyka. D o istotnych predyktorów w ystąpienia autoagresji w rodzinie, zalicza się podobn e przypadki zachowań w przeszłości, a także destrukcyjne wzorce rodzinne. Traumatyczne zdarzenia w okresie dzieciństwa niekorzystnie wpływają na dalsze życie m łodych ludzi, szczególnie jeśli nie było interw encji psychologicznej lub wsparcia ze strony znaczących osób d o ­ rosłych. W rodzinach, w których dorastają dzieci o skłonnościach sam obój­ czych często przejawiają liczne cechy, świadczące o dysfunkcji i niestabilności. D ane em piryczne wskazują, że m łodzi ludzie o skłonnościach samobójczych pochodzą z rodzin, w których współistnieje co najm niej kilka z w ym ienio­ nych problem ów oraz dochodzi do ich kum ulacji. D o pogłębiania się ryzyka samobójczego m oże przyczynić się izolacja rodziny i brak wsparcia zewnętrz­ 12 A. Carr, Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciw działania i reagowania, G dańsk

2004; B. Pilecka, Kryzys psychologiczny..., op. cit.; eadem , Osobowościowe k o r e l a t y o p . cit.; Samobójstwo. Stare p r o b le m y ., op. cit.

nego, poniew aż dzieci są lojalne wobec rodziców i m ają przekonanie, że nie pow inny ujawniać sekretów rodzinnych, więc pow strzym ują się od szukania pom ocy poza najbliższym otoczeniem 13.

D uże znaczenie w kształtow aniu się zam iaru samobójczego przypisuje się obecnie Internetow i oraz m ediom . W globalnej sieci powstają specjal­ ne fora, w itryny oraz strony poświęcone tem atyce samobójstw. W ym ieniane miejsca są rodzajem swoistych „poradników ” dla osób pragnących popełnić sam obójstwo. N aw et jeśli nie nakłaniają w prost, to stanow ią ogólnodostęp­ n ą bazę wiedzy z zakresu sposobów odebrania sobie życia. Stosunkowo n o ­ wym zjawiskiem w dziedzinie autoagresji są transm isje internetow e aktów samookaleczeń, a nawet samobójstw, rejterowane za pom ocą kam er in ter­ netowych. Biorąc pod uwagę sprawność i zainteresowanie m łodych ludzi nowym i m ediam i, w tym Internetem , m ożna zauważyć jak duże znaczenie jest przypisywane sieci i może być także czynnikiem ryzyka w powstawaniu myśli i tendencji samobójczych. W związku z tym „British M edical Journal” w 2008 roku przygotował raport, p o d kierunkiem Lucy Biddle, opisujący zjawisko w pływu Internetu na zamachy samobójcze w śród m łodych ludzi. N aukow cy poddali analizie 480 stron internetow ych, które powiązali z te­ m atem samobójstw. Z przeprowadzonych badań wynika, że po nad połowa serwisów internetow ych dotyczących autoagresji zachęcała to popełniania tego typu czynów. Ponad 40 przebadanych stron zawierało inform ację na tem at m etod i sposobów odebrania sobie życia. Tyle samo w itryn stanowiło bezpośrednie relacje z czynów autoagresywnych. Tylko 62 serwisy interneto ­ we, spośród wszystkich poddanych analizie, poświęcone były zapobieganiu sam obójstwom . Różnica ujawniła się także w pozycjonow aniu stron in ter­ netowych - zdecydowanie łatwiej i szybciej m ożna wyszukać inform acje d o ­ tyczące zachęcania do popełniania tego typu czynów, niż profilaktyki. Nie m am y wpływu na treści umieszczane na zagranicznych serwerach, odnale­ zienie stron analizowanych w raporcie „British M edical Journal” nie jest p ro ­ blem em dla polskich odbiorców. Z p u n k tu widzenia zagrożenia, największe niosą ze sobą strony i serwisy, które stanow ią bazę wiedzy na tem at sposobów i m etod odebrania sobie życia14.

13 A. Bąbik, D . O lejniczak, U warunkowania i profilaktyka samobójstw wśród dzieci i młodzieży w Polsce, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka” 2004, n r 13 (2), s. 9 9 -1 2 1 ; L. Bednarski, A. U rbanek, op. cit.; K. Biel, J. Kusztal, Dziecko zagrożone wykluczeniem. Elementy diagnozy, działania profilaktyczne i pomocowe, K raków 2011; A. Carr, op. cit.; A. Czabań- ski, M łodzież wobec zjawiska śmierci samobójczej, „Człowiek i Społeczeństwo” 1997, n r 15, s. 9 7 -1 1 0 ; R. O ’C onnor, N . Sheehy, Z rozum ieć samobójcę, G d ań sk 2002; B. Pilecka, Kryzys psychologiczny..., op. cit.

14 P Drzewiecki, Samobójstwa nastolatków w Internecie w perspektywie pedagogiki mediów, „Kul­ tu ra — M edia — Teologia” 2011, n r 2, s. 6 1 -7 2 .

Należy zauważyć, że nam aw ianie do popełnienia zam achu samobójczego jest karalne na podstawie art. 151 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny (Dz.U . 1997 r. N r 88 poz. 553 z późn. zm), k tóry stanowi, że ten, kto nam ow ą lub przez udzielenie pom ocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Biorąc p o d uwagę powyższe oraz fakt, że przestępstwo określone w art. 151 k.k. ścigane jest z urzędu, funkcjonow anie stron internetow ych zachęcających do podejm ow ania zachowań suicydalnych w inno być przedm iotem szczegól­ nego zainteresowania organów ścigania zwłaszcza, że w wielu przypadkach ofiarami są dzieci i młodzież. Czyn sprawcy. polegający na doprow adzeniu do targnięcia się na własne życie osoby małoletniej czy niepoczytalnej. p o ­ w inien być surowiej karany niż czyn sprawcy polegający na doprow adzeniu do targnięcia się na własne życie osoby mogącej w pełni rozpoznać znaczenie swojego działania. G dyby w konkretnym przypadku okazało się, że zachęta do popełnienia sam obójstwa ze strony internetow ej m ogła m ieć wpływ na podjęcie decyzji i próby samobójczej, mielibyśm y ew identnie do czynienia z przestępstwem z art. 151 k.k., choć wykazanie związku treści internetow ych z próbą popełnienia sam obójstwa może być trudne.

