View of Names for the Holy Spirit in the History of the Polish Language

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 6 – 2014. BOENA SIERADZKA-BAZIUR *. NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. W wyznaniu wiary Kocioa katolickiego zawarty jest opis Trójcy witej: Ojca wszechmogcego, Jezusa Chrystusa oraz Trzeciej Osoby Boskiej, okrelonej mianem: Duch wity, Pan i Oywiciel, który od Ojca i Syna pochodzi, który z Nimi wspólnie odbiera uwielbienie i chwa, i który mówi przez Proroków1. W tym mszalnym Credo, czyli Symbolu Nicejsko-Konstantynopolita skim wystpuj w szeregu trzy nazwania odnoszce si do Trzeciej Osoby Boskiej: Duch wity; Pan oraz Oywiciel, z których pierwsze jest okreleniem u ywanym najczciej w jzyku polskim. Celem tego artykuu jest prezentacja i analiza semantyczna wybranych nazwa , którymi okrelano Trzeci Osob Bosk w dziejach polszczyzny. Podobnym zagadnieniem zaj si Marian Kucaa, powicajc swoje dwa artykuy sposobom nazywania w historii polszczyzny Pierwszej Osoby Boskiej, czyli Boga Ojca, oraz Drugiej Osoby Boskiej, czyli Chrystusa2. Korpus tekstów stanowicy podstaw tego opracowania to ró ne wydania Pisma witego Starego i Nowego Testamentu, Katechizm Kocioa Katolickiego, prace teologiczne dotyczce Trzeciej Osoby Boskiej, teksty literackie od redniowiecza do wspóczesnoci, w tym tumaczenia aci skich hymnów Dr hab. BOENA SIERADZKA-BAZIUR, prof. IJP PAN – kierownik Pracowni Semantyki Historycznej w Instytucie Jzyka Polskiego PAN w Krakowie; adres do korespondencji: Instytut Jzyka Polskiego PAN, al. A. Mickiewicza 31, 31-120 Kraków; e-mail: sieradzka4@gmail.com 1 Por. Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 2002, s. 58. 2 M. K u c a a, Nazywanie Boga Ojca w historii polszczyzny, w: Obraz Boga Ojca w kulturze, red. M. Odakowska-Kuflowa i U. M. Mazurczak, Lublin 2000, s. 55-66; M. K u c a a, Nazywanie Chrystusa w historii polszczyzny, w: Tysic lat polskiego sownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gda sk 1999, s. 205-212..

(2) 34. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. Veni Creator Spiritus oraz Veni Sancte Spiritus na jzyk polski, modlitewniki i piewniki, wypowiedzi wspóczesnych u ytkowników jzyka polskiego. DUCH to jedno z podstawowych poj religii judeochrzecija skiej przynale nych do kategorii pojciowej ISTOTY DUCHOWE3. Pojcia religijne s reprezentacj mylow wierze ludzi odnoszcych si do prawd wiary okrelonej wspólnoty religijnej. U ytkownicy danego jzyka przyporzdkowuj pojciu wyrazy i konstrukcje jzykowe stanowice jego rdze , wystpujce w jego centrum, na peryferiach bli szych i ewentualnie dalszych. Rdze danego pojcia tworz jego najlepsze reprezentacje, s to wyrazy bd

(3) konstrukcje jzykowe, które s prototypowe w tym znaczeniu, e wikszo osób posugujcych si danym jzykiem zgodziaby si z tym, i okrelone elementy systemu jzykowego wyra aj w mniejszym lub wikszym stopniu zasadnicz ide tego pojcia4. Pojcia religijne tworz hierarchiczn struktur5, w której DUCH jest hiperonimiczny w stosunku do poj BÓG OJCIEC, SYN BOY, DUCH WITY. Biblijny sposób oddawania pojcia DUCH za pomoc znaków jzykowych odnoszcych si do Jego nazywania obrazuje zestawienie: rûach pneuma spiritusduch. Wspólnym elementem semantycznym wszystkich podanych tu wyrazów, wic hebrajskiego, greckiego, aci skiego oraz staropolskiego jest znaczenie ‘powiew powietrza, wiatr, wicher’ oraz ‘oddech’6. Ten sposób opisu ma charakter metaforyczny rzeczywisto duchowa jest przedstawiana za pomoc zjawiska ze wiata fizycznego.. 3. Przyjmuje si zapis nazwy pojcia przy u yciu wielkich liter. B. S i e r a d z k a - B a z i u r, O strukturze semantycznej jzyka. Pojcie SAMOTNO, „Horyzonty Wychowania” 12(2013), nr 23, s. 117-138; t a , INDYWIDUALIZM jako pojcie, „Horyzonty Wychowania” 12(2013), nr 24, s. 17-35. 5 Podejmowano liczne próby stworzenia uniwersalnych hierarchicznych struktur semantycznych. Za wzorcowe uwa a si obecnie dwie; por.: P. M. R o g e t, Thesaurus of English Words and Phrases, vol. I-II, Londyn 1912; R. H a l l i g, W. von W a r t b u r g, Begriffssystem als Grundlage für die Lexikographie. Versuch eines Ordnungsschemas, Berlin 1952. 6 Por. o. A. J a n k o w s k i, Duch Dokonawca. Nowy Testament o posannictwie eschatologicznym Ducha witego, Katowice 1983, s. 8-9; Sownik aci sko-polski, t. V, red. M. Plezia, Warszawa 2007, s. 196; Sownik staropolski, t. II, red. S. Urba czyk, Wrocaw 1956-1959, s. 212214. We wspóczesnym jzyku polskim utrzymao si tylko wychodzce z u ycia znaczenie duch ‘oddech, tchnienie, dech’, zanikno za znaczenie ‘wiatr’, por. Uniwersalny sownik jzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. I, Warszawa 2003, s. 715- 716. 4.