C zynniki środowiskowe, które m ogą w płynąć na ryzyko sam obójstwa m łodej osoby, to niekorzystna sytuacja w środowisku rówieśniczym, szcze­ gólnie w szkole i klasie. O drzucenie, brak akceptacji, przem oc fizyczna, psy­ chiczna i seksualna to najczęstsze dysfunkcje występujące w środowisku osób, które targnęły się na swoje życie. Ponadto wym ienia się także niekorzystny stosunek do szkoły i nauki, brak sukcesów, złe zachowanie i przynależność do grup zdemoralizowanych. Także brak zaangażowania w instytucje i gru­ py o charakterze rozwojowym, afiliacyjnym oraz niestabilny system wartości i przekonań religijnych15.

Ryzyko sam obójstwa jest większe w przypadku osób przejawiających sze­ reg specyficznych cech osobowościowych i charakterologicznych. Cechy, k tó ­ re współwystępują z okresem adolescencji, są także powiązane z pojawieniem się ryzyka zam achu samobójczego. Zaliczam y do nich: labilność em ocjonalną, nadm ierną autoanalizę, podkreślanie skrajnych opinii i sądów (co m oże przy­ czynić się do wyobcowania, odrzucenia, poczucia bycia niezrozum ianym ).

Z ryzykiem sam obójczym związane są także: wysoka im pulsyw ność zacho­ wania, nadm ierna wrogość i agresja, często powiązana z autoagresją i skłon­ nością do samookaleczania się. C zynniki osobowościowe, które są ponadto 15 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; L. Bednarski, A. U rbanek, op. cit.; K. Biel, J. Kusztal, op.

cit.; A. Carr, op. cit.; A. Czabański, M łodzież w o b e c ., op. cit.; B. Pilecka, Kryzys psycholo­ g i c z n y . , op. cit.; W. Pilecka, Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży. Perspektywa kliniczna,

w ym ienianie jako predyktory zachowań autoagresywnych to: m ała o d por­ ność na stres powiązana z brakiem adekwatnych sposobów radzenia sobie, w ahania samooceny, niska m otywacja osiągnięć powiązana niejednokrotnie z zachowaniam i gwałtownymi (typu acting-out), drażliwość, skłonność do

doznaw ania rozczarowań, wysoki poziom lęku, poczucie niższości, prow oka­ cyjne zachowania, niepew ność co do własnej tożsamości lub orientacji sek­ sualnej. Szereg problem ów o charakterze poznawczym: sztywność myślenia, tendencja do fantazjowania, niski poziom inteligencji. Brak hobby, zaintere­ sowań i przynależności do grupy dającej oparcie to kolejne czynniki ryzyka16. W ym ienione cechy osobowości często występują w połączeniu z zaburzenia­ m i psychicznymi. Duże zainteresowanie budzi związek m iędzy cechami oso­ bowości, stylem poznawczym, a ryzykiem czynów autodestrukcyjnych wśród m łodych ludzi, jednak wciąż brakuje danych na tem at konkretnych czynni­ ków determ inujących takie zachowania. Sam obójstw a najczęściej występują w grupie dzieci i młodzieży, u których zdiagnozowano co najm niej jedno zaburzenie. Najczęstszym predyktorem sam obójstwa jest współwystępowanie depresji z poniżej opisanym i zaburzeniam i i dysfunkcjam i psychicznymi oraz z zachowaniam i antyspołecznym i (wysokiego poziom u agresji i autoagresji przy niskim poziom ie lęku). Depresyjne dziewczęta m ają silną tendencję do wycofywania się, stają się milczące, przygnębione i bezczynne. W tej grupie często współwystępują zaburzenia odżywiania, szczególnie anoreksja i b u ­ limia. Chłopcy, u których diagnozow ana jest depresja, częściej przejawiają zachowania agresywne w obec otocznia, co dodatkow o stanowi czynnik ryzy­ ka przyczyniając się do ich alienacji i osam otnienia w środowisku. Depresja nie jest jednak czynnikiem determ inującym wystąpienie zachowań sam obój­ czych, ale te dwa zjawiska często współwystępują. C o więcej depresja jest także jednym z sygnałów ostrzegawczych dla otoczenia17. Z aburzenia zachowania, zaburzenia lękowe, epilepsja oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych to kolejne problem y zdrow otne, które niejednokrotnie leżą u podłoża tego 16 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; A. Czabański, M łodzież wobec..., op. cit.; M . Janos-K ozik,

Samobójstwa w populacji rozwojowej, „Świat Lekarza” 2015, n r 3, s. 4 2 —45; R. O ’C onnor, N . Sheehy, op. cit.; M . Penkowska, Dziecko po próbie samobójczej wstępna analiza badań przepro­ wadzonych w Klinice Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i W ieku Podeszłego Wo­ jewódzkiego Szpitala Psychiatrycznego im. Prof. T. Bilikiew icza G U M , „Zdrow ie i D obrostan”

2014, n r 3, s. 109—116; J. Szymańska, W arunki skuteczności pedagogiki szkolnej, „R em edium ” 2007, n r 8, s. 4 -5 .