(4) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 35. Pojcie DUCH w odniesieniu do dobrej istoty duchowej mo na wic opisa , wykorzystujc nastpujcy sem znaczeniowy: osobowa, przemona, niewidzialna sia, która obdarza yciem. Duch jest konceptualizowany przez wierzcych w religii judeochrzecija skiej jako Osoba, a jednoczenie nieogarniona rzeczywisto , która przenika i o ywia wiat. Hiponim DUCH WITY w stosunku do DUCH to chrzecija skie pojcie religijne, rozumiane jako reprezentacja mylowa tego, w jaki sposób wierzcy konceptualizuj Trzeci Osob Trójcy witej, jak j nazywaj i charakteryzuj. Drugi sem znaczeniowy konieczny do stworzenia struktury pojcia DUCH WITY obok: osobowa, przemona, niewidzialna sia, która obdarza yciem to: jedna z trzech Osób Boskich majca tak sam natur jak Bóg Ojciec i Syn Boy7. Duch wity nazywany jest Trzeci Osob Trójcy witej. Nazwanie to w formie zmodyfikowanej Trzecia Osoba Trójczej tajemnicy wystpuje w utworze K. Ko

(5) miana (1771-1856): I Ty, trzecia Osobo Trójczej tajemnicy, Co si na skrzydach nie nej wznosisz gobicy, Duchu Najwitszy! spu si z niebieskich oboków!8. Okrelenia Trzecia Osoba Trójcy Przenajwitszej oraz Trzecia Osoba w Trójcy witej pojawiaj si w wypowiedziach wspóczesnych u ytkownika jzyka polskiego9. Duch wity zosta nazwany i scharakteryzowany w Pimie witym Nowego Testamentu i wpyw na to, w jaki sposób wierzcy w swoich jzykach konceptualizuj t istot duchow, wywiera przede wszystkim biblijny opis. W Biblii Tysiclecia Duch wity nazwany jest za pomoc nastpujcych okrele : Duch wity (np. Mt 1, 18 jest to najczstsze nazwanie10); Duch (Dz 2, 4); Bo y Duch wity (Ef 4, 30); Bo y Duch (1 Kor 2, 14); Duch Boga naszego (1 Kor 6, 11); Duch Boga ywego (2 Kor 3, 3); Duch Tego, który Jezusa wskrzesi z martwych (Rz 8, 11); Duch Syna swego (Ga 4, 6); Duch Pa ski (k 4, 7. Przedmiotem tego artykuu jest jedynie prezentacja i analiza semantyczna nazw Ducha witego w historii jzyka polskiego. Istotnym zagadnieniem, dopeniajcym charakterystyki pojcia DUCH WITY jest kwestia opisu tej Istoty Boskiej przez u ytkowników jzyka w historii polszczyzny, co jednak wymaga osobnego opracowania. 8 W: Z gbokoci... Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, opracowali A. Jastrzbski, A. Podsiad, Warszawa 1974, s. 265. 9 Duch wity. Jak odkrywam Jego dziaanie, wstp, wybór tekstów i posowie ks. W. Kubik SJ, Kraków 1998, s. 130, 162. 10 W tym zestawieniu podane s tylko wybrane lokalizacje cytatów. Por. ks. J. F l i s, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia, Warszawa 2004, s. 268-270..

(6) 36. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. 18); Duch Jezusa Chrystusa (Flp 1, 19); Duch Chrystusowy (Rz 8, 9); Duch Prawdy (J 14, 17); Duch chway (1 P 4, 14); Duch przybrania za synów (Rz 8, 15); Pocieszyciel (J 14, 16; J, 14, 26; J 15, 26; J 16, 7) (w wydaniach od I do IV); Paraklet (w wydaniu V) (J 14, 16; J, 14, 26; J 15, 26; J 16, 7)11.. Duch wity Prototypowym, najczstszym nazwaniem Trzeciej Osoby Trójcy witej w Biblii Tysiclecia jest okrelenie Duch wity, kalka semantyczna aci skiego wyra enia Spiritus Sanctus. Nazwanie to pojawia si w jzyku polskim w redniowiecznych tekstach religijnych, stanowic kontynuacj wielowiekowych tumacze Pisma witego, co obrazuje zapis: rûah pneuma spiritusduch duch. Polski wyraz duch jest kontynuantem prasowia skiego *duch oznaczajcego ‘podmuch, powiew wiatru’ oraz ‘oddech […]’12. W jzyku redniowiecznym utrzymao si prasowia skie znaczenie wyrazu duch – ‘wiatr’ oraz ‘oddech’, w obrbie znacze tego leksemu w Sowniku staropolskim wystpuje te nazwanie Trzeciej Osoby Trójcy witej. Redaktorzy sownika podaj ponad dwadziecia cytatów zawierajcych wyraz duch, które si odnosz do tej istoty duchowej. Leksem ten wystpuje zawsze z przydawk wity, pojawia si np. w pitnastowiecznych Kazaniach gnie nie skich: „tego my sami sob nie mo emy dostpi , a to przez daru D u c h a w i t e g o” Gn 1b. Wystpuje te np. w Rozmylaniu przemyskim: „Ale przysza godzina, ju jest, kiedy wierni modlitw‹n›icy bd sie modli ojcu Bogu i w i t e m u D u c h u bd sie modli ” Rozm 247. Okrelenie Duch wity jest najczstsz i najbardziej jednoznaczn nazw jednej z trzech istot boskich w religii chrzecija skiej w caej historii polszczyzny. Jednostki nazewnicze Duch wity oraz Trzecia Osoba Trójcy witej jednoznacznie identyfikuj okrelon istot duchow i s one nazwami wasnymi. Duch W obrbie rdzenia pojciowego nazwa odnoszcych si do Trzeciej Osoby Boskiej znajduje si wyraz Duch. Wystpuje on np. w Dziejach Apostolskich: 11 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzyków oryginalnych, opracowa zespó biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 1-5, Pozna 1965-2013. 12 Por. W. B o r y , Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Kraków 2005, s. 131..

(7) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 37. „I wszyscy zostali napenieni Duchem witym, i zaczli mówi obcymi jzykami, tak jak im Duch pozwala mówi ” (Dz 2, 4). Nazwanie to pojawia si np. w poezji E. Dru backiej (ok. 1695-1765): Wejrzyj e teraz miosiernym okiem, Przedwieczny Bo e! zcz mio z mioci Synowsk, gdy si rozpywamy stokiem Z alu za grzechy przejci gorzkoci, D u c h, który od was obudwóch pochodzi, Niech ze podda stwo z Dziedzicem pogodzi 13.. Wielki-Wicher W opisie Zesania Ducha witego na Apostoów wystpuje porównanie dziaania Bo ego do wiatru: „Nagle da si sysze z nieba szum, jakby uderzenie gwatownego wiatru, i napeni cay dom, w którym przebywali” (Dz 2, 2). W Ewangelii witego Jana w rozmowie z Nikodemem Jezus posuguje si obrazem wiatru, aby objani dziaanie Ducha: „Wiatr wieje tam, gdzie chce, i szum jego syszysz, lecz nie wiesz, skd przychodzi i dokd pod a. Tak jest z ka dym, który narodzi si z D u c h a” (J 3, 8). Ta pojemna metafora pojciowa znalaza swój wyraz w nazwaniach u ytych przez J. Kasprowicza i s to okrelenia Wiew Boy; Wielki-Wicher; Wielki-Wicher Bytu14.. Oddech Boy Hebrajski wyraz rûach oznaczajcy ‘wiatr’ oraz ‘oddech’ by u ywany w Starym Testamencie jako nazwa odnoszca si do Ducha, o czym bya mowa w pocztkowej czci artykuu. Okrelenia wi ce si z takim konceptualizowaniem Ducha witego odnajdujemy np. w tekstach J. Kasprowicza. Ta istota duchowa nazywana jest przez modopolskiego poet Boym Dechem; Dechem Boym; Oddechem Boym; Przedwiecznym Dechem15. 13. W: Z gbokoci... Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, wstp, wybór, opracowanie A. Jastrzbski i A. Podsiad, Warszawa 1966, s. 298. 14 B. S i e r a d z k a - B a z i u r, Midzy bogosawie stwem a przekle stwem. Zagadnienia jzyka religijnego w twórczoci Jana Kasprowicza, Kraków 2006, s. 66. 15 Por. tam e..