17 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; L. Bednarski, A. U rbanek, op. cit.; K. Biel, J. Kusztal, op. cit.; A. Carr, op. cit.; A. Czabański, M łodzież w o b e c ., op. cit.; idem , Charakterystyka zacho­ wań samobójczych młodzieży, [w:] Samobójstwo wśród młodzieży — wołanie o pomoc, M ateriały z M iędzynarodow ej Konferencji N aukow ej z 2 2 .01.2010, Szkoła Wyższa im . Bogdana Jań- skiego, C hełm 2010; A. G m itrow icz, U warunkowania z a c h o w a ń ., op. cit., s. 7 1 -7 6 ; M . Janos-K ozik, op. cit.; R. O ’C onnor, N . Sheehy, op. cit.

typu zachowań. H istoria prób samobójczych oraz leczenia psychiatrycznego jest istotnym czynnikiem ryzyka dla pow tórnych zachowań samobójczych. Szczególnie niebezpieczne jest połączenie wcześniejszych prób samobójczych, problem y natury psychicznej, odrzucanie pom ocy oraz autoagresja w postaci samookaleczania się18.

Nagłe, niedaw ne traum atyczne zdarzenia życiowe to czynniki, które m ogą wyzwalać (przyspieszać) decyzję o zam achu samobójczym. M łode osoby, k tó ­ re przejawiają skłonności autoagresywne, m ają także niską odporność na stres oraz nieadekw atne sposoby radzenia sobie z trudnościam i. W spółwystępow a- nie tego typu czynników jest dodatkow ym obciążeniem, które nie pozwala radzić sobie z trudnościam i takim i, jak: u trata bliskiej osoby z rodziny lub kręgu przyjaciół, istnienie silnego konfliktu rodzinnego lub w grupie rówie­ śniczej, ciężka choroba som atyczna związana z odczuw aniem chronicznego bólu. Zdarzenia życiowe mogące stać się wyzwalaczami zachowań suicydal- nych, to także porażka w ważnym dla m łodej osoby zadaniu, niechciana cią­ ża, chęć naśladowania osób będących autorytetam i lub idolami. Z atem stre­ sujące zdarzenia życiowe często poprzedzają zachowanie samobójcze poprzez pow odow anie poczucia bezradności, beznadziejności i rozpaczy19.

Bezpośrednio, o zagrożeniu sam obójstwem m ogą świadczyć grom adzone inform acje na tem at sposobów popełnienia sam obójstwa, dostępność m etod (np. leki) a także listy i pożegnania20.

Statystyki i badania dotyczące zjawiska w Polsce i na świecie

S y t u a c j a na ś wi eci e

W edług Światowej O rganizacji Zdrow ia każdego roku w Europie popełnia sam obójstwo 150 tys. ludzi. Z czego 10% to osoby poniżej 24 roku życia21. Z raportu opublikow anego w 1999 roku wynika, że mężczyźni częściej p o ­ pełniają sam obójstwa niż kobiety, a stosunek ten wynosi 3:1. W śród kobiet

18 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; L. Bednarski, A. U rbanek, op. cit.; K. Biel, J. Kusztal, op. cit.; A. Carr, op. cit.; A. Czabański, M łodzież wobec. , op. cit.; idem , Charakterystyka zacho­ wańń . , op. cit.; M . Janos-K ozik, op. cit.; H . Kędziela-Olech, G. Żak, B. Kalinowska et al., Częstotliwość zamierzonych samookaleczeń bez intencji samobójczych — Nonsuicidal Self-Injury (N SSI) wśród uczniów szkół ponadpodstawowych w odniesieniu do w ieku i p łci, „Psychiatria Polska” 2015, n r 4, s. 7 6 5 -7 7 8 .

19 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; L. Bednarski, A. U rbanek, op. cit.; K. Biel, J. Kusztal, op. cit.; A. Carr, op. cit.; A. Czabański, M łodzież w o b e c ., op. cit.; idem , Charakterystyka zacho­ w a ń . , op. cit.; M . Janos-K ozik, op. cit.; B. Pilecka, Kryzys psych o lo g iczn y., op. cit. 20 A. Carr, op. cit.; B. Pilecka, Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, K raków 2004; B.

Pilecka, Kryzys psych o lo g iczn y., op. cit.

częstsze są myśli samobójcze oraz próby odebrania sobie życia. W młodszych grupach wiekowych sam obójstw a chłopców to druga przyczyna śmierci (po wypadkach), a w populacji dziewcząt - czwarta. W Szwecji sam obójstwa są na pierwszym miejscu przyczyn zgonów zarówno w śród dziewcząt, jaki chłopców. W Stanach Zjednoczonych na przestrzeni lat 1 9 8 0 -1 9 9 2 wskaź­ nik sam obójstw w przedziale między 10. a 14. rokiem życia wzrósł o 120%. Taki wynik upatruje się w większej dostępności do narzędzi takich jak broń palna i substancje psychoaktyw ne22. Prawie we wszystkich krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych stosunek wskaźnika sam obójstw dla chłopców do wskaźnika sam obójstw dla dziewcząt w grupie wiekowej 1 0 -1 4 lat jest m niej­ szy od 1, a w grupach wiekowych 1 5 -1 9 lat i 2 0 -2 4 większy niż 1 i wzrasta z w iekiem 23. Niezależnie od grupy wiekowej, liczebność dziewcząt po próbie samobójczej jest 2 - 3 razy większa niż chłopców. Z przeglądu badań wynika, że występowanie prób samobójczych (roczne i w ciągu życia) w śród uczniów szkół podstawowych i średnich stwierdzono u 1 ,3 -2 0 % , natom iast myśli sa­ m obójczych - w szerokich granicach 3 -5 9 % badanych. O koło 1 0 -4 0 % m ło­ docianych osób, które podjęły pierwszą próbę samobójczą, ponaw ia ją w cią­ gu najbliższego roku. O drębne badania dotyczą osób chorych psychicznie24.