(8) 38. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. Nazwy odnoszce si do Trzeciej Osoby Trójcy witej, takie jak: Duch; Duch wity; Boy Dech; Dech Boy; Oddech Boy; Przedwieczny Dech; Wiew Boy; Wielki-Wicher; Wielki-Wicher Bytu przynale do poj WIATR oraz ODDECH, co mo na zapisa przy wykorzystaniu semów znaczeniowych: taki jak wiatr; taki jak oddech.. Stworzyciel Duch Du frekwencj w ró nych epokach rozwoju polszczyzny cieszyy si okrelenia Ducha witego odnoszce si do Jego stwórczej mocy16. Ten sposób konceptualizowania tej istoty duchowej wystpuje te w aci skim, redniowiecznym hymnie Creator Spiritus17. W pocztkowym wersie pierwszej zwrotki znajduje si apostroficzne nazwanie Creator Spiritus, a w ostatnim czasownik odnoszcy si do pojmowania Ducha witego jako Stwórcy: Veni creator spiritus, Mentes tuorum visita, Imple superna gratia, Quae tu creasti pectora18.. Szesnastowieczny poeta, S. Grochowski, oddaje aci skie nazwanie Creator Spiritus za pomoc wyra enia Duch Twórca19. C.K. Norwid w utworze [Panie! Pieniom szaty daem] nazywa Ducha witego Tworzcym Duchem20. Z kolei S. Wyspia ski w swojej parafrazie nazywa Ducha witego Twórczym. 16. Podstaw takiego pojmowania Ducha witego jest m.in. nastpujcy fragment z Biblii: „Przez sowo Pana powstay niebiosa i wszystkie ich zastpy przez tchnienie ust Jego” (Ps 33, 6). 17 Autorem tego tekstu by Raban Maur (ok. 780-856), mnich benedykty ski, teolog, pisarz, twórca encyklopedii De rerum naturis. redniowieczny hymn Veni Creator Spiritus by chtnie tumaczony na jzyk polski i parafrazowany przez znanych poetów i pisarzy takich, jak np. S. Grochowski, B. Opec, F. Karpi ski, A. Mickiewicz, L. Staff. W artykule Cechy jzykowe „Hymnu Veni Creator” Stanisawa Wyspia skiego (w: Stanisaw Wyspia ski – czowiek wszechstronny, red. W. Piotrowski, Piotrków Trybunalski, 2009, s. 61-93) przedstawiam 18 polskich tumacze i parafraz tego hymnu. Wikszo sporód tekstów podanych w artykule to utwory wierszowane, ale jest wród nich i tekst ks. B. Gadysza napisany proz. 18 Tekst aci ski hymnu za: Analecta Hymnica Medii Aevi. II. Hymnarius Moissiacensis. Das Hymnar der Abtei Moissac im 10. Jahrhundert, Leipzig 1888, s. 93-94. 19 Hymny, prozy i cantica kocielne, Kraków 1599, s. 28-29. 20 Z gbokoci..., s. 481..

(9) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 39. Duchem21, a we wspóczesnej wersji Hymnu do Ducha witego wystpuje nazwanie Stworzyciel Duch, por. O Stworzycielu, Duchu, przyjd 22.. Oywiciel Nazwanie Ducha witego Oywicielem motywowane jest fragmentem psalmu: „Gdy skryjesz swe oblicze, wpadaj w niepokój, gdy im oddech odbierasz, marniej i powracaj do swojego prochu. Stwarzasz je, gdy lesz swego D u c h a i odnawiasz oblicze ziemi” (Ps 104, 29-30) oraz Ewangelii wedug w. Jana, por. „Jak Pismo rzeko. Strumienie wody ywej popyn z jego wntrza. A powiedzia to o D u c h u, którego mieli otrzyma wierzcy w Niego” (J 7, 38-39). W Licie w. Pawa do Rzymian wystpuje konstrukcja syntaktyczna, której znaczenie wi e si z konceptualizowaniem Ducha witego jako tego, który o ywia, por. „Duch Tego, który Jezusa wskrzesi z martwych” (Rz 8, 11). Nazwanie to wystpuje w mszalnym Credo, czyli Symbolu NicejskoKonstantynopolita skim, o czym bya mowa w pocztkowej czci artykuu. Dodatkowe okrelenia identyfikujce, które maj wspólny sem znaczeniowy: ten, który stwarza lub przywraca ycie, czyli stwarza na nowo, czyli Duch Twórca; Stworzyciel Duch; Twórczy Duch; Tworzcy Duch, Oywiciel nale do kategorii pojciowej STWARZANIE.. Pocieszyciel Kolejna prototypowa nazwa Ducha witego to Pocieszyciel. Okrelenie to wystpuje cztery razy w Ewangelii wedug witego Jana w wydaniach od I do IV Biblii Tysiclecia: „Ja za bd prosi Ojca, a innego P o c i e s z y c i e l a da wam, aby z wami by na zawsze” (J 14, 16, por. te J 14, 26; J 15, 26; J 16, 7). Strukturalne i etymologiczne znaczenie wyrazu pocieszyciel brzmi: ‘ten, który pociesza, sprawia rado , dodaje otuchy’. W redniowieczu wystpuj dwa okrelenia Ducha witego majce t sam semantyk: Uciesznik oraz Ucieszyciel. Pierwsze z tych nazwa ma kilka cytowa w Sowniku staropolskim, jeden z przykadów pochodzi z Rozmylania przemyskiego (XV w.), por. „Ale U c i e s z n i k, Duch wity (paraclitus… spiritus sanctus Jo 14, 26), ktorego. 21 22. Rapsody, hymn, wiersze, w: t e n e, Dziea zebrane, red. L. Poszewski, Kraków 1961. W: Ch. P a j k OFM, Panie usysz nas i wysuchaj, Kalwaria Zebrzydowska 2003, s. 454..