S y t u a c j a w Polsce

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat uległa zm ianie stru ktura i dynam ika sa­ mobójstw. Przede wszystkim wzrósł wskaźnik sam obójstw w populacji ogól­ nej, który w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. wynosił około 15/100 tys., osiągając najwyższy poziom w 2009 roku (16,9/100 tys.). To lokuje Polskę na 16 miejscu w regionie europejskim i w pierwszej dwudziestce na świecie. Zwiększył się również udział sam obójstw w m łodszych grupach wiekowych. Z m ianie podlegają także przekonania dotyczące samobójstw. W przeciągu ostatnich kilkunastu lat zm ieniło się nastawienie społeczne do sam obójstw - ludzie m ają większą wiedzę na tem at przyczyn sam obójstwa, są skłonni zgła­ szać takie przypadki, częściej też mówi się o tym problem ie w ogólnych m e­ diach i środkach przekazu. Z danych Światowej O rganizacji Zdrow ia wynika, że liczba zamachów dokonanych w tym czasie wzrosła w Polsce trzykrotnie.

Inaczej przedstawiają się dane statystyczne Kom endy Głównej Policji i Głównego Urzędu Statystycznego. W 2010 roku zostało odnotow anych przez Policję ponad pięć tysięcy zamachów samobójczych z czego ponad czte­ ry tysiące to sam obójstwa dokonane. N atom iast według G US w 2010 roku 22 B. Pilecka, Osobowościowe korelaty..., op. cit.

23 A. G m itrow icz, Uwarunkowania zachowań. .., op. cit. 24 Ibidem.

dokonano p onad sześć tysięcy samobójstw. W 2013 roku, według K om endy Głównej Policji ponad osiem tysięcy zamachów samobójczych, z czego sześć tysięcy było zakończonych zgonem. Podobnie, jak w danych światowych także w Polsce widać dużą dysproporcję w liczbie sam obójstw popełnianych przez mężczyzn w stosunku do aktów samobójczych kobiet. N otuje się prawie pię­ ciokrotną różnicę. Samobójstwa są jedną z trzech podstawowych przyczyn zgonów m łodych ludzi w wieku od 15 do 25 lat. Roczny wskaźnik prób sa­ mobójczych wynosił 3,5 %, wskaźnik prób w ciągu życia - 7 % , co stanowi średni poziom w skali Europy25. W populacji szpitalnej pacjentów z zaburze­ niam i psychicznymi próby samobójcze występują u po nad 50 % badanych26. W Polsce, spośród wszystkich odnotw anych samobójstw, stwierdzono 41 za­ m achów w śród dzieci poniżej 14 roku życia, natom iast w grupie 1 5 -1 9 lat - 41827. Samobójstwa to 23% wszystkich zgonów w grupie wiekowej 1 -19 lat, co stanowi drugą przyczynę śmierci nieletnich, po wypadkach. Zauważono także różnicę według płci - sam obójstwa chłopców to ok. 26% wszystkich przyczyn zgonów, a w śród dziewcząt ok. 16%. Z danych GUS wynika, że w 2008 roku odnotow ano 302 zgony z pow odu sam obójstw w grupie wieko­ wej 1 0-19 lat. W spółczynnik zgonów w grupie 1 0-14 lat u chłopców wynosił

1,8, a u dziewczyn 0,8. Im starszą grupę się rozpatruje, tym wyższe są współ­ czynniki. N a przykład dla grupy wiekowej 1 5-19 lat współczynnik ten w yno­ sił 16,2 u chłopców, a 4,1 u dziewczyn. W edług Głównego Urzędu Statystycz­ nego najwyższy współczynnik sam obójstw w śród m łodych ludzi, przypada w województwach: podlaskim (13,3), lubelskim (12,9) i zachodniopom or­ skim (11,6). Z kolei najniższy współczynnik odnotow ano w województwie świętokrzyskim (5,8), wielkopolskim (5,9) i śląskim (6,1)28. W śród młodzieży znacznie częstsze są próby samobójcze, w porów naniu z innym i populacjami. Najistotniejszym predyktorem wystąpienia prób samobójczych w najmłodszej grupie wiekowej, jest leczenie psychiatryczne. Samobójstwa dzieci i młodzieży, zgodnie z wynikam i badań, w takim samym stopniu dotyczą dużych aglo­ meracji miejskich, jak i terenów wiejskich. Także sam obójstwa młodzieżowe cechuje jedna zmienna. Im starsze osoby popełniają zamach, tym częściej jest on zakończony zgonem29.

W spółczynnik sam obójstw wykazuje tendencję wzrostową u obu płci. M iesiącami, w których dzieci i nastolatki popełniały najwięcej sam obójstw były maj i styczeń. M ogło to być związane z sytuacją szkolną, a dokładniej 25 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.

26 M . Janos-K ozik, op. cit. 27 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit. 28 Ibidem.

z nieotrzym aniem prom ocji do następnej klasy. N ajm niej tych zdarzeń zano­ tow ano w lipcu i sierpniu, co może sugerować, że stres szkolny jest jednym z głównych przyczyn sam obójstw w śród dzieci i młodzieży30.