(10) 40. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. pole ociec w imi moje, ten was nauczy wszytkich rzeczy” Rozm 565. Nazwanie Ucieszyciel odnoszce si do Ducha witego w Sowniku staropolskim jest ilustrowane dziesicioma cytatami, por. przykad z Modlitewnika Nawojki: „aby ten to miy wity Duch, moj U c i e s z y c i e l,… raczyby serce moje zapali ” Naw 138. Okrelenie Ucieszyciel wystpuje te w szesnastowiecznym tumaczeniu hymnu aci skiego Te Deum: Ciebie Boga chwalemy… Twego wiecznego jedynego Syna i witego te e U c i e s z y c i e l a, Ducha witego23.. W Modlitwach Wacawa (XV w.) ta jednostka nazewnicza wystpuje obok okrele dwóch pozostaych Osób Trójcy witej: Bogu O cu bd

(11) chwaa i jego jedynemu Synowi z Duchem witym P o c i e s z y c i e l e m i ninie, i na wieki. Amen24.. Nazwanie Pocieszyciel pojawia si w polskim tumaczeniu aci skiego redniowiecznego hymnu Veni, Creator Spiritus, dokonanym przez L. Staffa25 oraz w Biblii Jakuba Wujka26. M. Czechowic (1532-1613) nazywa Ducha witego Cieszycielem por.: „To znak twojej mieoci, kiedy karzesz kogo, A przedsi nie oddalasz C i e s z y c i e l a swego, Ducha mocy, staoci”27. W anonimowym utworze, pochodzcym prawdopodobnie z XVI wieku, Pomo mi, wity Dusze, Twoj chwa mnoy

(12) wystpuje nazwanie Ucieszny Towarzysz Niebieskiego Rzdu, które oznacza ‘Pocieszyciela, który wada wraz z Ojcem i Synem’28.. Paraklet W Biblii znajdujemy tak e takie nazwanie Ducha witego, które z uwagi na swoj wieloznaczno jest bardzo trudne do przetumaczenia. Jest to jednostka nazewnicza Paraklet, bdca zapo yczeniem greckiego wyrazu Parakletos, wystpujcego w Ewangelii wedug w. Jana i w jego licie, z tym, e 23. Z gbokoci…, s. 45. MW 2 r. 25 Veni Creator, w: Hymny brewiarza i sekwencje mszau, prze. L. Staff, Warszawa 1962, s. 95. 26 Biblia to jest Ksigi Starego i Nowego Testamentu, z aci skiego na jzyk polski przeo one przez ks. D. J. Wujka, 1599, Warszawa 1950. 27 Z gbokoci..., s. 104. 28 Tam e, s. 53. 24.

(13) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 41. w Ewangelii (J 14, 16; J 14, 26; J 15, 26; J 16, 7) odnosi si do Ducha witego, a w licie (1 J 2, 1) oznacza ono Chrystusa29. A. Jankowski pisa, e przekad tego greckiego nazwania sprawia trudno ju staro ytnym tumaczom Biblii. Najstarszy przekad aci ski Itala, bardziej znany jako Vetus Latina, oraz cz Ojców Kocioa oddaje go wyrazem advocatus. Przekady wschodnie zachowuj grecki termin Parakletos, nie tumaczc go. W Ewangelii wedug w. Jana w Wulgacie wystpuje wyraz Paraclitus, czyli zlatynizowana forma tego greckiego wyrazu30. Parakletos ParaclitusParaklet. W tych fragmentach Ewangelii wedug w. Jana, w których w Wulgacie u yty jest Paraklitus w odniesieniu do Ducha witego – w tumaczeniu Biblii Jakuba Wujka wystpuje wyraz Pocieszyciel. Powstaje pytanie dotyczce tego, dlaczego autor tego szesnastowiecznego przekadu Biblii nie poszed za greckim oryginaem (Parakletos) i aci sk wersj tego wyrazu (Paraclitus). Mo liwe, i razia go obco tego wyrazu w aci skim tumaczeniu lub kierowa si dobrem polskiego czytelnika, który bez dodatkowego objanienia mógby mie problemy ze zrozumieniem tego wyrazu. A. Jankowski uwa a, e ten grecki leksem zosta

(14) le przetumaczony przez Jakuba Wujka, gdy oznacza on ‘nie tylko rzecznika, obro c sdowego, ordownika, ale tak e obro c, opiekuna sabych, przewodnika, pomocnika, wreszcie poniekd i pocieszyciela’ i wyra a przekonanie, e wybranie jednego tylko z mo liwych znacze jest umniejszeniem penej treci tej nazwy i lepiej tego nazwania nie tumaczy wcale na jzyki nowo ytne za pomoc jakiego innego wyrazu, lecz zachowa go w brzmieniu greckim, odpowiednio dostosowanym do jzyka, na jaki si tekst biblijny tumaczy. Jankowski w ksi ce z roku 2003 wyrazi przekonanie, e z czasem i w Polsce wypadnie si nam rozsta z Wujkow tradycj Ducha „Pocieszyciela”31. Doda trzeba, e w polskim tumaczeniu encykliki Jana Pawa II Dominum et Vivificantem u ywa si zamiennie obu sów: Paraklet i Pocieszyciel32. Jak wiadomo, Jankowski by redaktorem Biblii Tysiclecia od roku 1965. W kolejnych wydaniach tej Biblii Parakletos tumaczono jako Pocieszyciel, ale w wydaniu V z roku 2000 pojawi 29. Bóg chrzecija ski jest Bogiem Jedynym, ale w trzech osobach. Obserwujemy bardzo czsto wielofunkcyjno nazwa odnoszcych si do imion Boskich. 30 Duch wity Dokonawc zbawienia. Nowy Testament o posannictwie eschatologicznym Ducha witego, Kraków 2003, s. 94-95. 31 Tam e, s. 95-100. 32 Dominum et Vivificantem, www.vatican.va (dostp: 1.04.2014)..