Sposoby zapobiegania i profilaktyka

Sposoby zapobiegania samobójstwom pow inny przybierać form ę szeroko za­ krojonej profilaktyki zaburzeń i zachowań ryzykownych. Skuteczność podej­ mowanych działań zależy od wielu czynników, przede wszystkim od zakresu odbiorców, którzy są objęci wsparciem. O dpow iednio wdrażana profilaktyka dostarcza narzędzi do zapobiegania skłonnościom autodestrukcyjnym i ich skutkom . B runon Holyst wyróżnia pięć poziom ów oddziaływań profilaktycz­ nych: pierwszy, najogólniejszy obejmuje całe społeczeństwo i składa się z dzia­ łań prom ujących życie oraz edukujących w zakresie adekwatnych sposobów radzenia sobie z trudnościam i, co w konsekwencji m a kształtować tzw. „po­ stawy antysuicydalne”. Kolejny poziom skierowany jest do grupy osób, które m ogą być zagrożone podejm owaniem zachowań ryzykowanych. Trzeci poziom skierowany został do poszczególnych osób, które znajdują się wsystemie insty­ tucji i są w grupie największego ryzyka. Czwarty i piąty poziom profilaktyki zakłada działania postsuicydalne, czyli oferuje opiekę i wsparcie dla osób, które już targnęły się na swoje życie, tak aby objąć je terapią i skutecznym zapobie­ ganiem kolejnym próbom . Działania z tych poziom ów profilaktyki obejm ują także rodzinę i bliskich osoby, która próbowała popełnić samobójstwo zgodnie z założeniem, że występowanie zachowań suicydalnych w rodzinie jest jednym z najistotniejszych predyktorów zagrożenia ponow ną próbą samobójczą31.

Przy okazji rozważań nad profilaktyką sam obójstw w arto w ym ienić tak ­ że czynniki chroniące przed podejm ow aniem zachowań autodestrukcyjnych. Zaliczane są do nich: czynniki indyw idualne, osobowościowe, takie jak: p o ­ zytywna sam oocena, um iejętność przyjm owania i poszukiwania pomocy, adekw atne sposoby radzenia sobie z trudnościam i i stresem itp. D obre relacje z bliskimi i rodziną to kolejny aspekt chroniący przed aktem samobójczym. W szerszym kontekście m ożna rozpatrywać także znaczenie czynników spo- łecznychi kulturow ych - zaangażowanie w życie społeczności lokalnej: w pra­ cy, szkole lub miejscu zamieszkania, upraw ianie sportu, uczestnictwo w życiu duchow ym i religijnym, dobre relacje społeczne. Jednym z najważniejszych grup czynników chroniących są te, związane ze zdrowiem psychicznym 32.

30 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.

31 Ibidem; A. Carr, op. cit.; A. Czabański, M łodzież wobec..., op. cit.; B. Pilecka, Kryzys psycho­ logiczny..., op. cit.

32 Ibidem; A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; L. Bednarski, A. U rbanek, op. cit.; K. Biel, J. Kusz- tal, op. cit.

Bezpośrednie działania zapobiegające zam iarom sam obójczym, w gru­ pie wysokiego ryzyka nazywane są profilaktyką presuicydalną. Skuteczność tych działań w dużej mierze zależy od m om entu, kiedy zostały wdrożone. Ten rodzaj profilaktyki należy planow ać jako dłuższe i w ielostronne działa­ nia. Pierwszym krokiem do wdrażania skutecznych m etod jest diagnoza osób w grupie ryzyka. Stopień zagrożenia targnięciem się na swoje życie określany jest poprzez obserwację szeregu czynników, charakterystycznych dla zespo­ łu presuicydalnego, opisanego powyżej w edług Erw ina Ringela33. A nthony M itchel twierdzi, że należy przede wszystkim zwrócić uwagę, na to czy oso­ ba zaczyna się żegnać, rozdawać swoje przedm ioty, w prost mówi o śmierci, jako o rozwiązaniu problem u, grom adzi środki, które m ogą jej posłużyć do odebrania sobie życia (np. leki, ostre narzędzia itp.). W grupie najwyższego ryzyka są osoby, które już wcześniej próbowały popełnić sam obójstwo oraz chorujący psychicznie, szczególnie na schizofrenię oraz choroby afektywne34.

Badania Am erican Association o f Suicidology pokazują, że około 80% osób zamierzających popełnić sam obójstwo, zanim zdecyduje się ostatecznie, stara się dać znać otoczeniu o swojej sytuacji i poszukuje wsparcia35. W edług Joanny Szymańskiej 25% nastolatków, po próbach samobójczych twierdziło, że pom im o poszukiwań pom ocy oraz wsparcia u bliskich i znaczących osób dorosłych, jej nie otrzymało. Biorąc pod uwagę wyniki tych badań, m ożna założyć, że istotnym elem entem profilaktyki jest psychoedukacja szeroko ro­ zum ianego otoczenia osób m łodych zagrożonych popełniłem sam obójstwa36. O soby z najbliższego otoczenia stanow ią najważniejszą grupę wsparcia dla jednostki zagrożonej zamachem samobójczym. Stąd, rozpowszechnianie rze­ telnej wiedzy na tem at zaburzeń psychicznych, objawów i profilaktyki za­ machów, samobójczych m a kluczowe znaczenie. Szybka i przem yślana reak­ cja otoczenia może być jednym z najskuteczniejszych sposób zapobiegania, a zwłaszcza wykształcanie um iejętności rozpoznawania wczesnych objawów oraz udzielania pomocy. Profilaktyka sam obójstw pow inna obejm ować wiele instytucji i środowisk, a jej skuteczność zależy od wielotorowego działania. D ziałania pow inny być podejm ow ane na płaszczyźnie rodziny, szkoły, poli­ cji, ochrony zdrowia oraz adm inistracji rządowej i samorządowej. Zgodnie z tym i założeniami Joanna Szymańska proponuje podział działań profilak­ tycznych na uniwersalne, wskazujące i selektywne. Pierwsze są skierowane do wszystkich - młodzieży, rodziców, opiekunów oraz nauczycieli. D ziałania

33 E. Ringel, op. cit.

34 Ibidem; A.T. M itchel, Dlaczego? Czyli samobójstwa i inne zagrożenia w ieku dorastania, W ar­ szawa 1994.

35 A. Bąbik, D . Olejniczak, op. cit.; J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzie­ ży. Poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców, Warszawa 2012.