(15) 42. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. si Paraklet. Dyskusja wokó tego spornego miejsca Ewangelii wedug w. Jana trwa nadal. Mo na zadawa pytanie dotyczce tego, czy maj racj ci tumacze tej Ewangelii, którzy pozostajc przy tradycyjnym ujciu, wykorzystuj polskie, niedokadne odpowiedniki greckiej nazwy Parakletos, czy te ci, którzy wol pozostawi wyraz oryginalny, który zawiera w sobie tak wiele znacze , e nie sposób znale

(16) dobrego polskiego odpowiednika33.. Wspomoyciel W Pimie witym Nowego Testamentu opracowanym przez zespó biblistów polskich z inicjatywy Towarzystwa witego Pawa grecki wyraz Parakletos zosta przetumaczony jako Wspomoyciel (J 14,16)34.. Duch wity nasza Moc W opracowaniu M.D. Nowak, powiconej opisowi wspóczesnego wiadectwa religijnego, oprócz biblijnych nazwa Trzeciej Osoby Boskiej znajdujemy midzy innymi nominacj Duch wity nasza Moc35.. Ochodziciel Duch wity konceptualizowany jako ‘ten, kto przynosi ulg w cierpieniach psychicznych, pociesza, wspomaga’ w szesnastowiecznym tekcie M. Laterny nazwany zosta Ochodzicielem36. 33. A. Kozowska w artykule dotyczcym Trzeciej Osoby Boskiej w utworach C. Norwida (Duch wity w pismach Cypriana Norwida, „Roczniki Humanistyczne” 56(2008), z. 6, s. 89) pisze, e poeta u y w nich tylko okrele Duch; Duch wity oraz Paraklet i Pocieszyciel. We wspóczesnych pracach powiconych Duchowi witemu znajdujemy stosunkowo czsto nazwanie Paraklet. Pojawia si ono np. wielokrotnie w monografii: ks. J. Kudasiewicza Odkrywanie Ducha witego. Medytacje biblijne (Kielce 1998). Por. np. „Jezus obiecuje i daje Ducha witego – Parakleta” (s. 202). 34 Pismo wite Nowego Testamentu, opracowa zespó biblistów polskich z inicjatywy Towarzystwa witego Pawa, wity Pawe, Czstochowa 2005. 35 wiadectwo religijne. Gatunek – Jzyk – Styl, Lublin 2005, s. 94. 36 Duchu wity, […] nalepszy Pocieszycielu, Dusz ludzkich Nawiedzicielu, wdziczny Ochodzicielu, M. Laterna, Harfa duchowna, 1592. Por. Sownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, t. XIX, Wrocaw–Warszawa–Kraków 1990, s. 549..

(17) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 43. Dawca ask drogich Okrelenia Ojciec ubogich, Dawca ask drogich odnoszce si do Ducha witego, który pomaga, wspiera wystpuj w tumaczeniu aci skiej sekwencji Veni Sancte Spiritus37.. Lekarz W aci skiej sekwencji Veni Sancte Spiritus znajduje si okrelenie, które odnosi si do traktowania Ducha witego jako tego, który leczy: „Sana quod est saucium”38, co w polskim, wspóczesnym tumaczeniu, brzmi: „Ulecz serca ran”39. Duch wity w utworze S. Grabowieckiego (1543-1607) zosta nazywany Lekarzem: „Mdych, zndzonych krewkoci, przyd

(18) , o pocieszycielu askawy! O ci koci naszych l e k a r z u z wszech przedni, nie z wielu, nad wszytkie, co ich byo, a swoj saw który wiek zdobio!”40.. Palec prawicy Ojca Duch wity w Veni Creator Spiritus przedstawiony jest jako dextrae Dei digitus, czyli ‘palec prawicy Ojca’. Wyra enie to jest wic kalk semantyczn aci skiego wyra enia z tekstu: Tu septiformis munere, D e x t r a e D e i t u d i g i t u s, Tu rite promisso patris Sermone ditas guttura41.. 37 Sekwencja Przybd Duchu wity, w: P a j k, Panie usysz nas i wysuchaj, s. 268. aci ski hymn Veni Sancte Spiritus zosta napisany na pocztku XI wieku przez Roberta II Pobo nego i jest czytany podczas Mszy witej w niedziel Zielonych witek; por. L. M o s z y s k i, Dwa polskie renesansowe przekady sekwencji do Ducha witego: protestancki Artomiusza z roku 1587 i katolicki Laterny z roku 1588, w: Tekst sakralny. Tekst inspirowany liturgi, red. G. Habrajska, ód

(19) 1997, s. 85-101. 38 „Gaudeamus”, aci ski piewnik mszalny, oprac. ks. W. Kdziela, Warszawa 2005, s. 180. 39 P a j k, Panie usysz nas i wysuchaj, s. 268. 40 S. G r a b o w i e c k i, Rymy duchowne. Wybór, Kraków 2002, s. 44. 41 Tekst aci ski hymnu za: Analecta Hymnica Medii Aevi. II. Hymnarius Moissiacensis. Das Hymnar der Abtei Moissac im 10. Jahrhundert, Leipzig 1888, s. 93-94..

(20) 44. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. Podstaw takiego sposobu okrelania Ducha witego s nastpujce cytaty z Biblii: „A jeli ja palcem Bo ym wyrzucam ze duchy, to istotnie przyszo ju do was królestwo Bo e” (k 11, 20). Na uwag zasuguje to, jak w ró nych tumaczeniach i parafrazach hymnu Veni Creator Spiritus oddawano fragment „dextrae Dei tu digitus”, odnoszcy si do nazywania Ducha witego42. Obserwujemy tu wierno oryginaowi aci skiemu (por. np. S. Grochowski (1599) Palec Boskiej prawice43; ks. Bronisaw Gadysz (1933) (palcem (zwany) prawicy Ojcowskiej)44; J. Gamskaempicka (1934) (Ty ... Palec, wzniesiony z Boga rk)45; ks. J. Piwowarczyk (1958) (Ty palcem Ojca prawicy)46. Nie zawsze jednak tak jest otó tam, gdzie w oryginale aci skim jest Duch wity (czyli palec prawicy Ojca), w Hymnie Veni Creator Stanisawa Wyspia skiego pojawia si fraza „Prawic Ojca ojce wskrzesz”, w której Duch wity konceptualizowany jest jako ten, kto kieruje Prawic Ojca47. Wspóczesne tumaczenie tego fragmentu: „Bo moc z prawicy Boga masz” jest dalekie w swojej formie od aci skiego pierwowzoru „dextrae Dei tu digitus“, jednak semantyka aci skiego wyra enia jest w nim w zasadzie zachowana48. Niesko czenie Dobry wity Duch W XX wieku najpierw w krajach protestanckich, pó

(21) niej katolickich zacz si rozwija ruch charyzmatyczny. Rozwinity kult wywiera wpyw na powstawanie nowych tekstów religijnych, a w nich nazwa istot duchowych. W popularnej wspóczesnej piosence religijnej pojawio si nowe nazwanie Ducha witego: Niesko czenie Dobry wity Duch49. Grupa nazwa majca wspólny sem znaczeniowy: ten, który pomaga, pociesza, sprawia rado, dodaje otuchy to Uciesznik oraz Ucieszyciel; Cieszyciel; Ucieszny Towarzysz Niebieskiego Rzdu; Pocieszyciel; Paraklet; Wspomoyciel; 42. Por. przypis 17. Hymny, prozy i cantica kocielne, Kraków 1599, s. 28-29. 44 Hymny brewiarza rzymskiego oraz patronau polskiego, prze. ks. B. Gadysz, Pozna – Warszawa–Wilno–Lublin 1933, s. 112-114. 45 Hymny redniowieczne, prze. J. Gamska-empicka, Lwów 1934, s. 177. 46 Hymny brewiarza rzymskiego, prze. ks. J. Piwowarczyk, Pozna 1958, s. 85-86. 47 Rapsody, hymn, wiersze, w: Dziea zebrane, red. L. Poszewski, Kraków 1961. 48 Hymn, w: Liturgia godzin. Codzienna modlitwa ludu Boego, Pozna : Pallottinum 1991, s. 563. Wspóczenie u ywane tumaczenie tego aci skiego hymnu jest zmodyfikowan wersj przekadu: L. S t a f f, Hymny brewiarza i sekwencje mszau, Warszawa 1962, s. 95-96. 49 Por. Twoja mio

(22) jak ciepy deszcz, YouTube (dostp: 1.04.2014). 43.

(23) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 45. Duch wity nasza Moc; Ochodziciel; Ojciec ubogich; Dawca ask drogich; Lekarz; Palec prawicy Ojca; Niesko czenie Dobry wity Duch. Nazwania te przynale do kategorii pojciowej POMOC.. Gobica W Ewangelii wedug w. Marka znajduje si nastpujcy cytat odnoszcy si do opisu Ducha witego: „W owym czasie przyszed Jezus z Nazaretu w Galilei i przyj od Jana chrzest w Jordanie. W chwili gdy wychodzi z wody, ujrza rozwierajce si niebo i Ducha jak gobic zstpujcego na siebie” (Mk 1, 10)50. Niektórzy twórcy, inspirowani tym porównaniem biblijnym, nazywaj Ducha witego Gobic (J. Sowacki); Gobic bia (L. Westwalewiczówna 1911-1945); Bo Gobic (J. Ruffer 1878-1940); Gobk nieba (J. B. Zaleski 1802-1886); Gobk Syjonu (A. Mickiewicz) czy Gobiem (J. Liebert)51. Jednak opis biblijny nie upowa nia do tego otó Duch wity w opisach ewangelicznych nie jest gobic, lecz zstpuje „jak (niby) gobica”, na co nie zawsze zwracaj uwag twórcy piszcy na temat Ducha witego. Bdu tego nie popeni autor Rozmylania przemyskiego, piszc o „gobkowym wyobra eniu i gobiczym odzieniu” Ducha witego: „Na kim u

(24) rzysz Ducha witego zstpiwszy i w g o b k o w e m w y o b r a e n i u siedzc, tenci bdzie krzci Duchem witym” Rozm 193; „Duch wity zstpi z nieba w g o b i c z e m o d z i e n i u, t o j e s t w y o b r a e n i u, i siedzia na gowie Jesukrysta miego” Rozm 191. Grupa nazwa Ducha witego inspirowanych porównaniem Go w Biblii do gobicy w opisie chrztu Chrystusa w Jordanie jest bardzo rozbudowana, najczciej autorzy u ywaj rodzaju e skiego gobica lub zdrobnienia gobka. Wyraz ten ma te form msk52:. 50. Por. „A gdy si modli, otworzyo si niebo i Duch wity zstpi na Niego, w postaci cielesnej n i b y g o b i c a, a z nieba odezwa si gos: «Ty jest mój Syn umiowany, w Tobie mam upodobanie»” k 3, 22. 51 Z gbokoci..., s. 416, 433, 445, 597, 665, 779. 52 W ró nych (cho nie wszystkich) przekadach tego fragmentu Biblii wyraz ten jest rodzaju e skiego (gobica), a nie mskiego (gob) i bywa to

(25) ródem rozmaitych spekulacji jzykoznawxzych. Pisze o tym Z. Kempf (Gobica czy gob, „Jzyk Polski” 64(1984), s. 335-341); polemizuje z nim A. Ba kowski (Gobica i gob, „Poradnik Jzykowy” 1986, z. 7, s. 453-465)..

(26) 46. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. Nie – i bym niemoc kry, czu w sercu lk, Gdy chc, by na mnie g o b – spad. Lecz by wypeni sob ksztat, Gdy tu udziaem moim d

(27) wik53.. Fantazja poetycka podpowiada twórcom i inne jeszcze rozwizania. Duch wity jest te nazwany gorejcym ptakiem (L. Westwalewiczówna), ptakiem witym (J. Liebert), a nawet fruwajcym gosem (J. Liebert)54. Nazwania motywowane przez opis z fragmentu Pisma w. „jak (niby) gobica”, do których nale Gobica; Gobica biaa; Boa Gobica; Gobka nieba; Gobka Syjonu; Gob, przynale do pojcia PTAKI.. Ognisty Duch Dziaanie Ducha witego wydawao si ludziom podobne do dziaania ognia, co znalazo swój wyraz w opisie biblijnym z Dziejów Apostolskich oraz w Licie w. Pawa Apostoa do Tesaloniczan: „Ukazay si im te jzyki jakby z ognia, które si rozdzieliy, i na ka dym z nich spocz jeden” Dz 2, 3; „Ducha nie gacie” (1 Tes 5, 19). Nazwanie Ognisty Duch odnoszce si do takiego sposobu konceptualizowania Ducha witego wystpuje w twórczoci . Baranowicza55 oraz w tekcie J. Kasprowicza, który nazywa Go Wielkim- arem56.. wiato

(28) Najwitsza Duch wity konceptualizowany jest tak e za pomoc okrele z pola pojciowego WIATO. Nazwanie wiato

(29) Najwitsza wystpuje we wspóczesnym tumaczeniu redniowiecznej sekwencji Veni Sancte Spiritus57. Jednostki nazewnicze, poprzez które uwidacznia si konceptualizowanie Ducha witego przy wykorzystaniu pojcia WIATR oraz OGIE i WIATO wystpuj te w popularnej pieni ku czci Ducha witego: Duchu 53. L i e b e r t, w: Z gbokoci, s. 665. W e s t w a l e w i c z ó w n a, tam e, s. 779; L i e b e r t, tam e. 55 Tam e, s. 238. 56 B. S i e r a d z k a - B a z i u r, Midzy bogosawie stwem a przekle stwem. Zagadnienia jzyka religijnego w twórczoci Jana Kasprowicza, Kraków 2006, s. 67. 57 Sekwencja Przybd Duchu wity, s. 268. 54.