te zakładają zajęcia edukacyjne dotyczące zarówno znajom ości prawidłowego rozwoju m łodych ludzi, jak i zagrożeń oraz sposobów radzenia sobie z nim i. Profilaktyka ta pow inna opierać się na szkoleniach osób będących w bezpo­ średnim kontakcie z dziećmi i młodzieżą w zakresie potrzeb rozwojowych, a także wypracowania procedur, np. w instytucjach i szkołach, które będą działały w przypadku wykrycia zagrożenia. N atom iast zajęcia dla uczniów pow inny wzmacniać ich poczucie wspólnoty, więzów ze szkołą lub instytucją, a także ukształtować pozytywne um iejętności psychospołeczne - w spółpra­ ca, poszukiwanie pomocy, um iejętność reagowania w sytuacjach trudnych, otw artość itp. Profilaktyka selektywna jest skierowana do grup zwiększonego ryzyka np. uczniów, u których zauważono występowanie szeregu czynników zagrażających (problem y m aterialne, konflikty w rodzinie, choroby, zaburze­ nia psychiczne itp.) i wobec tej diagnozy oraz rozpoznania, która już jest działaniem profilaktycznym, dobór odpow iednich m etod wsparcia i opieki. Trzeci, ostatni poziom profilaktyki, w edług Szymańskiej jest przeznaczony dla grup uczniów z wysokim ryzykiem aktu samobójczego (np. z diagnozą choroby psychiatrycznej, próbujących środków psychoaktywnych i po p ró ­ bach samobójczych). Tu działania pow inny obejm ować cały system społeczny, w którym jednostka się znajduje - klasę, szkołę, rodzinę. Dzięki odpow ied­ niem u wsparciu i edukacji zarówno osoby będące w bezpośrednim otoczeniu m łodego człowieka, jak i on sam jest w stanie wrócić do zdrowia i funkcjo­ nować w ram ach codziennych obowiązków. N a te działania składają się: dys­ kretna obserwacja, wsparcie ze strony znaczących osób, opieka specjalistów, terapia, kierowanie rodziców do grup wsparcia oraz na zajęcia edukacyjne37.

M ówiąc o profilaktyce sam obójstw w śród m łodych ludzi należy także wziąć p o d uwagę form ę docierania do odbiorców. Intern et i nowe tech n o ­ logie nie tylko m ogą być postrzegane jako nośniki zagrożenia, ale także jako atrakcyjny i skuteczny sposób dotarcia z ważnym i treściam i do młodzieży. Zw olennicy upatrują w nim sposobu na dotarcie do zagrożonych jednostek i wczesną próbę pomocy. Form am i pom ocy w Internecie są między innym i: strony internetow e mające zapobiegać sam obójstw om i inform ujące o tej te­ matyce, fora dyskusyjne, czaty mające na celu wsparcie em ocjonalne oraz terapie online38.

O toczenie stanowi ważne źródło wsparcia dla m łodych ludzi. Każda gru­ pa społeczna czy instytucja, pośrednio i bezpośrednio związana z dzieckiem, może m ieć znaczenie w profilaktyce zachowań ryzykowanych, w tym sam o­ bójstw. Po pierwsze rodzina, jak wynika z badań H an n y M alickiej-G

orzelań-37 J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom..., op. cit. 38 Ibidem; P. Drzewiecki, op. cit..

czyk, m a największe znaczenie w zapobieganiu tendencjom autodestrukcyj- nym . W artość profilaktyczną mają: wiedza na tem at zagrożeń, okazywanie wsparcia i pomocy, budow anie roli autorytetów przez rodziców. R odzina to miejsce, w którym od najmłodszych lat kształtują się istotne um iejętności i postawy mające kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju i zapobie­ gania nieadekw atnym zachow aniom 39. Problem y em ocjonalne m ają swoje źródło we wczesnych latach życia dziecka. Zachow ania ryzykowne, których przejawy najwyraźniej widać w okresie dojrzewania, m ają swój początek i są widoczne w młodszym wieku. Joanna Szymańska zauważa, że pew ne wzor­ ce zachowania dziecka kształtują się w okresie szkolnym, do 8 roku życia i później są tru d n e do modyfikacji. Najm łodsze dzieci cechuje duża plastycz­ ność i zm ienność w zakresie zachowania, natom iast widząc przejawy p ato ­ logicznych działań, zaburzeń należy traktow ać jej jako predyktory później­ szych zachowań ryzykowanych, w tym samobójstw. Reakcja na wczesnym etapie rozwoju dziecka daje duże szanse zaham ow aniu trudności. „Skuteczne posługiwanie się tru d n y m i zachowaniami ham uje lub blokuje uczenie się um iejętności życiowych niezbędnych w radzeniu sobie z własnym i em ocja­ m i i w kontaktach z otoczeniem społecznym. Powstałe deficyty um iejętności w przyszłości będą u trudniać dziecku nawiązywanie relacji z rówieśnikami i dorosłym i spoza rodziny”40. R odzina pow inna wspierać kształtowanie się em patii, wrażliwości, współpracy i innych um iejętności interpersonalnych. Ze strony rodziców dużą rolę odgrywa ich uważność i zaangażowanie w wy­ chow anie oraz um iejętność rozpoznawania zm ian w zachowaniu, które m ogą świadczyć o niepokojących problem ach dziecka. Szybkie w drażanie o d p o ­ w iednich działań wychowawczych i profilaktycznych zależy od znajomości problem ów dzieci przez ich rodziców, ich rozpoznawanie i szybkiej reakcji oraz wiedzy na tem at możliwości uzyskania profesjonalnej pom ocy41. Jed­ n ą z ważniejszych ról profilaktycznych w życiu m łodych ludzi pełni szkoła. Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz.U . 2015.2156) stanowi, że system oświaty zapewnia możliwość korzystania z pom ocy psy­ chologiczno-pedagogicznej. O soby bezpośrednio związane dziećmi i ich wy­ chow aniem m uszą być szczególnie wrażliwe na sygnały zagrożenia płynące z zachowania uczniów. N ie tylko wiedza na tem at rozpoznawania trudności i problem ów jest ważna, ale także kluczowe znaczenie m a um iejętność reago­ wania zarówno ze strony nauczycieli jak i całej szkoły oraz budow anie sieci wsparcia i porozum ienia pom iędzy instytucjam i zajm ującymi się młodzieżą 39 H . M alicka-G orzelańczyk, Opinie młodzieży o samobójstwie, Bydgoszcz 2002.