(30) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 47. Ogniu, Duchu arze, Duchu wiato, Duchu Blasku, Duchu Wichrze i Poarze, zelij pomie swojej aski58. Semantyk jednostek nazewniczych: Duch Ogie ; Duch wiato; Duch Blask; Ognisty Duch; Duch Wicher i Poar; Duch ar; Wielki- ar; wiato

(31) Najwitsza mo na opisa za pomoc semów znaczeniowych: taki jak ogie; taki jak wiato. Na uwag zasuguj te nazwania Ducha witego obecne w pracach teologicznych z tego zakresu59. Ojciec A. Jankowski, jeden z najbardziej znanych biblistów polskich, powici Duchowi witemu swoje trzy ksi ki, pierwsza z nich ukazaa si w roku 1982, druga w 1983, a trzecia dwadziecia lat pó

(32) niej60. Ju w samych tytuach tych opracowa pojawiaj si nowe nazwanie Ducha witego. S to takie jednostki nazewnicze, jak: Duch Dokonawca oraz Duch wity Dokonawca zbawienia. Inne oryginalne nazwania Ducha witego wystpujce w pracach A. Jankowskiego to Dokonawca dziea zbawienia (2003:6); Dokonawca dziea Ojca i Syna (2003:89); Sprawca nowoci ontycznej ycia chrzecija skiego (2003:40); Dawca prawdziwej w Chrystusie wolnoci (2003:44); Duch Paraklet, stay Opiekun i Promotor (2003:144). Nazwania u yte przez A. Jankowskiego w stosunku do Ducha witego s nowatorskie, wyszukane i raczej adne z nich nie wejdzie na stae do polskiego jzyka religijnego. W roku 1998 zostaa wydana ksi ka zawierajca wypowiedzi modych ludzi uczniów i studentów – na temat tego, jak konceptualizuj oni Ducha witego61. Nazwania, którymi posu yli si autorzy tych tekstów, to zwykle biblijne okrelenia wystpujce w caej historii jzyka polskiego. Jest to Duch wity (s. 41); Pocieszyciel i Oywiciel (s. 41); Pan i Oywiciel (s. 132); Lekarz (s. 140); nie brak te okrele osobliwych, oryginalnych np. Duszek62 (s. 139) i Dobry Duszek (s. 97); Urozmaicenie Jestestwa Boga (s. 190). 58. piewnik piosenek religijnych, www.religijne.axt.pl/ (dostp: 7.09.2014). W XX wieku nastpi gwatowny rozwój ruchu charyzmatycznego. Pneumatologia biblijna zostaa wzbogacona wieloma tekstami religijnymi, por. ks. S. U r b a s k i, Polska bibliografia teologiczna o Duchu witym (1966-1986), „Studia Theologica Varsaviensia” 34(1996), nr 1, s. 209-221. 60 Zarys pneumatologii Nowego Testamentu, Kraków 1982; t e n e, Duch Dokonawca. Nowy Testament o posannictwie eschatologicznym Ducha witego, Katowice 1983; t e n e, Duch wity Dokonawc zbawienia. Nowy Testament o posannictwie eschatologicznym Ducha witego, Kraków 2003. 61 Duch wity. Jak odkrywam jego dziaanie, wstp, wybór tekstów i posowie W. Kubik SJ, Kraków 1998. 62 Jest dla mnie, jeli mog tak powiedzie

(33) , Duszkiem. To zdrobnienie oznacza dla mnie blisko

(34) i mio

(35) , jaka jest w mojej relacji z Nim, tam e, s. 139. 59.

(36) 48. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. PODSUMOWANIE Religijne i chrzecija skie pojcie DUCH WITY wspótworz dwa semy: osobowa, przemona, niewidzialna sia, która obdarza yciem; jedna z trzech Osób Boskich, majca tak sam natur jak Bóg Ojciec i Syn Boy. Z ró nych tekstów jzyka polskiego wyekscerpowano kilkadziesit jednostek nazewniczych, które su yy w dziejach naszego jzyka do okrelania Ducha witego. Wspóczenie rdze pojcia odnoszcego si do nazywania tej Istoty Boskiej tworz takie prototypowe okrelenia bdce nazwami wasnymi, jak: Duch wity; Trzecia Osoba Trójcy witej. W centrum tego pojcia znajduj si jednostki nazewnicze Duch; Oywiciel; Pan; Paraklet; Pocieszyciel; Stworzyciel Duch. Na peryferiach bli szych wystpuj nazwania Boy Duch; Boy Duch wity; Dawca ask drogich; Duch Boga naszego; Duch Boga ywego; Duch Chrystusowy; Duch chway; Duch Jezusa Chrystusa; Duch Prawdy; Duch przybrania za synów; Duch wity nasza Moc; Duch Tego, który Jezusa wskrzesi z martwych; Duch Pa ski; Duch Syna swego; Duch Twórca; Gobica; Lekarz; Niesko czenie Dobry wity Duch; Ojciec ubogich; wiato

(37) Najwitsza; Trzecia Osoba Trójcy Przenajwitszej; Trzecia Osoba w Trójcy witej; Tworzcy Duch; Twórczy Duch; Wspomoyciel. Nazwy Gob, Oddech Boy mo na umieci na peryferiach dalszych analizowanego pojcia, podobnie jak nazwania osobliwe, rzadkie, okazjonalne, poetyckie: Boa Gobica; Boy Dech; Dech Boy; Dobry Duszek; Duch Blask; Duch Ogie ; Duch wiato; Duch Wicher i Poar; Duch ar; Duszek; Gobka nieba; Gobica biaa; Gobka Syjonu; Oddech Boy; Ognisty Duch; Przedwieczny Dech; Trzecia Osoba Trójczej tajemnicy; Urozmaicenie Jestestwa Boga; Wielki-Wicher; Wielki-Wicher Bytu; Wiew Boy; Wielki- ar. Archaizmy nazewnicze to Cieszyciel; Ochodziciel; Palec prawicy Ojca; Uciesznik; Ucieszyciel; Ucieszny Towarzysz Niebieskiego Rzdu. Neologizmy nazewnicze u yte w celu nazwania Ducha witego w pracach teologicznych to: Dawca prawdziwej w Chrystusie wolnoci; Dokonawca dziea Ojca i Syna; Dokonawca dziea zbawienia; Duch Dokonawca; Duch Paraklet, stay Opiekun i Promotor; Duch wity Dokonawca zbawienia; Sprawca nowoci ontycznej ycia chrzecija skiego. W celu zwerbalizowania poj religijnych odnoszcych si do dowiadcze duchowych czowiek u ywa poj konkretnych nazwy Ducha witego mieszcz si w obrbie takich kategorii pojciowych, jak WIATR, ODDECH, STWARZANIE, POMOC, OGIE, WIATO, PTAKI..

(38) NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY. 49. BIBLIOGRAFIA B o r y W.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Kraków 2005. Duch wity. Jak odkrywam jego dziaanie, wstp, wybór tekstów i posowie W. Kubik SJ, Kraków 1998. H a l l i g R., W a r t b u r g W. von.: Begriffssystem als Grundlage für die Lexikographie. Versuch eines Ordnungsschemas, Berlin 1952. J a n k o w s k i A.: Zarys pneumatologii Nowego Testamentu, Kraków 1982. J a n k o w s k i A.: Duch Dokonawca. Nowy Testament o posannictwie eschatologicznym Ducha witego, Katowice 1983. J a n k o w s k i A.: Duch wity Dokonawc zbawienia. Nowy Testament o posannictwie eschatologicznym Ducha witego, Kraków 2003. J a n P a w e II: 1986, Dominum et Vivificantem, www.vatican.va (dostp: 1.04.2014). Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 2002. K o z o w s k a A.: Duch wity w pismach Cypriana Norwida, „Roczniki Humanistyczne” 56(2008), z. 6, s. 89-103. K u c a a M.: Nazywanie Chrystusa w historii polszczyzny, w: Tysic lat polskiego sownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gda sk 1999, s. 205-212. K u c a a M.: Nazywanie Boga Ojca w historii polszczyzny, w: Obraz Boga Ojca w kulturze, red. M. Odakowska-Kuflowa i U. M. Mazurczak, Lublin 2000, s. 55-66. K u d a s i e w i c z J.: Odkrywanie Ducha witego. Medytacje biblijne, Kielce 1998. N o w a k M. D.: wiadectwo religijne. Gatunek – Jzyk – Styl, Lublin 2005. Pismo wite Nowego Testamentu, opracowa zespó biblistów polskich z inicjatywy Towarzystwa witego Pawa, Czstochowa 2005. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzyków oryginalnych, opracowa zespó biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 1-5, Pozna 19652013. R o g e t P. M.: Thesaurus of English Words and Phrases, vol. I-II, Londyn 1912. S i e r a d z k a - B a z i u r B.: O strukturze semantycznej jzyka. Pojcie SAMOTNO, „Horyzonty Wychowania” 12(2013), nr 23, s. 117-138. S i e r a d z k a - B a z i u r B.: INDYWIDUALIZM jako pojcie, „Horyzonty Wychowania” 12(2013), nr 24, s. 17-35. S i e r a d z k a - B a z i u r B.: Midzy bogosawie stwem a przekle stwem. Zagadnienia jzyka religijnego w twórczoci Jana Kasprowicza, Kraków 2006. S i e r a d z k a - B a z i u r B.: Cechy jzykowe „Hymnu Veni Creator” Stanisawa Wyspia skiego, w: Stanisaw Wyspia ski – czowiek wszechstronny, red. W. Piotrowski, Piotrków Trybunalski, 2009, s. 61-83. U r b a s k i S.: Polska bibliografia teologiczna o Duchu witym (1966-1986), „Studia Theologica Varsaviensia” 34(1996), nr 1, s. 209-221. Z gbokoci... Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, 1966, wstp, wybór, opracowanie A. Jastrzbski i A. Podsiad, Warszawa 1966. Z gbokoci... Antologia polskiej modlitwy poetyckiej, opracowali A. Jastrzbski, A. Podsiad, Warszawa 1974..

(39) 50. BOENA SIERADZKA-BAZIUR. NAZYWANIE DUCHA WITEGO W HISTORII POLSZCZYZNY Streszczenie W artykule zostay przedstawiona analiza semantyczna kilkudziesiciu wybranych jednostek nazewniczych, którymi okrelano Ducha witego w historii polszczyzny. Korpus tekstów stanowicy podstaw tego opracowania to m.in.: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Katechizm Kocioa Katolickiego, prace teologiczne dotyczce Trzeciej Osoby Boskiej, teksty literackie od redniowiecza do wspóczesnoci, w tym tumaczenia aci skich hymnów Veni Creator Spiritus oraz Veni Sancte Spiritus na jzyk polski, modlitewniki i piewniki, wypowiedzi wspóczesnych u ytkowników jzyka polskiego. Wspóczenie prototypowymi okreleniami charakteryzowanej istoty duchowej s Duch wity oraz Trzecia Osoba Trójcy witej. W centrum pojcia DUCH WITY znajduj si jednostki nazewnicze Duch; Oywiciel; Pan; Paraklet; Pocieszyciel; Stworzyciel Duch. Omówiono tak e osobliwe, rzadkie, okazjonalne, poetyckie jednostki nazewnicze, którymi w dziejach polszczyzny okrelano Ducha witego. W artykule zostay przedstawione równie archaizmy oraz neologizmy nazewnicze u ywane w celu nazwania tej istoty duchowej. Sowa kluczowe: jzyk religijny, pojcia religijne, nazwania Ducha witego.. NAMES FOR THE HOLY SPIRIT IN THE HISTORY OF THE POLISH LANGUAGE Summary The article presents a semantic analysis of several dozen of naming units that have been used for referring to the Holy Spirit in the history of the Polish language. The corpus of texts constituting the basis of this study comprises The Scriptures of the Old and New Testaments, The Catechism of the Catholic Church, theological works on the Third Divine Person, literary texts from the Middle Ages to the present day, including Latin hymns Veni Creator Spiritus and Veni Sancte Spiritus translated into Polish, prayer books, songbooks, and utterances of contemporary Polish speakers. Nowadays, the prototypical descriptions of the spiritual being under analysis are Duch wity and Trzecia Osoba Trójcy witej. In the centre of the concept of the HOLY SPIRIT, there are such onomastic units as Duch; Oywiciel; Pan; Paraklet; Pocieszyciel; Stworzyciel Duch. The paper also discusses peculiar, rare, occasional, and poetic names which have been employed to refer to the Holy Spirit in the history of the Polish language. Moreover, the article presents archaisms and neologisms used for naming this spiritual being. Key words: religious language, religious concepts, names of the Holy Spirit..

(40)