40 J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom..., op. cit.; eadem , Warunki skuteczności. .. , op. cit. 41 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.; A. Carr, op. cit.; B. Pilecka, Kryzys psychologiczny..., op. cit.; J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom..., op. cit.; eadem , Warunki skuteczności... , op. cit.

a rodzinam i. W kontekście profilaktyki prowadzonej w szkole Szymańska zwraca szczególną uwagę na działania, które pom im o dobrych założeń m ogą być nietrafione, a nawet szkodliwe. A utorka do niekorzystnych działań zali­ cza: prowadzenie zbyt krótkich (2 -4 godzinnych) zajęć dotyczących wyłącz­ nie samobójstw, ukazywania sam obójstwa jako reakcji na stres, pokazywania filmów i innych m ateriałów wizualnych prezentujące zachowania samobójcze oraz nakłaniania m łodych ludzi po próbach samobójczych, aby opowiadali o swoich przeżyciach42.

Znaczenie m a również propagow anie wiedzy na tem at systemu opieki psychiatrycznej i psychoterapeutycznej. Podstawowa opieka zdrow otna daje możliwość wsparcia lekarza pierwszego k o ntaktu i pielęgniarki środowisko­ wej, a konsultacja z lekarzem psychiatrą nie m usi być poprzedzona skierowa­ niem . D o tego rodzaju specjalisty m ożna zgłosić się w każdym m om encie, kiedy obserwuje się niepokojące objawy u dziecka. W ażna jest jak najszyb­ sza reakcja oraz zainteresowanie ze strony osób dorosłych tak, aby wszcząć specjalistyczne działania, zwłaszcza psychoterapię i jeśli będzie to wym aga­ ne, farm akoterapię43. N ie tylko system opieki zdrowotnej może przyczynić się do zapobiegania sam obójstw om m łodych ludzi, ale także adm inistracja, czyli jednostki samorządowe. W ojew ództwa są zobowiązane do wspierania osób z problem am i psychicznymi na m ocy ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego. D ziałania sam orządowców w inny się uzupełniać i tworzyć spójny system pom ocy dla osób z zaburzeniam i psy­ chicznymi (ustawa z 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego D z.U .2011.231 .1375). Samorządy m ają tworzyć szereg ośrodków i organi­ zacji, które obejm ują pom ocą osoby zagrożone problem am i psychicznymi: O środki Pomocy Społecznej, Powiatowe C en tra Pomocy Rodzinie, a także Regionalne O środki Polityki Społecznej44.

W kryzysie suicydalnym, potrzebna jest profesjonalna pom oc. W sparcie terapeutyczne pow inno być udzielane jak najszybciej, zanim kryzys ulegnie zaostrzeniu. D latego tak istotna jest dostępność ośrodków interw encji kry­ zysowej, rozum ianej jako „działanie zmierzające do odzyskania przez osobę dotkn iętą kryzysem zdolności jego samodzielnego pokonania”. Interw encja kryzysowa odwołuje się do aktywnej, krótkotrw ałej terapii, która zakłada, że myśli i tendencje samobójcze nie są trwałe, a więc aktom samobójczym m ożna zapobiegać45. G łów nym celem jest ocalenie życia. Barbara Pilecka p o ­ 42 J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom..., op. cit.

43 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.

44 Ibidem; A. Carr, op. cit.; J. Szymańska, Zapobieganie samobójstwom... , op. cit.; eadem, Wa­ runki skuteczności. .. , op. cit.

wołuje się na Szwedzką N arodow ą Radę Zapobiegania Sam obójstw om , która opracowała sześć czynników prewencji samobójstwa: prowadzenie rozmów 0 śmierci i samobójstwie; dotarcie do sposobu rozum ienia term in u „sam obój­ stwo”, ponieważ m a różne znaczenia w odm iennych sytuacjach życiowych; proces suicydalny polega na przekształceniu myśli w czyny, ewoluuje, n a­ leży więc sprawdzić na jakim etapie jest zagrożona jednostka; sam obójstwo nie jest nieuniknionym przeznaczeniem, m ożna m u zapobiec przez o d p o ­ w iednie działania; pom oc jest dostępna poprzez szarzenie wiedzy i rozwój sytem u wsparcia, w tym interw encji kryzysowej. Pom oc pow inna zatem d o ­ tyczyć wielu zakresów: psychologicznego, medycznego, socjalnego i praw ne­ go. Interw encja polega na zbudow aniu relacji z terapeutą i obejm uje całe środowisko osoby zagrożonej próbą samobójczą. Ten typ oddziaływań m a swoje zastosowanie także w profilaktyce postsuicydalnej, gdy w środowisku doszło już do próby samobójczej. „Celem interw encji kryzysowej w rodzinie po próbie samobójczej jest: szybkie zmobilizowanie rodziny do udzielenia bliskiem u wsparcia i zapewnienie m u bezpieczeństwa, w zm ocnienie więzi rodzinnych w celu profilaktyki następnych ew entualnych zam achów samo- bójczych”46. Zapobieganiu sam obójstw om m a służyć także działalność Policji, która jest zobowiązana ustawowo (na m ocy art. 1 ust. 2 pkt. 1-3 ustawy z dnia 6 kw ietnia 1990 roku o Policji. D z.U .2015.355) do ochrony zdrowia 1 życia, działań zapobiegającym przestępstwom i zjawiskom krym inogennym . N a mocy tych ustaleń m ożna stwierdzić, że Policja jest także odpowiedzialna za profilaktykę sam obójstw w śród dzieci i młodzieży oraz współpracę w tym zakresie z innym i organam i państw a i organizacjami. K om enda G łów na Po­ licji jest także zobowiązana do tw orzenia program ów edukacyjnych dotyczą­ cych zagrożeń, problem ów dzieci i młodzieży. D ziałania te należy wdrażać we w spółpracy z instytucjam i, które zajm ują się opieką i w ychowaniem m łodych ludzi - szkołami, ośrodkam i, poradniam i. Jednym z elem entów działań p ro ­ filaktycznych jest także wspieranie i edukacja osób sprawujących opiekę nad dziećmi - rodzicami, nauczycielami i wychowawcami poprzez organizowa­ nie spotkań i pracę na rzecz integracji całego środowiska47. N a koniec warto w spom nieć o profilaktyce postsuicydalnej, czyli nakierowanej na pom oc i za­ pobieganie naw rotom prób u osób, które atak samobójczy m ają za sobą. Ten rodzaj oddziaływań m a również wspierać rodziny, bliskich i otoczenie d o ­ tknięte doświadczeniem próby lub dokonanego sam obójstwa. System opieki postsuicydalnej obejm uje działania wielu służb i organizacji: lekarzy, psycho­ logów, pracow ników socjalnych, policjantów, a także duchow nych. Pom oc

46 B. Pilecka, Kryzys psychologiczny..., op. cit.; A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit. 47 A. Bąbik, D . O lejniczak, op. cit.

postsuicydalna pow inna gwarantować łatwy dostęp do terapii i wsparcia psy­ chologicznego oraz konsultacji psychiatrycznej. W ażne jest, aby profilaktyka zawierała tworzenie grup wsparcia dla różnorakich odbiorców 48.

Podsumowanie

Rozważania na tem at sam obójstw w śród m łodych ludzi obejm ują zagadnie­ nia czynników ryzyka oraz czynników chroniących przed targnięciem się na swoje życie. Z przytoczonych źródeł wywnioskować m ożna, że profilaktyka zachowań ryzykownych, w tym samobójstw, pow inna być zadaniem priory­ tetow ym dla wielu służb, organizacji, instytucji związanych z opieką i wycho­ w aniem dzieci. M im o że m ożna zidentyfikować czynniki ryzyka sam obójstw w śród dzieci i młodzieży, praw dopodobnie żadna profilaktyka nigdy nie wy­ elim inuje tego problem u w 100% , z uwagi na jego złożoność oraz zbyt wiele występujących czynników zewnętrznych i wewnętrznych, które m ają znaczą­ cy wpływ w każdym przypadku. D latego w realizacji oddziaływań profilak­ tycznych należy oczekiwać częściowej redukcji problem u a nie całkowitego wyelim inowania zachowań ryzykownych u adolescentów.

N a problem należy patrzeć wielowymiarowo, łącząc wiedzę, a także osią­ gnięcia wielu dziedzin - psychologii, socjologii, prawa, adm inistracji i wielu innych. W spółdziałanie i edukacja szeroko pojętej społeczności daje najwięk­ sze szanse na zapobieganie trudnościom m łodych ludzi, które m ogą mieć swoje rozwinięcie w postaci zachowań suicydalnych.

W ciąż jednak pow inna trw ać dyskusja oparta na badaniach oraz obser­ wacji, która da możliwość pogłębiania integracji działań oraz tw orzenia sku­ tecznego i dostępnego sytem u zabezpieczającego m łode osoby i ich bliskich.

A bstract

Risk facto rs an d p re v en tio n of suicidal b eh a v io u r in children an d a d o le sc e n ts

Suicide behavior in children and adolescents is a leading cause o f injury and death in the paediatric age group. Recent statistics indicate th at the num ber o f suicides and suicide-related events in adolescents has risen in past few years. Boys succeed in their suicide attem pts m ore frequently than girls, m ainly because they use m ore lethal m eth ­ ods, such as firearms or hanging. Girls generally attem pt suicide by ingesting pills and are m ore frequently resuscitated. According to the literature, there are following risk factors o f suicide: dem ographic, psychological, psychiatric, econom ic, bilogical. In ­ form ation about the epidem iology and risk factors o f such behavior is im p o rtan t for

policy-m aking and prevention. The m ethod o f suicide prevention found to be m ost ef­ fective is a systematic, direct-screening procedure, early identification and cooperation o f different institutions w ith high risk groups and families.

K ey words: suicide, risk factors, adolescents, prevention

Streszczenie

Z achow ania sam obójcze w śró d dzieci i m łodzieży - ch arak tery sty k a ryzyka i profilaktyka

Samobójstwa dzieci i młodzieży to jedna z najczęstszych przyczyn zgonów w tej gru­ pie wiekowej. D ane epidemiologiczne pokazują, że zarówno w Polsce, jak i na świecie zjawisko sam obójstw i zachowań parasuicydalnych wzrasta w grupach młodzieżowych. Dziewczęta częściej popełniają próby samobójcze poprzez zażycie tabletek, natom iast chłopcy częściej dokonują skutecznych zamachów poprzez powieszenie lub użycie bro­ ni palnej. N a podstawie literatury przedm iotu m ożna wskazać czynniki ryzyka: de­ mograficzne, psychologiczne, psychiatryczne, ekonom iczne, biologiczne. Rozpoznanie czynników ryzyka i przyczyn zachowań suicydalnych pozwala n a tworzenie skutecznych program ów profilaktycznych. W śród najbardziej skutecznych strategii zapobiegania sa­ m obójstw om wyróżnia się współpracę wielu służb z grupam i i rodzinam i wysokiego ryzyka, wczesne wykrywanie problem u i m onitorow anie.